sanskrit_manual

I- ды u-канцавыя асновы мужчынскага роду

su̐P-канцавыя формы ад асноваў мужчынскага роду, што сканчаюцца на -i і на -u, утвараюцца вельмі падобна, таму іх лепш вучыць разам. У якасьці прыкладу, возьмем словы agní“агонь” і gurú “настаўнік”:

91

–– Занятак 7 ––

Iti

Слова íti “так” ўжываецца ў санскрыце для выдзяленьня простай мовы ці прыкладу:

nṛpáḥ gacchati íti náraḥ avadat – “Князь прыйшоў” – так сказаў чалавек.

Avyaya, nipāta

У санскрыце ёсьць група асноваў імёнаў, што завуцца нязьменнымі (avyaya). Пасьля іх усе канчаткі su̐P замяняюцца на лопу ці на адзін афікс. Напрыклад, нязьменнай зьяўляецца kriyāviśeṣaṇa:

súndaram gacchati

Да нязьменных адносіцца група словаў, што называюцца nipāta “вынятак” (часьціца). Ніпа̄тамі зьяўляюцца словы ca, tu, he, na. Усе нязьменныя словы ў санскрыце лічацца su̐P-канцавымі, г.зн. падамі.

Upasarga, karma-pravacanīya

Сярод ніпа̄таў ёсьць група prādi “pra-загалоўных”. Гэта група самых распаўсюджаных “прыназоўнікаў” ці “прыставак”. Калі гэтыя словы ўжываюцца ў сувязі з чынам, яны называюцца upasarga. Упасарґі звычайна ставяцца перад коранем, але ў Ведах могуць стаяць пасьля й нават аддзяляцца ад кораня іншымі словамі.

ā gacchati – прыходзіць

А калі яны ўжываюцца ў сувязі з удзельнікамі чыну (kāraka), яны назы-

ваюцца karma-pravacanīya: ā́grā́māt – да вёскі

Prādi

92

–– Занятак 7 ––

93

–– Занятак 7 ––

Слоўнік

dah 1 P – спальваць (ṆiC – dāhí, saN – dídhakṣa, yaṄ – dandahyá) sev 1 A – служыць (ṆiC – seví, saN – síseviṣa, yaṄ – seṣevyá) agním. – агонь

íti ind. – так

gurú m. – настаўнік

Практыкаваньне 1

Практыкаваньне 2

1.Князь ідзе за настаўнікам па лесе.

2.Чалавек узяў ад настаўніка плод і вельмі ўзрадаваўся.

3.Ежа была згатаваная жанчынаю і зьедзена канём.

4.Дзьве дзяўчыны сабралі плады для двух настаўнікаў.

5.Кожнае дрэва ў лесе было спалена агнём.

6.Каля двух маленькіх агнёў сустрэліся два прыгожыя кані.

7.Вы сабралі ўсе плады з дрэваў – так сказаў чалавек дзяўчатам.

8.Чалавек хацеў спаліць дрэва, але дрэва не гарэла.

9.Ты ўвесь час зьбіраеш плады і ўвесь час гатуеш ежу.

94

–– Занятак 7 ––

Практыкаваньне 3

Заданьне

1.Вывучыць сандгі галосных і зрабіць практыкаваньне 3.

2.Вывучыць напісаньне лічбаў і дадатковых знакаў.

3.Вывучыць утварэньне yaṄ-канцавых каранёў

4.Вывучыць новыя узоры спражэньня і скланеньня.

5.Вывучыць новыя тэрміны й новыя словы.

6.Зрабіць практыкаваньні 1 і 2.

95

ЗАНЯТАК 8

––Занятак 8 ––

1.Prakṛti-bhāva

Першапачатковы,пратворныстанназываеццаprakṛti“пратвора,прырода”. Зьменены, вытворны стан называецца vikṛti “вытвор, выраб”. Калі дзейнічаюць правілы сандгі, адбываецца vikṛti “зьмена”. Выпадак, калі правілы сандгі ня дзейнічаюць, называецца prakṛti-bhāva – быцьцё ў пратворы, нязьмененым, першапачатковым стане.

Pragṛhya

Гукіī,ū і eнаканцыформаўпарнагаліку,называюццатэрмінамpragṛhya “адасобнае”.ПерадaC янызаўсёдызастаюццаўпратворы,нязьменным стане. Гэта значыць, правілы aC-sandhi ў выпадку праґргйа̣ ня дзейнічаюць. Напрыклад:

agnī atra, gurū atra, phale atra, labhete atra

Svara-sandhi

Вышыня тону зьяўляецца якасьцю галоснага гука. Калі адбываецца злучэньне галосных, адбываецца і злучэньне тонаў. Правілы пра зьмяненьні тонаў пры сандгі галосных называюцца сандгі тонаў – svara- sandhi.Яныпадобныядакамэнтарудасандгігалосных,бодзейнічаюць адначасова зь імі. Калі галосны замяняецца на галосны, апошні спадкуе ягоны тон, бо мае быць найблізкім да яго. Праблема ўзьнікае толькі тады, калі ў выніку сандгі галосны замяняецца на зычны (yaṆ-sandhi), або два галосныя замяняюцца на адзін (ekādeśa).

yaṆ-svarita-sandhi

1. Пасьля yaṆ, што ўзьнік замест уда̄ттаці сваріта- iK, замест ануда̄тта aC мае быць сваріта:

í/ ú / ṛ́/ ḷ́+ a → y / r / l / v + à

Напрыклад:

nadī́+ agním → nadyàgním vadhū́+ agním → vadhvàgním

97

–– Занятак 8 ––

Але:

vā́ri+ átra → vā́ryátra

Anudātta-sandhi

2. Наступныя правілы дзейнічаюць, калі адбываецца ekādeśa, замена двух галосных на адзін. Як што замена мае быць найблізкаю да замесьціва, то

anudātta + anudātta → anudātta

Напрыклад:

bā́lā + agním → bā̀lāgním bā́lā + udakám → bā́lodakám

Udātta-sandhi

3. Адна-замена любога aC і уда̄тты мае быць уда̄ттаю:

udātta + udātta → udātta anudātta + udātta → udātta udātta + anudātta → udātta udātta + svarita → udātta svarita + udātta → udātta

Напрыклад:

nadyā́+ agním → nadyā́gním bā́lā + átra → bā́lā́tra nadyā́+ átra → nadyā́tra

Svarita-sandhi

4. Адна-замена уда̄тты і пада-пачатковай ануда̄тты можа адменна быць сварітою:

udātta + anudātta → svarita / udātta

98

–– Занятак 8 ––

Напрыклад:

nadyā́+ agním → nadyā̀gním / nadyā́gním

Абагульненьне

У гэтай табліцы абагульняюцца вынікі злучэньня таноў папярэдніх і наступных галосных:

Націскі ў Дэвана̄ґарі̄

Сістэмы пазначэньня націскаў, што ўжываюцца ў розных Ведавых галінах, выдатна перадаюць фанэтычную вышыню тону. Аднак пры вывучэньні санскрыту важна запамінаць менавіта марфалягічны націск

– уда̄тту і саріту. Таму ў гэтым падручніку мы будзем ужываць сваю сыстэму пазначэньня націскаў на Дэвана̄ґарі̄. Рыскаю зьверху будзе пазначацца уда̄тта, рыскаю зьнізу – ануда̄тта (калі гэта патрэбна), а сваріта будзе пазначацца рыскаю зьверху й рыскаю зьнізу. Націскі будуць пазначацца толькі ў слоўніку і ва ўзорах скланеньня і спражэньня.

→ náraḥ, → nadyàḥ

2. Стылі пісьма

Пісьмо Дэвана̄ґарі̄распаўсюджана ў двух стылях, што называюцца паводле двух гарадоў, у якіх пачалося сучаснае кнігадрукаваньне на Дэвана̄ґарі̄: гэта бамбэйскі ды калькуцкі стылі. Тыя формы літараў, што мы ўжо вывучылі належаць да бамбэйскага стылю, найбольш распаўсюджанага сёньня. Аднак у ХІХ ст. найбольш распаўсюджаным у кнігах быў, наадварот, калькуцкі стыль. Яго часта можна сустрэць у санскрыцкіх кнігах і таму варта ведаць яго асаблівасьці.

99

–– Занятак 8 ––

Калькуцкі стыль

Наступныя літары й лічбы пішуцца ў калькуцкім стылі інакш:

Адмены літараў і лігатураў

Некаторыя літары й лігатуры Дэвана̄ґарі̄маюць адмены, якія, аднак, не ўтвараюць асаблівых стыляў. Так, напрыклад, літары і могуць пісацца з маленькім колцам і безь яго, а можа пісацца з вэртыкальнай рысайібезьяе.Літара уНэпалечасампішаццаінакш.Вэртыкальныя лігатуры з апошнімі , і таксама маюць устойлівыя адмены напісаньня.

– – – –

100