sanskrit_manual

–– Занятак 11 ––

Асновы ніякага роду

Да jhaL-канцавых асноваў ніякага роду перад афіксам Śi, дадаецца а̄ґама nuM, якая перад haL замяняецца на анусва̄ру, якая, у сваю чаргу, замяняецца на саварну̣наступнага зычнага:

jágat + Śi → jága-nuM-t-i→ jágaṃti → jágant-i

151

Слоўнік

перамагаць, заваёўваць –– – –

сьвет

ненавісьнік, вораг

вецер

калі (умова)

мова, словахуткі

дрыво, палена ( ... ...

Практыкаваньне 1

152

–– Занятак 11 ––

Практыкаваньне 2

1.Слугі, узяўшы плады зь мёдам, хай прыгатуюць ежу.

2.Каб стаць разумным, дзіця хай жыве ў блізіні настаўніка.

3.Калі дзеці ня будуць красьці, бацькі будуць радыя.

4.Каб прыгатаваць ежу, прынясеце ваду з ракі і дровы зь лесу.

5.Бязь ветру дровы ня могуць быць хутка спалены агнём.

6.У словах настаўніка мае быць убачана вялікае (многа) разуменьне.

7.Хай заваюю я абодва сьветы – так захацеў князь.

8.Дзіця хай ня п’е вады з ракі і ня есьць пладоў у лесе.

9.Прыглядным канём князя хай рухаецца хутка як ветрам.

Практыкаваньне 3

Злучыць паводле правілаў сандгі:

1.Вывучыць сандгі зычных і зрабіць практыкаваньне 3.

2.Вывучыць новыя ўтварэньні афіксамі kṛt.

3.Вывучыць новыя ўзоры спражэньня і скланеньня.

4.Вывучыць новыя словы.

5.Зрабіць практыкаваньні на пераклад.

153

ЗАНЯТАК 12

––Занятак 12 ––

1.Visarga-sandhi

Visarga-sandhi – гэта назва разьдзелу haL-sandhi, у якім разглядаецца злучэньне пада-канцавых r і ru̐. Маркер u̐ўжываецца, каб адрозьніць неператвораны r ад r, што зьяўляецца замест s на канцы пады:

-s → ru̐

púnar

náras → náraru̐

Ra-lopa

19. Замест r перад r мае быць лопа. Прыгэтым замест папярэдняга aṆ (a, i, u) мае быць доўгі:

-a / i / u-r + r- → -ā / ī / ū_ r-

púnar + ramate → púnā_ ramate agníru̐+ ramate → agnī́ramate gurúru̐+ ramate → gurū́ramate

Yatva

20. Замест пада-канцавога a-папярэдняга ru̐перад aŚ мае быць y:

-a-ru̐+ aŚ- → -a-y aŚ-

nárāru̐+ átra → nárāy átra

náraru̐+ ā́gacchati → náray ā́gacchati náraru̐+ eṣáḥ → ńaray eṣáḥ

Але:

púnar + átra → púnar átra nir + ā́+ karoti → nir ā́karoti

155

–– Занятак 12 ––

Ya-lopa

21. Замест а-папярэдніх y і v перад haL мае быць лопа. Неабавязкова перад aC:

-a-y / -a-v + haL- → -a_ haL-

-a-y + aC- → -a-_ aC- / -a-y aC- -a-v + aC- → -a-_ aC- / -a-v aC-

nárāru̐gacchanti → nárāy gacchanti → nárā_ gacchanti náraru̐ā́gacchati → náray ā́gacchati / nára_ ā́gacchati náraru̐eṣáḥ → náray eṣáḥ / nára_ eṣáḥ

Utva

22. Замест aT-папярэдняга ru̐перад aT і haŚ мае быць uT. Вынятак з правіла пра yatva:

-aT-ru̐+ aT- → -aT-uT aT- -aT-ru̐+ haŚ- → -aT-uT haŚ-

náraru̐+ átra → nára-u + átra → náro átra (guṇa) → náro’tra (para-rūpa) náraru̐agním → nára-u agním → náro agním → náro’gním

náraru̐+ gacchti → nára-u + gacchati → naro gacchati

Visarga

23. Замест r перад khaR і паўзаю (avasāna) мае быць вісарґа:

-r + khaR- / avasāna → -ḥ khaR- / avasāna

náraru̐→ náraḥ agníru̐→ agníḥ púnar → púnaḥ

náraru̐khādati → náraḥ khādati náraru̐śete → náraḥ śete

156

–– Занятак 12 ––

Satva

24. Замест вісарґі перад khaR мае быць s. Неабавязкова перад śaR:

-ḥ + khaR- → -s khaR- -ḥ + śaR- → -s śaR- / -ḥ śaR

náraru̐+ carati → náras + carati → náraŚ carati (ścu̐tva) náraru̐+ śete → náras + śete → náraŚ śete / naraḥ śete náraru̐+ ṭīkate → náras + ṭīkate → náraṣ ṭīkate (ṣṭu̐tva)

náraru̐+ ṣaṣṭhaḥ → náras ṣaṣṭhaḥ → náraṣ ṣaṣṭhaḥ / náraḥ ṣaṣṭhaḥ náraru̐+ tiṣṭhati → náras tiṣṭhati

náraru̐+ sāgarám → náras sāgarám / náraḥ sāgarám

Jihvāmūlīya, upadhāmnīya

25. Замест вісарґі перад ku̐і pu̐могуць адменна быць x (jihvāmūlīya) і f (upadhmānīya). Вынятак з правіла пра satva:

-ḥ + ku̐- → -x ku̐- / -ḥ ku̐- -ḥ + pu̐- → -f pu̐- / -ḥ pu̐-

náraru̐+ karoti → narax karoti / náraḥ karoti náraru̐+ khādati → narax khādati / náraḥ khādati náraru̐+ pacati → naraf pacati / náraḥ pacati náraru̐+ phálam → naraf + phálam / náraḥ phálam

Ru̐tva

26. Замест n перад am-наступным chaV мае быць ru̐. Прыгэтым замест папярэдняга aC мае быць ануна̄сіка, або пасьля папярэдняга aC мае быць анусва̄ра:

-aC-n + chaV-am- → aC-ṃ-ru̐chaV-am- / a̐C-ru̐chaV-am-

bhavān + tanoti → bhavā̐ru̐+ tanoti / bhavāṃru̐+ tanoti → bhavā̐ḥ tanoti / bhavāṃḥ tanoti (visarga) → bhavā̐s tanoti / bhavāṃs tanoti (satva) bhavān + cinoti → bhavā̐ru̐+ cinoti / bhavāṃru̐+ cinoti → bhavā̐ś cinoti / bhavāṃś cinoti (visarga, satva, ścu̐tva)

157

–– Занятак 12 ––

bhavān + ṭīkate → bhavā̐ru̐+ ṭīkate / bhavāṃru̐+ ṭīkate → bhavā̐ṣ ṭīkate / bhavāṃṣ ṭīkate (visarga, satva, ṣṭu̐tva)

Абагульненьне

Гэта ўсе асноўныя правілы сандгі, што дзейнічаюць паміж падамі. Бальшыня з вывучаных правілаў дзейнічаюць і ўнутры падаў. Іншыя правілы зьмены гукаў лепш вывучаць разам з правіламі словаўтварэньня, якімі яны абумоўлены.

158

–– Занятак 12 ––

Samprasāraṇa

iK, які зьяўляецца замест yaṆ, называецца samprasāraṇa. Замест сампраса̄раны̣і наступнага aC мае быць адзін папярэдні:

У некаторых каранёў (напрыклад, vad, vas) сампраса̄рана̣адбываецца перад Kit-пазначанымі афіксамі:

vad + yak + te → uad + ya + te → ud-yá-te

vas + ktvā → vas + itvā → uas + itvā → us + itvā → uṣ-itvā́(ṣatva)

2. Санскрыцкія слоўнікі

Для пасьпяховага засваеньня санскрыту перадусім трэба ведаць граматыку й карані. Аднак карыстаньне слоўнікамі таксама зьяўляецца немінучым. Санскрыцкія слоўнікі падзяляюцца на два віды: перакладныя слоўнікі, сучаснымі заходнія і традыцыйныя санскрыцкія слоўнікі сынонімаў і тлумачэньняў.

Санскрыцка-ангельскі слоўнік МоньераЎільямса

Санскрыцка-ангельскі слоўнік Моньера-Ўільямса зьмяшчае каля 170 тысяч словаў і цалкам прыдатны для работы з арыгінальнымі тэкстамі. Пошукавы інтэрфэйс слоўніка можна знайсьці тут: http://www.sanskrit- lexicon.uni-koeln.de/monier/indexcaller.php. Адсканаваная адмена даступна тут: http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/scans/MWScan/index. php?sfx=jpg.

Хаця карыстацца лічбавай адменай хутчэй і лягчэй, здымкі старонак таксама могуць быць карыснымі, бо націскі ў санскрыцкіх словах засталіся нераспазнанымі. Акрамя таго, асаблівасьць слоўніка палягае ў тым, што ён арганізаваны паводле этымалягічнага прынцыпу. Гэта таксама ніяк не адлюстроўваецца ў пошукавым інтэрфэйсе.

159

–– Занятак 12 ––

Асаблівасьці альфабэтнай сартыроўкі

Словы ў слоўніку Моньера-Ўільямса сартаваныя паводле альфабэту Дэвана̄ґарі̄. Але слоўнік арганізаваны паводле этымалагічнага прынцыпу: тут вытворныя словы зьмяшчаюцца ў артыкуле слова, ад якога яны ўтвараюцца. Словы першага ўзроўню тут пішуцца на Дэвана̄ґарі̄. Словы другога і наступных узроўняў пішуцца лацінкаю, але сартаваныя таксама паводле Дэвана̄ґарі̄. Складаныя словы можна знайсьці сярод вытворных, але прыгэтым першая частка слова апускаецца, а наступная пішацца праз злучок. Слоўнік мае калянтытулы на Дэвана̄ґарі̄, але карыстацца імі цяжкавата, бо яны з розных узроўняў слоўніка.

Структура артыкулаў пра карані

Напершымузроўніслоўніказнаходзяццакарані,імёны,утварэньнеякіх або невядомае, або невідавочнае. Дзеясловы ў санскрыцкіх слоўніках прадстаўлены ў форме каранёў. Артыкулы пра карані арганізаваныя наступным чынам: форма кораня, яго кляса (I-X), від (A., P., A.P), спасылка на Дга̄ту-па̄тху̣(але нумары не ўнівэрсальныя), асноўныя формы дзеясловаў,падрабязныпераклад,асноўныяформывытворныхкаранёў, этымалягічныя паралелі зь іншымі індаэўрапейскімі мовамі.

Структура артыкулаў імёнаў

Імёны ў санскрыцкіх прадстаўлены ў форме асновы імені, пра̄тіпадікі. Артыкул пра імя зьмяшчае наступную інфармацыю: род (m., f., n., mfn), пераклад. Калі імя ўжываецца ў некалькіх родах, сьпярша ўказваецца значэньне прыметніка (mfn), пасьля мужчынскага, ніякага й жаночага родаў. Калі слова нязьменнае ці можа ўжывацца як нязьменнае, яно мае пазнаку ind. Часам артыкул зьмяшчае некаторыя энцыкляпэдычныя зьвесткі.

Граматычныя скарачэньні

У слоўніку ўжываюцца шматлікія граматычныя скароты і скароты назваў першакрыніцаў. У пошукавым інтэрфэйсе іх значэньне лёгка да-

160