sanskrit_manual

–– Занятак 10 ––

Перш за ўсё, карані ў Dhātupāṭha падзелены на 10 групаў (gaṇa), паводле таго, якая вікарана̣ставіцца пасьля іх перад афікамі tiṄ у kartari- prayoga. Акрамя таго, групы падзяляюцца на пад-групы (antar-gaṇa) паводле пэўных граматычных азнакаў (seṬ, aniṬ, veṬ, parasmaipadin, ātmanepadin, ubhayapadin). І толькі ў трэцюю чаргу карані адсартаваныя паводле парадку гукаў у Ш́іва-сӯтрах – але паводле гука, на які сканчаецца корань.

Іты

Паводлеітаў(граматычныхмаркераў),даданыхдакаранёўуDhātupāṭha, можна даведацца, напрыклад, ці зьяўляецца корань ātmane-, parasmai-

або ubhaya-padin:

1.Карані,штонямаюцьітаўабомаюцьуда̄тта-галосныякіт,зьяўляюц-

ца parasmai-padin:

bhū́– – váda̐́

2. Карані, што маюць ануда̄тта-галосны як іт або Ṅit, зьяўляюцца

ātmane-padin:

– édha̠̐ – kū̠Ṅ

3. Карані, што маюць сваріта-галосны як іт або Ñit, зьяўляюцца ubhaya- padin:

– ḍudā̠ñ – ḍupa̠ca̐̀ṣ

Націск

Паводле таго, які націск мае корань (але ня іт), можна даведацца, ці зьяўляецца корань seṬ або aniṬ:

1. Карані, што маюць удатту, зьяўляюцца seṭ:

– váda̐́→

2. Карані, што маюць анудатту, зьяўляюцца aniṭ:

– ḍupa̠ca̐̀ṣ →

131

–– Занятак 10 ––

Указальнік каранёў

Парадак каранёў у Dhātupāṭha быў разьлічаны на вывучэньне тэксту напамяць. Таму, хто вывучае санскрыт сёньня, ім карыстацца цяжка. У такім разе лепш карыстацца ўказальнікам да Дга̄тупа̄тхі̣, у якім карані адсартаваныя ў альфабэтным парадку. На кампутары яшчэ зручней карыстацца табліцай-указальнікам каранёў.

3. Kṛd-vṛtti

Некаторыяkṛt-афіксыўтвараюцьнязьменныя(avyaya)імёны.Такіяімё- ны не скланяюцца – пасьля іх асноваў афіксы su̐Pзамяняюцца на luk, г.зн. зьнішчаюцца.

tumuN

Афікс tumuN дадаецца пасьля кораня, што азначае будучае дзеяньне, якое робіцца дзеля іншага дзеяньня (ідзе рабіць). Сэнс афікса tumuN аналагічны сэнсу інфінітыва (рабіць). Перад афіксам tumuN дзейнічае агульнае правіла пра замену на ґуну̣й дадатак iṬ. Nit патрабуе, каб уда̄тта была на першы галосны кораня:

nī + tumuN → nétum – весьці

pac + tumuN → pák-tum – гатаваць

budh + tumuN → bodh + tum → bóddhum – разумець

bhū + tumuN → bhū + i-tum → bho + i-tum → bhávitum – быць vad + tumuN → vád-i-tum – гаварыць

Ktvā

Афікс Ktvā дадаецца пасьля кораня, дзеяньне якога папярэднічае іншаму дзеяньню, што мае таго самага дзейніка (прыйшоўшы, ён робіць). Сэнс афікса Ktvā аналагічны сэнсу дзеепрыметніка мінулага часу. Як што афікс Ktvā мае Kit, то перад ім забаронена замена на ґуну̣. Але дзейнічае агульнае правіла пра дадатак iṬ. Калі афікс Ktvā мае iṬ, ён ня лічыцца Kit-пазначаным:

nī + Ktvā → nītvā́ – прывёўшы

132

–– Занятак 10 ––

pac + Ktvā → pak-tvā́– згатаваўшы

budh + Ktvā → budh + tvā → buddhvā́– зразумеўшы

bhū + Ktvā → bhū + i-tvā → bhav-i-tvā́– быўшы, узьнікшы vad + Ktvā → vad-i-tvā́– сказаўшы

LyaP

Калі афікс Ktvā ўжываецца пасьля кораня з упасарґаю, ён абавязкова замяняецца на афікс LyaP. Афікс LyaP, хоць і ня мае Kit, уважаецца Kit-пазначаным, бо насьледуе яго ад афікса Ktvā. Таму ґуна̣перад ім забаронена. Як што ён пачынаецца не на vaL, то перад ім ня ставіцца дадатак iṬ. Lit патрабуе націску на галосны перад афіксам:

sam + gam + LyaP → saṃ-gám-ya – зышоўшыся ā + nī + LyaP → ā-nī́-ya – прынесшы

pra + pac + LyaP → pra-pác-ya – пачаўшы гатаваць pra + budh + LyaP → pra-búdh-ya – прачнуўшыся ni + sad + LyaP → → ni-ṣád-ya – прысеўшы

Kṛt-афіксы пасьля ṆiC-канцавых каранёў

Афікс ṆiC зьнішчаецца перад не-iṬ-пачатковай а̄рдгадга̄тукай: cori + ṆvuL → cor-_ + aka → cór-aka

sam + cori + LyaP → saṃ + cór-_ + ya → saṃ-cór-ya

У астатніх выпадках ṆiC застаецца:

cur + tumuN → cori + i-tum → core + itum → córay-itum cur + Ktvā → cori + i-tvā → core + itvā → coray-itvā́

Kṛt-афіксы пасьля іншых вытворных каранёў­

Замест апошняга aT кораня мае быць лопа перад а̄рдгадга̄тукаю: nínīṣa + ṆvuL → nínīṣ-_ + aka → ninī́ṣ-aka

nínīṣa + tumuN → nínīṣ-_ + i-tum → nínīṣ-itum ninīṣa + Ktvā → nínīṣ-_ + itvā → ninīṣ-itvā́

pra + ṇíṇīṣa + LyaP → pra + ṇiṇīṣ-_ + ya → pra-ṇiṇī́ṣ-ya

133

––Занятак 10 ––

Усэнсе быцьця пасьля вытворных каранёў можа быць а̄рдгадга̄тукаафікс a. Вытворнае імя мае быць жаночага роду, таму паводле агульнага правіла пасьля aT-канцавой пра̄тіпадікі мае быць афікс ṬāP:

vívadiṣa + a → vivadiṣ_ a → vivadiṣá + ṬāP → vivadiṣā́– жаданьне гава-

рыць

totuṣyá + a → totuṣy_ + a → totuṣyá + ṬāP → totuṣyā́– вялікая, частая радасьць

putrīyá+a→putrīy_+a →putrīyá+Ṭāp→putrīyā́–жаданьнемецьсына

Пасьля saN-канцавога кораня мае быць афікс u у сэнсе дзейніка, які робіць сваё дзеяньне выдатна, як звычку ці выконвае сваю дгарму. Як што афікс u – а̄рдгадга̄тука, то канцавы aT перад ім выдаляецца:

vívadiṣa + u → vivadiṣú – які хоча гаварыць

Узоры

134

––Занятак 10 ––

4.lo̐Ṭ – ātmanepada

А̄тманэпада-афіксы, што замяняюць афікс lo̐Ṭ, зьмяняюцца наступным чынам:

Асновы ніякага роду

1.Пасьля асноваў ніякага роду афіксы su̐і am замяняюцца на luk – г.зн. зьнікаюць: vāri, mádhu. Аднак пасьля aT-канцавой асновы афіксы su̐і am замяняюцца на am: phálam.

2.Афіксы au і auṬ замяняюцца на Śī: phála-ī → phále, vā́riṇ-ī, mádhun-ī.

3.Афіксы Jas і Śas замяняюцца на Śi. Перад афіксам Śi мае быць да-

датак nuM і падаўжэньне галоснага: phálān-ī, vā́rīṇ-i, mádhūn-ī.

4. Пасьля iK-канцавых асноваў ніякага роду (-i, -u, -ṛ) перад aC-па- чатковымі афіксамі мае быць дадатак nuM: vā́riṇ-ā, vā́riṇ-e, vā́riṇ-aḥ, mádhun-ā, mádhun-e, mádhun-aḥ.

135

136

–– Занятак 10 ––

/

/

/

/ / /

/ /

/

Слоўнік

чысьціць, мыць ––

піць – –

– –

( ) многі

брат (зьмяняецца як pitṛ́)

мёд

вада

без ( , ) (ставіцца пасьля слова)

137

–– Занятак 10 ––

Практыкаваньне 1

Практыкаваньне 2

1.Прыйшоўшы да ракі, асмаглы п’е ваду.

2.Каб згатаваць ежу, прынясеце з ракі вады.

3.Брат хоча піць ваду зь мёдам і есьці плады.

4.Пажыўшы ў вёсцы, настаўнік пайшоў жыць у лес.

5.Жаданьнем-разуменьня хай будзе ўбачаны настаўнік.

6.Пасядзеўшы крыху каля дрэва, жанчына ўстала й пайшла.

7.Каб прыйсьці ў вёску, чалавек пераправіўся празь дзьве ракі.

8.Правадыр сказаў слугам напаіць і накарміць коней.

9.Вазьмем плады з дрэва – так сказалі дзьве дзяўчыны.

Практыкаваньне 3

Злучыць паводле правілаў сандгі:

138

Заданьне

1.Вывучыць сандгі зычных і зрабіць практыкаваньне 3.

2.Вывучыць новыя ўтварэньні афіксамі kṛt.

3.Вывучыць новыя ўзоры спражэньня і скланеньня.

4.Вывучыць новыя словы.

5.Зрабіць практыкаваньні на пераклад.

139

ЗАНЯТАК 11