Ist_Bel

80 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

сюжэтны(гістàрычны,бàтàльны), пейзàж.

Ñкульптурà XVII-ÕVIII стст. рàзвівàлàся ў стылі бàрокà. Íàйбольш рàспàўсюджàнымі былі выявы святых, àле ў эпоху àсветніцтвà пàшырàлàся і свецкàя скульптурà.

Ñтыль бàкрокà перàвàжàў і ў àрхітэктуры. Íàйбольш рàннім помнікàм бàрокà стàў езуіцкі кàсцёл у Íесвіжы (àрхітэктàр Äж. Ì. Áернàрдоні). Ïрàдàўжàлàся будàўніцтвà зàмкàў, хàця яны і стрàцілі свàе àбàрончыя функцыі. Ñпàлучэнне стыляў бàрокà і клàсіцызмà нàзірàеццà ў Íесвіжскім зàмку. Àсàблівàсцю белàрускàй àрхітэктуры XVII-ÕVIII стст. стàлà тàк звàнàе віленскàе бàрокà, сфàрмàвàнàя нà мясцовых трàдыцыях.

Ðàзвівàлàся дэкàрàтыўнà-прыклàдное мàстàцтвà, перш зà ўсё мàстàцкàя рàзьбà пà дрэву, ткàцтвà. Øырокà вядомымі стàлі слуцкія шàўковыя пàясы.

Òàкім чынàм, у культуры Áелàрусі перыяду Ðэчы Ïàспàлітàй мы бàчым сàмыя розныя нàкірункі.

Ãлàвà 6. Åўропà і Áелàрусь у кàнцы ÕVIII – першàй пàлове ÕIX стст.

6.1 Ïàчàтàк індустрыяльнàй цывілізàцыі. Àсàблівàсці

сàцыяльнà-экàнàмічнàгà рàзвіцця Áелàрусі пàсля ўвàходжàння ў

склàд Ðàсійскàй імперыі

6.2Ïàлітыкà рàсійскіх улàд нà белàрускіх землях у першàй пàлове ÕIX ст.

6.3Âàйнà 1812 г. і Áелàрусь. Ãрàмàдскà-пàлітычны рух нà Áелàрусі ў кàнцы ÕVIII – першàй пàлове ÕIX стст.

6.4Êультурà Áелàрусі першàй пàловы ÕIX стàгоддзя

6.1Ïàчàтàк індустрыяльнàй цывілізàцыі. Àсàблівàсці сàцыяльнà-экàнàмічнàгà рàзвіцця Áелàрусі пàсля ўвàходжàння ў склàд Ðàсійскàй імперыі

Êàнец ÕVIII – пàчàтàк ÕIX стàгоддзяў àдзнàчàны знàчнымі поспехàмі ў нàвуцы і тэхніцы, зменàмі ў тэхнàлàгічным прàцэсе ў вытворчàсці, якія зàтым àтрымàлі нàзву прàмысловàй рэвàлюцыі. ßнà пàчàлàся перш зà ўсё ў Àнгліі, Ãермàніі, зàтым перàмясцілàся ў іншыя крàіны Åўропы, ÇØÀ, Ðàсію і зàкрàнулà ў першую чàргу лёгкую прàмысловàсць. Ïàзней, у сярэдзіне і другой пàлове ÕIX ст., ядром прàмысловàгà перàвàроту стàновіццà цяжкàя прàмысловàсць і перш зà ўсё мàшынàбудàвàнне. Ïрàцэс вытворчàсці рэзкà пàскорылі вынàходніцтвà ў Àнгліі пàрàвогà рухàвікà, мехàнічнàгà ткàцкàгà стàнкà. Âыкàрыстàнне пàрàвогà рухàвікà дàзволілà тàксàмà кàрдынàльнà змяніць хàрàктàр сродкàў сувязі. Ñàпрàўдную рэвàлюцыю ў гэтым плàне зрàбілà вынàходніцтвà ў 1814 г. àнглійскім інжынерàм Ñтэфенсонàм пàрàвозà, што пàклàлà пàчàтàк чыгунàчным шляхàм зносін. Íà змену пàруснікàм прыйшлі пàрàходы. Ó кàнцы ÕVIII стàгоддзя лідэрàм у рàзвіцці прàмысловàсці стàновіццà Àнглія, àле зàтым яе хуткà пàчàлà дàгàняць Ãермàнія. Ìàнуфàктуры выцясняліся фàбрычнàй вытворчàсцю. Ðàслà колькàсць гàрàдскогà нàсельніцтвà. Àле хуткàе рàзвіццё мàшыннàй вытворчàсці супрàвàджàлàся ўзмàцненнем эксплуàтàцыі нàёмных рàбочых і àдпàведнà àбвàстрэннем сàцыяльнàй нàпружàнàсці. ßнà вылілàся ў

82 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

чàрцісцкі рух у Àнгліі (мàсàвы збор подпісàў пàд хàрціямі), пàўстàнні ткàчоў ў Ãермàніі.

Ðàсія ўступілà некàлькі пàзней нà шлях кàпітàлістычнàгà рàзвіцця. Ïрàцэс пàступовàгà рàзлàжэння феàдàльнà-прыгонніцкіх àдносін тут пàчàўся ў пàчàтку ÕIX стàгоддзя. Ó прàмысловàсці гэтвà прàявілàся ў хуткім росце мàнуфàктурнàй вытворчàсці, у тым ліку з прымяненнем нàёмнàй прàцы. Äà пàчàтку ÕIX стàгоддзя àдносяццà і першыя спробы прымянення мàшыннàй тэхнікі ў тэкстыльнàй вытворчàсці. Íовыя рысы нàмеціліся і ў сельскàй гàспàдàрцы. Ó першàй пàлове ÕIX стàгоддзя пàчàлі пàшырàццà пàсевы культур, мàючых прàмысловàе знàчэнне: льну, цукровых бурàкоў. Ðàзвівàлàся тонкàруннàя àвечкàгàдоўля. Àле ў àсноўным ў сельскàй гàспàдàрцы яшчэ пàнàвàлі кàнсервàтыўныя формы вядзення гàспàдàркі і прыгонніцкія àдносіны. Ïàмешчыкі імкнуліся пàвялічыць дàходнàсць свàіх гàспàдàрàк зà лік змяншэння сялянскіх нàдзелàў, пàвялічэння дзён бàршчыны, àброкà. Ãэтà àбвàстрàлà àдносіны пàміж імі.

Äля Áелàрусі былі хàрàктэрнымі тыя ж рысы вядзення гàспàдàркі, як і ў цэлым у Ðàсіі. ßнà былà àгрàрнàй àкрàінàй Ðàсійскàй імперыі. Àсноўную мàсу нàсельніцтвà склàдàлі сяляне, прычым кàля 80% іх нàлежылі пàмешчыкàм, àстàтнія былі кàзённымі (дзяржàўнымі) àбо нàлежылі двàрàнàм, чыноўнікàм, цàркве. Ó сельскàй гàспàдàрцы перàвàжàлà буйнàе пàмешчыцкàе землеўлàдàнне. 3,6 % àбшàрнікàў вàлодàлі 50% сялян.Ç дàлучэннем дà Ðàсійскàй імперыі пàвялічылàся колькàсць рàсійскіх землеўлàдàльнікàў. Äà пàчàтку ÕIX стàгоддзя ім былі пàжàлàвàны землі рàзàм з 250 тыс. рэвізскіх (мужчынскіх) душ сялян. Æыццё пàтрàбàвàлà пàвышэння тàвàрнàсці сельскàй гàспàдàркі, пàвялічэння вытворчàсці прàдукцыі нà прàдàжу. Òàму пàмешчыкі пàчàлі пàшырàць пàсевы тэхнічных культур, перш зà ўсё льну, цукровых бурàкоў, бульбы. Ó шэрàгу гàспàдàрàк пàчàлі выкàрыстоўвàццà сельскàгàспàдàрчыя мàшыны.Ó сувязі з пàтрàбàвàннямі рынку ў першàй пàлове ÕIX стàгоддзя пàчàлà вызнàчàццà спецыялізàцыя сельскàгàспàдàрчàй вытворчàсці пà àсобных рэгіёнàх: вырошчвàнне льну і бульбы нà ўсходзе і рàзвіццё жывёлàгàдоўлі нà зàхàдзе. Ïàшырàлàся пàмешчыцкàя прàдпрыймàльніцкàя дзейнàсць, ствàрàліся пàдсобныя промыслы, перш зà ўсё пà вытворчàсці гàрэлкі. Äà 50-х гàдоў ÕIX стàгоддзя ў Áелàрусі дзейнічàлі кàля 3 тысяч

невялікіх вінàкурàнь, якія вырàблялі 6,5 млн. вёдзер гàрэлкі ў год. Ïрыбытàк àд гэтàгà віду промыслàў склàдàў дà 60% усяго дàходу многіх пàмешчыцкіх гàспàдàрàк. Ó 1852 г. у Áелàрусі дзейнічàлà 12 цукровых зàводàў, якія перàпрàцоўвàлі бурàкі і вырàблялі дà 10 тыс. пудоў цукру ў год. Íекàторыя пàмешчыкі, нàпрыклàд, ². Õрàптовіч, для пàвышэння мàтэрыяльнàй зàцікàўленнàсці свàіх прыгонных сялян уводзілі элементы чàстковàй плàты зà іх прàцу. Àле большàсць землеўлàдàльнікàў прàцàвàлі, як і рàней, імкнучыся пàвялічыць дàходнàсць свàіх гàспàдàрàк зà лік узмàцнення эксплуàтàцыі прыгонных сялян, пàвялічэння àброку, колькàсці дзён бàршчыны, увядзення тàк звàных урокàў і інш. Ãэтà вяло дà збяднення сялян. ßны не мàглі ў поўнàй меры выконвàць пàвіннàсці перàд гàспàдàрàмі і дзяржàвàй, пàчàсціліся сялянскія выступленні. Ïàглыбленне крызісу ў сельскàй гàспàдàрцы прымусілà ўлàды прàвесці рэформу, якàя пàчàлàся перш зà ўсё сярод дзяржàўных сялян. Áыло створàнà міністэрствà дзяржàўнàй мàёмàсці нà чàле з грàфàм Êісялёвым, тàму пàзней гэтыя меры пàчàлі нàзывàццà рэформàй Êісялёвà. ßнà прàводзілàся нà прàцягу 1839-1857 гг. ў дзяржàўных мàёнткàх. Äля кірàвàння імі былà ўведзенà трохступенчàтàя сістэмà: губерня – àкругàсельскàя ўпрàвà. Íà месцàх ствàрàліся выбàрныя сялянскія оргàны сàмàкірàвàння. Áылà прàведзенà інвентàрызàцыя дзяржàўных мàёнткàў і ўведзенà рэглàментàцыя сялянскіх пàвіннàсцей. Ç 1844 г. у дзяржàўных улàдàннях Áелàрусі ліквідàвàліся фàльвàркі, à сяляне перàводзіліся з пàншчыны нà àброк, прычым змяншàлàся грàшовàя рэнтà. Ìàлàзямельным пàвялічвàліся пàмеры нàдзелàў. Ðэформà мелà мэтàй, пà першàе, некàлькі пàлепшыць пàлàжэнне сялян і тым сàмым зняць сàцыяльную нàпружàнàсць, пà другое, пàвысіць эфектыўнàсць іх гàспàдàрàння і тàкім чынàм зàбяспечыць рэгулярнàе пàступленне пàдàткàў у кàзну.

Ãэтую рэформу ўлàды спрàбàвàлі рàспàўсюдзіць і нà пàмешчыцкàе землеўлàдàнне, àле не àтрымàлі пàдтрымкі сярод землеўлàдàльнікàў. ßнà àбмежàвàліся склàдàннем інвентàроў пàмешчыцкіх мàёнткàў.

Ïрàцэс рàзлàжэння феàдàльных àдносін зàкрàнуў і прàмысловàсць белàрускіх зямель. Ïàвялічылàся колькàсць мàнуфàктур, у тым ліку і з прымяненнем нàёмнàй прàцы. Ñтàноўчàе знàчэнне нà рàзвіццё прàмысловàсці і гàндлю àкàзàлà ўключэнне

84 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

Áелàрусі ў àгульнàрàсійскі рынàк і будàўніцтвà шляхоў зносін: трàктàў, à тàксàмà кàнàлàў, што злучылі бàсейны ×орнàгà і Áàлтыйскàгà морàў: Àгінскàгà, Áярэзінскàгà, Äнепрà-Áугскàгà. Ó цэлым прàмысловàсць Áелàрусі першàй пàловы ÕIX стàгоддзя нàсілà

ўàсноўным дробнàтàвàрны хàрàктàр. Ó 1860 г. з àгульнàй колькàсці 4020 прàмысловых прàдпрыемствàў 3860 уяўлялі сàбой дробныя мàйстэрні з колькàсцю рàбочых дà 16 чàлàвек, прычым перàвàжàлі яшчэ прыгонныя мàнуфàктуры. Àле з 50-х гàдоў пàчàўся хуткі рост кàпітàлістычных мàнуфàктур, узбуйненне мàйстэрàнь і пàшырэнне прымянення ў іх нàёмнàй прàцы. Ìенàвітà ў 30-я гàды ÕIX стàгоддзя пàчàлі ўзнікàць першыя фàбрыкі і зàводы: суконныя прàдпрыемствы

ўмястэчку Õомск і Êосàвà нà Ãродзеншчыне, мукàмольны зàвод у Ìàгілёве і інш. Óсяго ў Áелàрусі ў 1860 г. нàлічвàлàся 1641 прàмысловых прàдпрыемствы з перàвàжнà нàёмнàй прàцàй. Ïрàдукцыя фàбрычных прàдпрыемствàў ужо перàўзыходзілà мàнуфàктурную, хàця фàбрык і рàбочых было менш у 3-4 рàзы.

Óпершàй пàлове ÕIX стàгоддзя вызнàчылàся і спецыялізàцыя прàмысловàсці Áелàрусі: у àсноўным лёгкàя прàмысловàсць, перàвàжнà тэкстыльнàя і пà перàпрàцоўцы лесу і сельскàгàспàдàрчàй прàдукцыі.

Ç рàзвіццём кàпітàлістычных àдносін звязàны і рост гàрàдоў. Çà пàўстàгоддзе колькàсць гàрàдскогà нàсельніцтвà пàвялічылàся ў 4 рàзы: з 80 дà 320 тыс. Àдпàведнà пàшырàўся і гàндàль.

6.2 Ïàлітыкà рàсійскіх улàд нà белàрускіх землях у першàй

пàлове ÕIX ст.

Ïàсля дàлучэння белàрускіх зямель дà Ðàсіі пàлітыкà ўлàд у цэлым былà нàкірàвàнà нà іх зліццё з іншымі рэгіёнàмі крàіны і перàтвàрэнне Áелàрусі ў чàстку Ðàсійскàй імперыі. Àле першàпàчàтковà ўлàды ўлічвàлі спецыфіку сàцыяльнà-экàнàмічнàгà і грàмàдскàгà жыцця нàсельніцтвà гэтàгà рэгіёнà і не перàходзілі дà àдкрытàй русіфікàтàрскàй пàлітыкі. ßнà пàчàлà пàшырàццà пàсля пàўстàння 1830-1831 гг.

Ó сàцыяльнà-àдміністрàтыўнàй сферы белàрускія землі дà пàчàтку ÕIX стàгоддзя былі пàдзелены згоднà з унутрàным рàсійскім àдміністрàтыўным пàдзелàм нà 5 губерняў, якія ў свàю чàргу

àб’ядноўвàліся ў 2 генерàл-губернàтàрствы: літоўскàе (Âіленскàя, Ãродзенскàя, Ìінскàя губерні) і Áелàрускàе (Âіцебскàя, Ìàгілёўскàя, Ñмàленскàя губерні). Ïàзней тэрмін Áелàя Ðусь быў зàменены пàняццем – Ïàўночнà-Çàходні крàй. Ãуберні пàдзяляліся нà пàветы, пàветы – нà волàсці. Àдміністрàтыўны àпàрàт у àсноўным àдпàвядàў рàсійскàму, àле зàхоўвàліся некàторыя стàрыя нàзвы пàсàд, нàпрыклàд, пàвятовы мàршàлàк і інш. Ñпàчàтку ў белàрускіх губернях прàдàўжàў дзейнічàць Ñтàтут ÂÊË 1588 годà, àле 25 чэрвеня ён быў àдменены і ў Áелàрусі было ўведзенà рàсійскàе зàконàдàўствà.

Ïрывàтнàўлàсніцкія гàрàды і мястэчкі выкупляліся ўлàдàмі і згоднà з дàрàвàльнàй грàмàтàй гàрàдàм 1785 годà іх жыхàры прырàўнівàліся ў прàвàх з іншым гàрàдскім нàсельніцтвàм Ðàсійскàй імперыі. Ìàгдэбургскàе прàвà скàсоўвàлàся.

Ìàгнàты і шляхтà пàвінны былі прынесці прысягу новым улàдàм, пàсля чàго яны нàбывàлі прàвы рàсійскіх двàрàн.Òыя ж, хто àдкàзвàўся прынесці прысягу, пàвінны былі зà кàроткі тэрмін прàдàць свàе мàёнткі і з’ехàць зà мяжу. Çàбàрàняліся кàнфедэрàцыі, сеймы, прàвы шляхты былі істотнà àбмежàвàны.

Ñяляне з-зà іх гàлечнàгà стàновішчà спàчàтку былі вызвàлены нà двà гàды àд пàдàткàў, у нàступныя дзесяць гàдоў яны брàліся нà ільготнàй àснове, àле зàтым яны пàчàліся спàгàняццà ў поўным рàзмеры. Óводзіліся рэкруцкія нàборы.

Íàцыянàльнàя пàлітыкà рàсійскіх ўлàд спàчàтку былà дàволі пàмяркоўнàя. Ñпрàвàводствà, кнігàдрукàвàнне, нàвучàнне ў школàх спàчàтку, як і рàней, àжыццяўлялàся нà польскàй мове. Àле àднàчàсовà прàводзілàся пàлітыкà прàтэкцыянізмà рускàй мове. Òàкім чынàм, белàрусы пàдвяргàліся двàйному нàцыянàльнàму прыгнёту. Ç 30-х гàдоў, пàсля пàдàўлення польскàгà пàўстàння, якое зàкрàнулà і белàрускія землі, польскі ўплыў пàчàў выцясняццà, узàмен рàзгàрнулàся àктыўнàя русіфікàцыя белàрускàгà нàсельніцтвà. Àднàчàсовà пàчàўся тàк звàны “рàзбор” шляхты. ¨н зàключàўся ў прàверцы сàпрàўднàсці і нàяўнàсці дàкументàў, пàцвярджàючых шляхецкàе звàнне. Íе вытрымàўшых прàверку шляхцічоў перàводзілі ў сàслоўе àднàдворцàў у сельскàй мясцовàсці і грàмàдзян у гàрàдàх.

Äля яўрэяў Óкàзàм àд 23 чэрвеня 1794 годà ўстàнàўлівàлàся мяжà яўрэйскàй àседлàсці. Çгоднà з ёй яўрэі мàглі сяліццà толькі нà

86 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

белàрускіх, літоўскіх і чàстковà ўкрàінскіх землях, пры гэтым ім зàбàрàнялàся нàбывàць мàёнткі, зàймàццà земляробствàм. Ïàдàткі ж яны пàвінны былі плàціць у двàйным пàмеры.

Óàдносінàх дà рэлігійных àб’яднàнняў улàды спàчàтку тàксàмà зàймàлі ўзвàжàныя пàзіцыі. Êàтàліцызм не зàбàрàняўся, нàвàт былà àдноўленà дзейнàсць ордэнà езуітàў. Àле дзяржàўнàй кàнфесіяй стàлà прàвàслàўе. Óлàды мàтэрыяльнà пàдтрымлівàлі прàвàслàўных святàроў, выдзялялі сродкі для будàўніцтвà прàвàслàўных хрàмàў. Àле пàсля пàўстàння кàтàліцкàму і ўніяцкàму духàвенству было зàбàроненà схіляць у свàю веру людзей. Ïàчàлàся секулярызàцыя цàркоўных ўлàдàнняў. Óніяцкàя цàрквà былà зàбàроненà, à ўніяты перàведзены у стàн прàвàслàўных. Ãэтыя дзеянні ўлàд зàкàнàдàўчà былі зàмàцàвàныя 12 лютàгà 1839 годà нà ўніяцкім сàборы ў Ïолàцку. Íà ім было прынятà рàшэнне àб дàлучэнні ўніяцкàй цàрквы дà рускàй прàвàслàўнàй.

6.3Âàйнà 1812 г. і Áелàрусь. Ãрàмàдскà-пàлітычны рух нà Áелàрусі ў кàнцы ÕVIII – першàй пàлове ÕIX стст.

Óпàчàтку ÕIX ст. у выніку дзяржàўнàгà перàвàроту у Ôрàнцыі дà ўлàды прыйшоў Íàпàлеон. Ó 1804 г. ён àб’явіў сябе імперàтàрàм. Ó гэты чàс àбвàстрылàся бàрàцьбà пàміж Ôрàнцыяй і Àнгліяй зà кàлоніі

ісферы ўплыву ў Åўропе.Ó 1805 г. àформілàся àнтыфрàнцузскàя кààліцыя, у якую ўвàйшлі, àкрàмя Àнгліі, Àўстрыя і Ðàсія., пàзней дàлучыліся Øвецыя і Ïрусія. Ó выніку вàенных дзеянняў Íàпàлеон рàзгрàміў Ïрусію, Àўстрыю, ²тàлію, Ãàлàндыю, пàдпàрàдкàвàў àмàль усю Çàходнюю і Öэнтрàльную Åўропу. 7 ліпеня 1807 г. у Òыльзіце пàміж Ðàсіяй і Ôрàнцыяй быў зàключàны мір, àдной з умоў якогà стàлà ўтвàрэнне нà землях, àдàбрàных у Ïрусіі, Âялікàгà герцàгствà Âàршàўскàгà. Íàпàлеон рàзлічвàў нà гэтàе герцàгствà як нà плàцдàрм нà выпàдàк вàйны з Ðàсіяй. Íà прàцягу нàступных гàдоў àдносіны пàміж Ðàсіяй і Ôрàнцыяй зàстàвàліся àбвострàнымі, перш зà ўсё з-зà імкнення àбодвух крàін дà еўрàпейскàй гегемоніі і з-зà кàнтынентàльнàй блàкàды Àнгліі. Ãэтыя кàнфлікты прывялі дà нàпàдзення Ôрàнцыі нà Ðàсію. 12 чэрвеня 1812 г. 600-тысячнàя àрмія Íàпàлеонà, у якую ўвàходзілі і прàдстàўнікі пàдпàрàдкàвàных Ôрàнцыі нàродàў Åўропы, перàсеклà дзяржàўную мяжу Ðàсійскàй імперыі. ¨й супрàцьстàялі тры рàзрозненыя рàсійскія àрміі àгульнàй

колькàсцю 200 тыс. чàлàвек. Êàб àб’яднàццà і сàбрàццà з сілàмі, яны пàчàлі з бàямі àдыходзіць нà ўсход. Ó чàс àдступлення вàенные дзеянні àдбыліся кàля Êобрынà, Ìірà, Ïолàцкà, Ìàгіёвà. Äà кàнцà ліпеня тэрыторыя Áелàрусі былà àкупірàвàнà фрàнцузàмі. Êàб àтрымàць прыхільнікàў, 19 чэрвеня 1812 г. Íàпàлеон àб’явіў àб àдрàджэнні Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà і ўтвàрыў яго оргàн улàды – ×àсовую кàмісію ÂÊË. Àле нà сàмой спрàве Áелàрусь былà пàдзеленà, як і ў Ôрàнцыі, нà дэпàртàменты, кàнтоны нà чàле з фрàнцузскàй àдмміністрàцыяй, устàлявàўся àкупàцыйны рэжым, сутнàсць якогà зàключàлàся ў зборы прàвіянтà для фрàнцузскàгà войскà і яго пàпàўненні зà кошт рэкрутàў з мясцовàгà нàсельніцтвà. Ïàлякі ў àсноўным прыхільнà сустрэлі фрàнцузàў, àле знàчнàя чàсткà белàрускàгà нàсельніцтвà, нездàволенàя рàбàўніцтвàм і гвàлтàм, не пàдтрымàлà àкупàнтàў. Íà тэрыторыі Áелàрусі пàчàлі ўтвàрàццà пàртызàнскія àтрàды. Âядомà, што яны дзейнічàлі ў Áàрысàўскім, Äрысенскім, Ïолàцкім і іншых пàветàх.

Ôрàнцузскàя àрмія пàсля буйнàгà срàжэння нà Áàрàдзінскім полі здолелà без бою зàняць Ìàскву, àле, знясіленàя, у кàстрычніку 1812 г. вымушàнà былà пàчàць àдсупленне нàзàд, нà зàхàд пà спустошàнàй Ñмàленскàй дàрозе. Àднàчàсовà перàйшлі ў нàступленне і рàсійскія войскі. Íà звàротным шляху нà тэрыторыі Áелàрусі, àсàблівà ў чàс перàпрàвы прàз р. Áерàзіну кàля г. Áàрысàвà, àдбыўся рàзгром фрàнцузскàй àрміі.

Âàйнà нàнеслà Áелàрусі вялікія стрàты. Ó выніку рэквізіцый, рàбàвàнняў гàспàдàркà былà рàзбурàнà, многія пàселішчы, àсàблівà нà ўсходзе, спàлены, пàчàліся голàд, мàсàвыя эпідэміі. Ïàсяўныя плошчы, колькàсць жывёлы зменшыліся ў двà рàзы. Àле рàсійскі ўрàд не зменшыў нà спустошàных землях пàдàткі, зàхàвàў стàрыя прыгонніцкія пàрàдкі, больш тàго, мàніфестàм àд 12 снежня 1812 г. àб’яўлялàся дàрàвàнне мясцовым пàмешчыкàм, якія пàдтрымàлі Íàпàлеонà, з вяртàннем ім мàёнткàў. Ïàсля пàрàжэння ў Ðàсіі Íàпàлеон ужо не здолеў пàспяховà весці вàенныя дзеянні супрàць кààліцыі еўрàпейскіх дзяржàў, якія зноў пàдняліся супрàць яго, і пàсля некàлькіх няўдàлых бітвàў быў сàслàны нà вострàў Ñвятой Åлены. Çгоднà з рàшэннямі Âенскàгà кàнгрэсà еўрàпейскіх дзяржàў, які прàходзіў з кàстрычнікà 1814 пà чэрвень 1815 гг, у Åўропе àднàўляліся мàнàрхічныя рэжымы, ліквідàвàліся тыя пàлітычныя

88 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

змены і перàўтвàрэнні, якія àдбыліся ў перыяд Ôрàнцузскàй буржуàзнàй рэвàлюцыі і нàпàлеонàўскіх войн, пà новàму вызнàчàліся межы дзяржàў. Áольшàя чàсткà Âялікàгà герцàгствà Âàршàўскàгà нà прàвàх àўтàноміі àдыйшлà дà Ðàсіі і стàлà нàзывàццà Êàрàлеўствàм Ïольскім.

Âынікі Âенскàгà кàнгрэсà, нàдàнне àўтàноміі Êàрàлеўству Ïольскàму, à тàксàмà àбяцàнне Àляксàндрà 1 нà Âàршàўскім сейме àднàвіць Ðэч Ïàспàлітую ў межàх 1772 г. вызвàлі рост польскіх пàтрыятычных нàстрояў сярод знàчнàй чàсткі шляхецкàй інтэлігенцыі і вучнёўскàй молàдзі.

Ó1817 г. сярод студэнтàў Âіленскàгà ўніверсітэтà ўзніклà тàйнàе тàвàрыствà філàмàтàў (àмàтàрàў нàвук). ßно мелà філіàлы ў іншых нàвучàльных устàновàх Áелàрусі. Ó 1820 г. нà àснове Âіленскàгà тàвàрыствà філàмàтàў было створàнà другое тàвàрыствà - філàрэтàў, прыхільнікàў дàбрàчыннàсці. ×лены тàвàрыствàў выкàзвàліся зà неàбходнàсць нàбывàць веды, зà свàбоду і роўнàсць людзей і нàродàў. Àле яны крытыкàвàлі цàрскі ўрàд і тàемнà выкàзвàліся зà àднàўленне Ðэчы Ïàспàлітàй. Ó 1923 г. гэтыя тàвàрыствы былі выкрыты і рàспушчàны, à нàйбольш àктыўныя члены

–выслàны.

Ó1923 г. пàд уплывàм будучых дзекàбрыстàў Ì.Ì. Ìурàў’ёвà, À.À. Áястужàвà, Ê.Ã. ²гельстромà, якія àдбывàлі службу ў войскàх, рàсквàртàрàвàных у Áелàрусі, было створàнà тàвàрыствà “Âàенныя сябры” з ліку àфіцэрàў Ëітоўскàгà корпусà, мясцовàй шляхты, чыноўнікàў, вучнёўскàй молàдзі. ×лены тàвàрыствà зрàбілі спробу пàдняць пàўстàнне ў Ëітоўскім корпусе ў чàс прыняцця прысягі нà вернàць імперàтàру Ìікàлàю 1 24 снежня 1825 годà.

Óсярэдзіне 20-х гàдоў тàйныя тàвàрыствы нà Áелàрусі былі рàзгромлены, àле àнтыўрàдàвыя нàстроі сярод пэўных плàстоў нàсельніцтвà зàхоўвàліся. ²дэі àднàўлення Ðэчы Ïàспàлітàй былі пàпулярнымі сярод нàцыянàльнà нàстроеных людзей польскàй àрыентàцыі, àсàблівà ў Êàрàлеўстве Ïольскім. Ðэвàлюцыя ў Ôрàнцыі, нàцыянàльнà-вызвàленчыя рухі ў Áельгіі, ²тàліі дàлі штуршок для пàўстàння ў Âàршàве, якое пàчàлося 29 лістàпàдà 1830 г. Ìэтàй яго было àднàўленне Ðэчы Ïàспàлітàй ў межàх 1772 г. ßно àхàпілà ўсю Ïольшу, нà бок пàўстàўшых перàйшлà польскàя àрмія. Õуткà ў