Ist_Bel
.pdf
Ãлàвà 3. Åўропà і Áелàрусь ў рàннім і высокім сярэднявеччы. Ñтàнàўленне |
39 |
дзяржàўных утвàрэнняў нà тэрыторыі Áелàрусі |
|
|
рàмàнскі àрхітэктурны стыль.
Ôрэскàвыя роспісі ў культàвых пàбудовàх, перш зà ўсё ў Ïолàцкім Ñàфійскім сàборы і Ñпàсà-Åфрàсіньеўскàй цàркве, нàпрыклàд, “Íевядомàя святàя”, “Âàсіль Âялікі” і інш. дàюць прàдстàўленне àб мàнументàльным жывàпісу рàннягà сярэднявеччà, які быў àсновàй мàстàцтвà тàго чàсу. Äругой формàй яго былі кніжныя мініяцюры. Ó мàнументàльным жывàпісу, кніжнàй грàфіцы àдчувàеццà моцны візàнтыйскі ўплыў. Ãэтà вырàжàеццà ў пàдчэрчвàнні àскетызму, àдсутнàсці àб’ёмнàсці вобрàзàў.
Çнàчнà больш у пàрàўнàнні з выяўленчым было рàзвітà дэкàрàтыўнà-прыклàдное мàстàцтвà. Ó стàрàжытным Ïолàцку былі вядомыя больш зà 60 розных відàў мàстàцтвà. Àсàблівà цікàвымі з’яўляюццà ювелірныя вырàбы. Øэдэўрàм дэкàрàтыўнà-прыклàдногà мàстàцтвà пàчàтку 12 стàгоддзя з’яўляеццà бàгàтà àрнàментàвàны крыж, створàны Ëàзàрàм Áогшàй пà зàкàзу Åфрàсінні Ïолàцкàй. Àкрàмя крыжà Ëàзàрà Áогшы, месцàзнàходжàнне якогà ў цяперàшні чàс невядомà, прàктычнà вà ўсіх гàрàдàх Áелàрусі, як пàкàзàлі àрхеàлàгічныя рàскопкі, знойдзены сляды зàлàтàрствà і рэшткі ювелірных мàйстэрняў.
Ç зàлàтàрствàм цеснà звязàнà мàстàцкàя àпрàцоўкà кàменю. Íàйбольш цікàвым відàм кàменнàй плàстыкі XII-XIII стст. з’яўляюццà àбрàзкі, якіх вырàблялі з бронзы, косці і кàменю. ²х знàходзілі пры рàскопкàх ў Ïолàцку, Ìінску, Íàвàгрудку, Âàўкàвыску, Âіцебску і інш. Íàпрыклàд, зроблены з гліны àбрàзок з выявàй святых Êàнстàнцінà і Àлены з Ïолàцкà àб’ядноўвàе візàнтыйскі, рàмàнскі і мясцовы уплывы.
Âыключнàй рознàбàковàсцю вызнàчàюццà і іншыя вырàбы з косці, кàменю, зноўдзеныя у чàс àрхеàлàгічных рàскопкàх, у тым ліку àрыгінàльныя высокàмàстàцкія шàхмàтныя фігуркі.
Òàкім чынàм, рàзвіццё кніжнàй спрàвы, дойлідствà, мàнументàльнàгà жывàпісу, кніжнàй грàфікі, дэкàрàтыўнàпрыклàдногà мàстàцтвà, дробнàй плàстыкі стàрàжытных зямель Áелàрусі Õ-XIII стàгоддзяў àдбывàлàся ў рэчышчы візàнтыйскàй трàдыцыі з àднàчàсовым зàсвàеннем рàмàнскà-гàіычных рыс. Àле нà гэтàй àснове у гэты чàс ужо пàступовà вызнàчàлàся сàмàбытнàя своеàсàблівàя культурà, хàрàктэрнàя, нягледзячы нà нàяўнàсць
40 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
àсобных княствàў, у цэлым для регіёнà зямель сучàснàй Áелàрусі.
Ãлàвà 4. Åўропà і Áелàрусь ў познім сярэднявеччы. Óтвàрэнне і ўмàцàвàнне |
41 |
Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ( другàя пàловà XIII – першàя пàловà ÕVI ст.ст.)
Ãлàвà 4. Åўропà і Áелàрусь ў познім сярэднявеччы. Óтвàрэнне і ўмàцàвàнне Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ( другàя пàловà XIII – першàя пàловà ÕVI ст.ст.)
4.1 Óтвàрэнне Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà і
Æàмойцкàгà і ўвàходжàнне белàрускіх зямель у яго склàд
4.2Äзяржàўны і грàмàдскі лàд Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà і Æàмойцкàгà
4.3Àсноўныя нàпрàмкі ўнутрàнàй і знешняй пàлітыкі Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà і Æàмойцкàгà
4.4Àсàблівàсці сàцыяльнà-экàнàмічнàгà жыцця белàрускіх зямель у княстве
4.5Êультурà Áелàрусі ў другой пàлове XIII – першàй пàлове ÕVI стст.
4.1Óтвàрэнне Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà і Æàмойцкàгà і ўвàходжàнне белàрускіх зямель у яго склàд
Ó першàй пàлове XIII стàгоддзя ў Åўропе дàмінàвàлі некàлькі буйных дзяржàўных фàрмірàвàнняў – Ñвяшчэннàя Ðымскàя імперыя, Ôрàнцыя, ²спàнія. Ãэтыя кàтàлічныя дзяржàвы, àсàблівà Ãермàнія, прызнàвàлі верхàвенствà Âàтыкàнà. Ìенàвітà пàпствà зààхвочвàлà духоўнà-мілітàрысцкую àктыўнàсць мàнàскіх і рыцàрскіх ордэнàў, члены якіх рэкруцірàвàліся перàвàжнà нà нямецкіх землях, спàчàтку супрàць Ïàлесціны, à зàтым і супрàць хрысціянскіх крàін, якія прытрымлівàліся прàвàслàўя àбо пàгàнскàй веры. Ãэтàя вàеннàя экспàнсія пàд выглядàм àбàроны і рàспàўсюджвàння кàтàліцызмà гàлоўным чынàм прàвàдзілàся ў прыбàлтыцы, дзе дзейнічàў лівонскі ордэн. Ïерàмогà нà крыжàносцàмі ў 1240 і 1242 гг кààліцыі нàўгàродскàгà і полàцкàгà княствàў нà некàторы чàс прыпынілà яе, àле пàгрозà зàстàлàся. Êрыжàносцы прàцягвàлі рàбіць шмàтлікія нàбегі нà суседнія землі. Ïерàд рàздробленымі бàлцкàмі плямёнàмі і рускімі княствàмі пàўстàлà àльтэрнàтывà кàнсàлідàцыі і бàрàцьбы з зàхопнікàмі àбо прызнàння іх улàды.
42 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
Âàеннà-пàлітычнàя сітуàцыя вà ¡сходняй Åўропе яшчэ больш àбвàстрылàся ў сувязі з пàходàм мàнгольскàгà хàнà Áàтыя нà Ðусь у 1237-1240 гг. Òàтàрà-мàнголы зàвàявàлі і спустошылі землі Ïàўднёвàй Ðусі. Õàця яны зàкрàнулі толькі ўскрàйкі белàрускàй тэрыторыі, зрàбіўшы нàбегі нà гàрàды Ãомель, Ìàгілёў, Äрàгічын, пà няпоўным звесткàм, Áярэсце, Ïінск, àле гэтà не выключàлà пàгрозы іх дàлейшàй экспàнсіі.
Íà зàхàдзе, ў Ïольшчы, дзе мàнàрхія Ïястàў рàспàлàся нà тры àсноўных дзяржàўных утвàрэнні: Âялікàпольскàе, Ìàлàпольскàе і Ìàзàвецкàе, у гэты чàс нàзірàўся спàд знешняй вàеннàй àктыўнàсці, àле ўзàемные нàбегі нà пàгрàнічныя тэрыторыі прàдàўжàліся.
Òàкім чынàм, прыбàлтыйскія плямёны і княствы нà тэрыторыі Áелàрусі àкàзàліся ў склàдàнàй геàпàлітычнàй сітуàцыі, кàлі прàктычнà з усіх бàкоў можнà было чàкàць àгрэсіі. Ãэтà стàлà àсноўнàй знешнепàлітычнàй прычынàй для àб’яднàння ў àдно дзяржàўнàе ўтвàрэнне.
Óнутрàнымі перàдумовàмі àб’яднàння стàлі рàзвіццё феàдàльных àдносін, экàнàмічных зносін, àсàблівàсці пàлітычнàй сістэмы Ðусі, прàцяглы вопыт міжэтнічных кàнтàктàў з суседнімі землямі, пàчàтàк цэнтрàлізàцыі і выклікàнàе гэтым з’яўленне моцных улàдàроў у суседняй Ëітве.
Ãàспàдàрчàе рàзвіццё, рост гàрàдоў сàдзейнічàлà ўзмàцненню гàспàдàрчых сувязей пàміж àсобнымі княствàмі і землямі. Àкрàмя тàго, пàшырэнне прàвà ўлàснàсці нà нерухомàсць вяло дà àбвàстрэння сàцыяльных супярэчнàсцяў, што тàксàмà спрыялà зàцікàўленнàсці землеўлàдàльнікàў у моцнàй дзяржàўнàй улàдзе.
Ó першàй пàлове XIII стàгоддзя нà àбсягàх Êіеўскàй Ðусі існàвàлà вялікàя колькàсць рàздробленых княствàў. Íà тэрыторыі сучàснàй Áелàрусі Ïолàцкàе і Òурàўскàе княствы тàксàмà рàспàліся нà больш дробныя ўдзелы, утвàрыліся новыя княствы, у тым ліку Ãàрàдзенскàе, Íовàгàродскàе. ßны былі àслàбленымі ў вàенных àдносінàх, àле дàволі рàзвітымі ў экàнàмічных, культурных àдносінàх, пры гэтым ў àснроўным зàхàвàліся àгульныя рысы ў рàзвіцці экàномікі, культуры, духоўнàй сферы. Çàхàвàлàся і рàзвітàя сістэмà кірàвàння.
Ãлàвà 4. Åўропà і Áелàрусь ў познім сярэднявеччы. Óтвàрэнне і ўмàцàвàнне |
43 |
Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ( другàя пàловà XIII – першàя пàловà ÕVI ст.ст.)
Áàлцкія плямёны ў пàчàтку XIII стàгоддзя знàходзіліся нà больш нізкàй ступені пàлітычнàгà і культурнàгà рàзвіцця.Òут існàвàлі плямёны, якія пàступовà àб’ядноўвàліся ў сàюзы нà чàле з стàрэйшымі князямі. Òàкі сàюз, дзе ў ліку стàрэйшых àдзнàчàеццà будучы зàснàвльнік Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà Ìіндоўг, быў утворàны ў 30-я гàды XIII ст.
Ãэтà былà перàддзяржàўнàя стàдыя пàлітычнàй эвàлюцыі. Ïлемянныя князі мелі ўлàсныя дружыны, з якімі àжыццяўлялі грàбежніцкія нàбегі нà суседзяў, àле без зàхопу нà прàцяглы тэрмін тэрыторый. Ó XI і XII стàгоддзях бàлцкія плямёны былі дàннікàмі рускіх княствàў. Äà сярэдзіны 1230-х гàдоў землі бàлцкіх плямён куршàў, лàтыголі і прусàў трàпілі пàд улàду Îрдэнà мечàносцàў і Òэўтонскàгà ордэнà. Àле плямёны Äзяволтвà, Íàльшчàны, Æàмойць, Àўкштàйты, Ëітвà рàспàчàлі бàрàцьбу з рыцàрàмі. Ìенàвітà яны ў 1219 г. скàнсàлідзірàвàліся ў кààліцыю, якàя зàтым у гістàрычных крыніцàх стàлà нàзывàццà “літвой” у шырокім сэнсе і ў àсноўным àдпàвядàлà этнічнàй тэрыторыі сучàснàй Ëітвы. Ãэтàе àб’яднàнне было дàволі стàбільным і менàвітà з 1210 годà, нààдвàрот, нàзірàеццà вàеннàя àктывізàцыя літоўскіх князей. ßны робяць пàходы нà Íоўгàрàд, Ñмàленск, Ïолàцк (àб гэтым у пàэтычнàй форме нàвàт згàдвàеццà ў “Ñлове àб пàлку ²гàрàвым”), Ïольшчу, Âàлынь прàз Ïінскàе княствà. Ó Ïскове, Ïолàцку, Äруцку, Âіцебску пàчынàюць прàвіць князі літоўскàй дынàстыі. Ïàходы, якія былі здзейснены ў 40- е гàды XII стàгоддзя, ужо узнàчàльвàў Ìіндоўг, сын кернàўскàгà ўлàдàрà Ðынгольдà, згоднà з “Ëіфляндскàй рыфмовàнàй хронікàй”, вялікàгà князя, “які не меў сàбе роўных у Ëітве”. Ìіндоўг àтрымàў àд бàцькі ўдзел, які зàтым пàчàў нàзывàццà “Ëітвà Ìіндоўгà”, à пàсля яго смерці ўзнàчàліў літоўскую кààліцыю. Ïрыклàднà ў 1244-1246 гг. Ìіндоўг ужо хàрàктàрызуеццà “Ëіфляндскàй рыфмовàнàй хронікàй” як “мàгутны кàроль” і “улàдàр Ëітоўскàй зямлі”. Ìенàвітà ён, àбàпірàючыся не толькі нà мясцовàе бàярствà і свàю вотчыну, àле і нà весь вàенны пàтэнцыял Ëітвы ў шырокім сэнсе, стàў зàснàвàльнікàм ÂÊË.
Àб’яднàнне літоўскіх і рускіх зямель было выгàдным àбодвум бàкàм. Ëітвà àтрымàлà ўжо сфàрмірàвàны і рàзвіты àпàрàт кірàвàння, больш высокую культуру, рускія ж княствы мàглі àбàперціся нà вàенную моц літоўцàў.
44 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
Ïàчàтàк утвàрэнню ÂÊË быў пàклàдзены àб’яднàннем Íàвàгàродскàй зямлі і Ëітвы пàд улàдàй Ìіндоўгà. Ãэтà àмàль àдрàзу выклікàлà супрàцьдзеянне як з боку Æàмойці, якàя тàксàмà прэтэндàвàлà нà ролю àб’яднàльнікà зямель, тàк і з боку суседзяў – Ãàліцкà-Âàлынскàгà княствà, Ëівонскàгà ордэнà і нàвàт тàтàрàмàнголàў, якія не àдмовіліся àд нàмерàў пàдпàрàдкàвàць усю Ðусь. Ãàліцкà-Âàлынскі князь Äàнілà тройчы рàбіў пàходы нà Íàвàгрàдàк і Ãàродню. Ó тàкіх склàдàных умовàх Ìіндоўг пàпрàсіў зàступніцтвà ў Ïàпы Ðымскàгà, прыняў хрышчэнне пà кàтàліцкàму àбрàду і ў 1253 г. кàрàнàвàўся. Ñàступіўшы чàстку Æàмойці крыжàносцàм, à Íàвàгрàдàк, Ñлонім і Âàўкàвыск – Ãàліцкà-Âàлынскàму княству, Ìіндоўг гэтым сàмым нейтрàлізàвàў свàіх гàлоўных ворàгàў, зàтым здолеў перàмàгчы свàіх прàціўнікàў у Ëітве і àдбіць нàпàд тàтàрскàгà войскà пàд кірàўніцтвàм вàяводы Áурундàя ў 1258 г. Óмàцàвàўшы свàё стàновішчà, Ìіндоўг пàрвàў з кàтàліцтвàм і пàдтрымàў бàрàцьбу Æàмойці супрàць крыжàносцàў, àле ў 1263 г. быў зàбіты у выніку змовы літоўскіх удзельных князей. Àб’яднàўчы прàцэс прàдоўжыў сын Ìіндоўгà Âойшàлк, які з дàпàмогàй пінскàй дружыны і войскà Ãàліцкà-Âàлынскàгà князя здолеў у 1264 г. стàць нà чàле ÂÊË. ¨н зàвàявàў землі змоўшчыкàў – Íàльшчàны і Äзяволтву, пàшырыў уплыў княствà нà Ïолàцк і Âіцебск. Ó 1267 г. ён перàдàў улàду гàліцкàму князю Øвàрну, які прàз тры гàды пàмёр. Íà прàцягу нàступных трыццàці гàдоў, перш зà ўсё у чàс прàўлення Òрàйдзеня, дà ÂÊË былі дàлучàны землі яцвягàў, àдбіты спробы экспàнсіі з боку тàтàрà-мàнголàў і крыжàносцàў. Ó кàнцы XIII – пàчàтку XIV стст. пры вялікім князе Âіцене прàдàўжàлàся бàрàцьбà з крыжàносцàмі, у 1307 годзе зà княствàм быў кàнчàтковà зàмàцàвàны Ïолàцк, уведзены княжàцкі герб “Ïàгоня”. Ó чàс прàўлення Ãедымінà тэрыторыя ÂÊË знàчнà пàшырылàся зà кошт Âіцебскàй, Áерàсцейскàй зямель, Ìінскàгà і Ïінскàгà княствàў, гàрàдоў Ãомеля і Ìсціслàўля і стàлà нàзывàццà Âялікім княствàм Ëітоўскім і Ðускім. Ñтàліцàй яго з 1323 годà стàлà Âільня. Ïры Àльгердзе і Âітàўце былі дàлучàны сучàсные ўкрàінскія землі, Ñмàленскàе і Áрàнскàе княствы. Ó склàд ÂÊË кàнчàтковà ўвàйшлà і Æàмойцкàя зямля, à княствà з 1442 годà стàлà àфіцыйнà звàццà Âялікàе княствà Ëітоўскàе, Ðускàе і Æàмойцкàе. ßно зàймàлà тэрыторыю àд Ïольшы і Âенгрыі нà зàхàдзе дà Ïàдмàскоўя нà ўсходзе, àд Áàлтыйскàгà морà нà поўнàчы дà ×орнàгà морà нà поўдні і пà свàйму пàмеру рàўнялàся буйнейшым
Ãлàвà 4. Åўропà і Áелàрусь ў познім сярэднявеччы. Óтвàрэнне і ўмàцàвàнне |
45 |
Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ( другàя пàловà XIII – першàя пàловà ÕVI ст.ст.)
еўрàпейскім крàінàм. Ïà этнічнàму склàду ÂÊË нà першàй стàдыі фàрмірàвàння былà літоўскà-белàрускім утвàрэннем, дзе нà бàлцкія землі прыпàдàлà кàля 65% тэрыторыі, у перыяд прàўлення Ãедымінà і Àльгердà – літоўскà-белàрускà-укрàінскім і у чàс кàнчàтковàгà фàрмірàвàння – ўжо політэтнічным, у àсноўным літоўскà-белàрускà- укрàінскà-рускім, у якім тэрыторыя Áелàрусі склàлà кàля 20% àгульнàй плошчы.
Øляхі ўвàходжàння ў ÂÊË белàрускіх і іншых зямель былі рознымі: àкрàмя вàенных зàхопàў, прàз дàбрààхвотнàе ўключэнне нà дàгàворнàй àснове, нàпрыклàд, рàшэнне Ïолàцкàгà вечà; шлюбныя сувязі, прыклàдàм можà быць дàлучэнне Âіцебшчыны шляхàм шлюбу Àльгердà з мясцовàй княжной; міждяржàўныя сàглàшэнні, тàкім чынàм шляхàм дàмоў з Ïольшàй было дàлучàны Âàлынь і Ïàдляшшà; у выніку вызвàлення àд іншàземных зàхопнікàў, як гэтà было з укрàінскімі землямі пàсля перàмогі Àльгердà нàд тàтàрàмі ў бітве нà рàцэ Ñінія Âоды. Òàкім чынàм, àб’яднàнне зямель у àдзіную дзяржàву àжыццяўлялàся перàвàжнà мірным шляхàм, пàколькі ў большàсці выпàдкàў гэтà было выгàднà àбодвум бàкàм. Ãэтàму сàдзейнічàлà і ўзвàжàнàя пàлітыкà князёў, якія прытрымлівàліся прàвілà “стàрàе не рушыць, новàе не ўводзіць”. Íà дàлучàных землях спàчàтку зàхоўвàлàся стàрàя сістэмà кірàвàння, розныя плàсты нàсельніцтвà прàктычнà не прыніжàліся ў прàвàх, не рàбілàся ломкà форм улàснàсці.
4.2 Äзяржàўны і грàмàдскі лàд Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà,
Ðускàгà і Æàмойцкàгà
Äзяржàўны лàд ÂÊË нà прàцягу яго рàзвіцця знàчнà мяняўся. Íà чàле яго стàяў князь, які меў àдміністрàтыўную, судовую, вàенную улàду. Àле яго ўлàдà былà неàднолькàвàй нà рознàй тэрыторыі. ÂÊË спàчàтку склàдàлàся з вялікàй колькàсці дробных удзельных княствàў і дзялілàся нà дзве чàсткі: цэнтрàльную і тàк звàные “прыслухоўвàючыеся” землі. Âялікі князь àжыццяўляў кірàвàнне дзяржàвàй прàз удзельных князей, прычым іх улàдà ў “прыслухоўвàючыхся” землях былà большàй. ßны дзейнічàлі нà прàвàх àўтàноміі і нà àснове дàмоў з вялікім князем. Ç кàнцà XIV стàгоддзя удзельныя княствы ліквідуюццà, à зàмест іх уводзяццà нàмесніцтвы. Ôункцыі нàмеснікàў зàстàвàліся тымі ж, як і рàней, àле
46 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
яны прызнàчàліся вялікім князем і былі цàлкàм перàд ім àдкàзнымі.
Óлàдà князя àбмяжоўвàлàся рàдàй і сеймàм, прычым з цягàм чàсу іх роля ў кірàвàнні дзяржàвы пàвышàлàся. Ñпàчàтку рàдà не мелà пàстàяннàгà склàду, прызнàчàлàся князем з ліку свàйго прыбліжэння і нàйбольш уплывовых àсоб і мелà толькі дàрàдчыя функцыі. Äà сярэдзіны ж XV стàгоддзя янà ўжо нàбылà сàмàстойнàе знàчэнне як вышэйшы оргàн дзяржàўнàй ўлàды і стàлà нàзывàццà пàны-рàдà. Ó яе склàд увàходзілі вышэйшыя службовыя àсобы княствà. Ïàвышэнню знàчэння пàноў-рàды нямàлà спрыялà тое, што пàсля Êрэўскàй уніі 1385 г. князь, які стàў àднàчàсовà і польскім кàрàлём, вельмі чàстà àдлучàўся ў стàліцу Ïольшы і ў выніку рàдà стàнàвілàся вышэйшым кàлектыўным кірàўніком дзяржàвы. Ìенàвітà ў гэты чàс для больш àперàтыўнàгà кірàвàння вылучàеццà больш вузкі яе склàд – вышэйшàя (тàйнàя) рàдà. ßе роля яшчэ больш пàшырылàся ў першàй пàлове XV стàгоддзя, у гàды грàмàдзянскàй вàйны, прàўлення 13-гàдовàгà Êàзімірà і àтрымàння ім у 1447 г. польскàй кàроны. Çгоднà з прывілеямі 1492 і 1506 гг. пàны – рàдà àтрымàлà прàвà àбмяжоўвàць улàду князя, без яе згоды àпошні не мог прымàць вàжнейшыя рàшэнні.
Ç пàчàтку XV стàгоддзя побàч з пàнàмі –рàдàй пàчынàе дзейнічàць зàкàнàдàўчы оргàн – àгульнàдзяржàўны (вàльны) сейм. Ñпàчàтку, як і ў рàдзе, пэўнàгà склàду сеймà не было, у яго увàходзілі буйныя феàдàлы, шляхтà, àле з 1512 г. былі ўведзены выбàрнàсць дэлегàтàў з ліку шляхты і прàдстàўніцтвà пà 2 дэпутàты àд пàветà. Óвядзенне пàсля Êрэўскàй уніі пà польскàму àбрàзцу элементàў выбàрнàсці князя пàвысілà ролю сеймàў. Ó Ñтàтуце 1529 годà ўжо прàмà àдзнàчàлàся àб неàбходнàсці выдàвàць вялікàкняжàцкія прывілеі выключнà нà вàльным сейме.
Êнязь выконвàў свàе àбàвязкі пры дàпàмозе àдміністрàцыі, вышэйшых службовых àсоб, якія пàжыццёвà прызнàчàліся з ліку прàдстàўнікоў нàйбольш знàтных фàмілій. Ìàршàлàк земскі стàршынствàвàў нà пàседжàннях сеймà, з’яўляўся àхоўнікàм пàрàдку і этыкетà пры вялікàкняжàцкім двàры, кірàвàў прыёмàм пàслоў.Ç цягàм чàсу былà ўведзенà тàксàмà пàсàдà мàршàлкà дворнàгà. Ãетмàн нàйвышэйшы кàмàндàвàў узброенымі сілàмі, якія склàдàліся з шляхецкàгà “пàспàлітàгà рушэння”, нàёмнікàў. ßго нàмеснікàм быў гетмàн польны. Äзяржàўнàй кàнцылярыяй кірàвàў кàнцлер, рàзàм з
Ãлàвà 4. Åўропà і Áелàрусь ў познім сярэднявеччы. Óтвàрэнне і ўмàцàвàнне |
47 |
Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ( другàя пàловà XIII – першàя пàловà ÕVI ст.ст.)
свàім пàмочнікàм пàдкàнцлерàм удзельнічàў у пàдрыхтоўцы дзяржàўных дàкументàў, зàвярàў іх дзяржàўнàй пячàткàй. Äзяржàўнымі фінàнсàмі ведàў пàдскàрбій земскі. ßго нàмеснікàм быў пàдскàрбій дворны.
Õàрàктàр дзяржàўнàгà лàду не зàстàвàўся нязменным. Êнязь імкнуўся дà цэнтрàлізàцыі ўлàды, àле гэтà зàчàстую сустрàкàлà супрàцьдзеянне ўдзельных князёў. Ó гэтàй бàрàцьбе князі спрàбàвàлі àбàперціся нà вàеннà-служылàе сàслоўе – шляхту, àле ў выніку шляхтà àтрымàлà знàчныя прàвы, у тым ліку прàвà àбмяжоўвàць улàду князя прàз сейм. Äзяржàўнàе кірàвàнне нàрэшце нàбыло рысы сàслоўнàпрàдстàўнічàй мàнàрхіі.
Íà месцàх доўгі чàс зàхоўвàліся княствы, якімі кірàвàлі удзельныя князі. Ïры іх былі тàкія службовыя àсобы, як ключнік, кàнюшы, гàрàднічы, цівун, ляснічы.
Êнязь Âітàўт у пàчàтку XV стàгоддзя пàчàў рэàргàнізàцыю мясцовàгà кірàвàння. Ç мэтàй цэнтрàлізàцыі ўлàды ён зàмест княствàў утвàрыў двà вàяводствы: Âіленскàе і Òрокскàе нà чàле з вàяводàмі, якія прызнàчàліся зверху. Ó àстàтніх буйных удзельных княствàх Âітàўт у 1393-1395 гг. першàпàчàтковà простà зàмяніў удзельных князей, àддàўшы ім другàрàдныя княствы, нà свàіх нàмеснікàў. Ó àстàтнім мясцовàя сістэмà кірàвàння зàстàлàся рàнейшàю. Ïоўнàсцю ж гэтàя àдміністрàтыўнà-тэрытàрыяльнàя рэформà былà прàведзенà прàз пàўтàры стàгоддзі, у 1565-1566 гг, кàлі ўсё княствà былà пàдзеленà нà вàяводствы, пàветы і волàсці.
Âàяводствы узнàчàльвàлі вàяводы, якія пàжыццёвà прызнàчàліся вялікім князем і рàдàй. Ó свàёй дзейнàсці яны àбàпірàліся нà нàмеснікàўпàдвàявод, якія выконвàлі àдміністрàтыўныя і судовыя àбàвязкі, кàштàлянàў, якія стàлі нà чàле войскà, гàрàднічых–кàмендàнтàў зàмкàў, ключнікàў і цівуноў, àдкàзных зà спàгнàнне пàдàткàў і чыншу, лоўчых і ляснічых, якія нàглядàлі зà ляснымі і пàляўнічымі ўгоддзямі.
Êірàўнікàмі àдміністрàцыі ў пàветàх былі стàрàсты. Äà ліку службовых àсоб àдносіліся іх нàмеснікі – пàдстàрàсты, хàрунжыя, якія збірàлі àпàлчэнне,à тàксàмà ключнікі, цівуны, кàнюшыя і інш. Ó пàветàх збірàліся пàвятовыя сеймікі, нà якіх àбмяркоўвàлі розныя спрàвы, выбірàлі дэпутàтàў нà вàльны сейм. Ñтàршынствàвàлі нà
48 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
сеймікàх пàвятовыя мàршàлкі.
Âàлàсцямі кірàвàлі дзяржàўцы. ßны ж àжыццяўлялі нàгляд зà мàёнткàмі. Ïàмочнікàмі дзяржàўцàў былі сельскія войты.
Ó гàрàдàх, якія àтрымàлі прàвà нà сàмàкірàвàнне, пà другому, мàгдэбургскàе прàвà, тàксàмà ствàрàлàся гàрàдскàя àдміністрàцыя – мàгістрàт. ¨н склàдàўся з кірàўнікà àдміністрàцыі і гàрàдскогà судà – войтà, бурмістрàў, рàдцàў і лàўнікàў
Ãрàмàдскі лàд ÂÊË меў тыповую для феàдàльнàгà лàду структуру. ²снàвàлі двà гàлоўныя клàсы: феàдàлàў землеўлàдàльнікàў і феàдàльнà-зàлежных людзей. Áуйные землеўлàдàльнікі, якія дà тàго ж удзельнічàлі ў рàбоце рàды, з XV стàгоддзя стàлі нàзывàццà “пàнàмі” àбо “бàронàмі”. Äля ÂÊË былà хàрàктэрнàй нàяўнàсць менàвітà буйнàгà землеўлàдàння. Ó сярэдзіне XV стàгоддзя 29 мàгнàтàў вàлодàлі 40% усіх феàдàльных зямель. Íàйбольш буйным землеўлàдàльнікàм быў сàм вялікі князь. Ñпàчàтку не было дàклàднàгà рàздзялення нà яго непàсрэдную ўлàснàсць і ўлàснàсць дзяржàвы. Êнязь мог пà свàйму меркàвàнню рàспàрàжàццà землямі і зàлежнымі людзьмі.. Àле з цягàм чàсу пàчàў утвàрàццà непàсрэднà вялікàкняжàцкі домен, свàйго родà яго вотчынà, і àсобнà – дзяржàўныя, мàгнàцкія, цàркоўныя землеўлàдàнні. Êàлі ў XIV ст. пàд улàдàй вялікàгà князя было 80% сялян, то ў 20-я гг. XV ст. іх колькàсць зменшылàся дà 30%.
Äругую, больш шмàтлікую групу склàдàлі сярэднія і дробныя феàдàлы, якія вàлодàлі зàлежнымі сялянàмі. Áольшàсць з іх прàдстàўленà вàеннàслужылым сàслоўем – “шляхтàй”, рàдзей яны нàзывàліся “бàярàмі”. Øляхтà склàдàлà кàля 10% нàсельніцтвà ÂÊË. Ïàступовà шляхтà, àкрàмя прàвà нàбывàць землі з зàлежнымі сялянàмі, àтрымàлà шмàт іншых прàвоў і прывілегій: àсàбістую недàтыкàльнàсць, прàвà свàбоднàгà выезду зà мяжу, мàгчымàсць у якàсці дэпутàтàў сеймàў удзельнічàць у кірàўніцтве дзяржàвàй, пàдсуднàсць свàйму сàслоўнàму суду. ßнà былà вызвàленà àд пàдàткàў і пàвіннàсцей, àкрàмя выплàты пàдàткàў нà вàенные пàтрэбы і ўдзелу ў шляхецкім àпàлчэнні (пàспàлітым рушэнні). Ïры гэтым прывілегіі шляхты перàдàвàліся нàшчàдкàм.
Äà прывілегіровàнàгà сàслоўя ў ÂÊË àдносілàся і духàвенствà. ßно вàлодàлà тàкімі ж прàвàмі, як і шляхтà. Àле духàвенствà пà