Ist_Bel
.pdf
Ãлàвà 1. Óводзіны ў курс "Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй |
9 |
цывілізàцыі" |
|
|
помнікі, àдкрывàюццà новыя стàронкі гісторыі, што не можà не вызвàць зàцікàўленàсці. Àле ўсё гэтà пàдàеццà больш àб’ектыўнà, тàму і цікàвàсць стàлà больш урàўнàвàжàнàй, без нàлётà сенсàцыйнàсці.
Äля больш сістэмнàгà і глыбокàгà вывучэння гісторыі бàцькàўшчыны гэты курс уведзены вà ўсіх нàвучàльных устàновàх,àд школ, коледжàў дà ÂÍÓ. Íàшà прàгрàмà рàзлічàнà нà àдзін семестр, янà ўключàе 36 гàдзін лекцый і столькі ж прàктычных зàняткàў, у кàнцы – экзàмен.
Âывучàемы нàмі прàдмет носіць нàзву “Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі” і ўжо нàвàт гэтым àдрознівàеццà àд школьнàгà курсà. Áезумоўнà, гісторыю любогà этнàсу нельгà вывучàць у àдрыве àд гісторыі іншых, у першую чàргу суседніх крàін. Ó школе гэтà неяк кàмпенсіруеццà тым, што пàрàлельнà ідзе вывучэнне ўсеàгульнàй гісторыі. Ó ÂÍÓ усё гэтà àргàнічнà звязàнà у àдным прàдмеце. Ñувязь з гістàрычнымі звесткàмі àб іншых крàінàх àсàблівà пàтрэбнà пры вывучэнні менàвітà гісторыі Áелàрусі. Ó свой чàс àкàдэмік Ðàдзім Ãàрэцкі, à зàтым нàвуковец ²гàр Øàрухà вызнàчылі, што геàгрàфічны цэнтр Åўропы знàходзіццà у трохкутніку пàміж ×эрвенем, Àсіповічàмі і Êлічàвым. Àле Áелàрусь не толькі пà геàгрàфічнàму пàлàжэнню, àле і пà свàйму геàпàлітычнàму стàновішчу знàходзіццà ў цэнтры ўвàгі іншых дзяржàў, яе гісторыя тàксàмà цеснà звязàнà з іхняй гісторыяй. Ç гэтàгà вынікàе, што гàлоўным метàдàм у яе вывучэнні стàновіццà пàрàўнàльнàгістàрычны метàд, хàця будуць выкàрыстоўвàццà тàксàмà стàтыстычны, структурнà-функцыянàльны і іншыя. Óсе яны ўзàемàзвязàны пàміж сàбою, дàпàўняюць àдзін àднàго і тàму выкàрыстоўвàюццà ў розных спàлучэннях. Àле з другогà боку выяўляюццà і метàдàлàгічныя цяжкàсці.
Òàк склàўся лёс белàрускàгà нàродà, што менàвітà белàрускàя дзяржàўнàсць у сучàсным рàзуменні з дàклàднà àкрэсленымі дзяржàўнымі межàмі склàлàся пàрàўнàльнà познà. Íà прàцягу ж доўгàгà гістàрычнàгà перыяду белàрускія землі нà ўмовàх большàй ці меншàй àўтàноміі ўвàходзілі ў склàд іншых дзяржàўных утвàрэнняў. Òàму існуе небяспекà пàдмены гісторыі Áелàрусі гісторыяй гэтых дзяржàў. Íàпрыклàд, кàлі нàвàт прытрымлівàццà нàйбольш рàдыкàльных пàзіцый і лічыць, што сярэднявечнàя дзяржàвà –
10 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
Âялікàе Êняствà Ëітоўскàе - былà белàрускàй, то і ў гэтым выпàдку нельгà зàбывàць, што менàвітà белàрускія землі зàймàлі не больш 20% яе тэрыторыі. Øто ж тàды трэбà вывучàць: гісторыю толькі гэтых зямель àльбо àбмежàвàццà гісторыяй ÂÊË у цэлым? Ãэтà ж àдносіццà і дà перыядàў увàходжàння белàрускіх зямель у склàд Ðэчы Ïàспàлітàй, Ðàсійскàй імперыі, ды і ÑÑÑÐ. Àдкàз нà гэтàе пытàнне ў пэўнàй ступені зàключàеццà ў нàзве нàшàгà прàдметà: гісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце з гісторыяй іншых дзяржàў.
Äругàя прàблемà зàключàеццà ў тым, што з прычыны склàдàнàгà гістàрычнàгà рàзвіцця этнічныя межы белàрускàгà этнàсу не супàдàюць з дзяржàўнымі. Íàпрыклàд, як вы ведàеце, гістàрычны дàкумент àб утвàрэнні ÁÑÑÐ быў прыняты ў Ñмàленску, знàчыць, нà той чàс нà белàрускàй тэрыторыі, à àб уз’яднàнні Çàходняй Áелàрусі з ÁÑÑÐ – у Áелàстоку, які тàксàмà лічыўся белàрускім горàдàм. Àле цяпер àдзін з іх àдносіццà дà Ðàсіі, другі – дà Ïольшы. ßк быць? Êàлі ўзяць зà àснову этнічныя межы, то трэбà мець нà ўвàзе цяжкàсці іх дàклàднàгà вызнàчэння.Êàлі ж зыходзіць з дзяржàўных межàў, то яны хàця і дàклàднà àкрэслены, àле ў àдпàведнàсці з пàлітычнàй кàн’юнктурàй нярэдкà мяняліся. Ó гэтàй сітуàцыі прàвільнàе выйсце бàчыццà ў нàступным: не зàбывàючы àб прыклàдных этнічных межàх, усё ж зыходзіць з дзяржàўных межàў, хàця гэтà і не выключàе нейкую ўмоўнàсць пры вывучэнні гісторыі Áелàрусі.
ßкія ж зàдàчы стàяць перàд нàмі. Ó шырокім плàне яны вынікàюць з сàцыяльных функцый гісторыі.
Ãэтà перш зà ўсё выхàвàўчàя функцыя. Âывучэнне, ведàнне гісторыі Áелàрусі дàпàмàгàе выпрàцàвàць грàмàдзянскую пàзіцыю, выхàвàць пàвàгу і любоў дà свàйго крàя і нàродà.
Äругой функцыяй з’яўляеццà пàзнàвàльнàя. Óвесь змест нàшàгà курсà àбàвязвàе дà нàбыцця ведàў àб прошлым як кàнкрэтнàгà рэгіёнà, тàк і іншых крàін.
Òрэццяя функцыя – прàгнàстычнàя, àбо прыклàднàя. ßнà зàклікàнà выяўляць не толькі зàкàнàмернàсці, àле і тэндэнцыі гістàрычнàгà рàзвіцця, пà-першàе, кàб не пàўтàрàць пàмылàк прошлàгà àбо, нààдвàрот, выкàрыстàць у прàктычных мэтàх дàдàтны вопыт продкàў, пà-другое, дàзвàляе дàследàвàць не толькі àдзін шлях рàзвіцця, àле і іншыя, кàб выпрàцàвàць нà будучàе нàйбольш
Ãлàвà 1. Óводзіны ў курс "Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй |
11 |
цывілізàцыі" |
|
|
àптымàльные.
Êàлі ж звярнуццà дà больш вузкіх, прàгмàтычных зàдàч, якія стàяць менàвітà перàд вàмі, àудыторыяй студэнтàў, то ў дàпàўненне дà шырокіх яны будуць зàключàццà перш зà ўсё ў зàмàцàвàнні, пàглыбленні ведàў пà гісторыі Áелàрусі, якія вы àтрымàлі ў школе, àтрымàнні нàвыкàў сàмàстойнàй дàследчàй рàботы ў гэтàй гàліне і, кàнешне, ў пàспяховàй здàчы экзàменà пà àдзнàчàнàму прàдмету.
1.2 Ïерыядызàцыя курсà
Ãісторыя Áелàрусі дзеліццà нà пэўныя перыяды. Òым не менш існуе прàблемà яе перыядызàцыі. ßнà вынікàе перш зà ўсё з вызнàчэння крытэрыяў, пà якім можнà выдзяляць тыя ці іншыя этàпы ў рàзвіцці грàмàдствà.
Äоўгі чàс у сàвецкàй гістàрычнàй нàвуцы дàмінірàвàў фàрмàцыйны пàдыход дà перыядызàцыі гісторыі, які ў цэнтр увàгі стàвіў прàцу, вытворчыя àдносіны і сàцыяльныя кàнфлікты. ßго àбгрунтàвàлі Ê. Ìàркс і Ô. Ýнгельс і творчà пàшырыў Ó. ². Ëенін. Ñутнàсць фàрмàцыйнàй кàнцэпцыі ў тым, што нà гістàрычны прàцэс вызнàчàе рàзвіццё вытворчых сіл. Êàлі ж яны пàчынàюць супрàцьстàяць вытворчым àдносінàм, то пàчынàеццà зменà грàмàдскà-экàнàмічных фàрмàцый. Çгоднà з гэтым былі вызнàчàны нàступныя фàрмàцыі, якія àдпàвядàюць пэўным этàпàм грàмàдскàгà рàзвіцця: першàбытнàбшчынны лàд, рàбàўлàдàльніцкі, феàдàлізм, кàпітàлізм, сàцыялізм і ў перспектыве – кàмунізм. Ãэтàя кàнцэпцыя зыходзіць з прынцыпàў àдзінàгà, зàкàнàмернàгà і прàгрэсіўнàгà гістàрычнàгà прàцэсà, дынàміку рàзвіцця якогà вызнàчàе вытворчàя сферà. ßк бàчым, янà вызнàчàе àднàлінейны хàрàктàр гістàрычнàгà рàзвіцця. Íà сàмой спрàве рàзвіццё àсобных крàін не тàкое простàе, тут можнà бàчыць і поспехі і àдступленні нàзàд, і вызнàчàеццà яно не толькі прàцàй. àле і гістàрычнымі àсобàмі, іх пàводзінàмі, àсàблівà ў экстрэмàльных сітуàцыях, і духоўнàй сферàй.
Ãісторыкі не àдкàзвàюццà поўнàсцю àд гэтàй перыядызàцыі, àле відàвочнà, што янà больш àдносіццà дà ўсеàгульнàй гісторыі чàлàвецтвà, àле не зàўсёды яе можнà прымяніць у àдносінàх дà гісторыі àсобных крàін. Òàк, нàпрыклàд, для Áелàрусі прàблемàтычнà рàзвіццё рàбàўлàдàльніцкàгà лàду ў клàсічным выглядзе, ды і
12 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
кàпітàлізм не пàспеў поўнàсцю рàзвіццà.
Àле у многіх крàінàх свету прыярытэт àддàеццà цывілізàцыйнàму пàдыходу дà вывучэння гісторыі.Ãэтà тычыццà як дà перыядызàцыі, тàк і дà зместу дысцыпліны. Íàгàдàем, што нàш прàдмет прàдугледжвàе вывучэнне гісторыі Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі. Øто ж тàкое цывілізàцыя? Àмерыкàнскі àнтрàполàг Ë. Ìоргàн, à зàтым Ô. Ýнгельс рàзглядвàлі цывілізàцыю як стàдыю рàзвіцця чàлàвечàгà грàмàдствà, якàя нàступілà зà дзікàсцю і вàрвàрствàм і хàрàктàрызàвàлàся ўзнікненнем клàсàў, дзяржàвы, прывàтнàй улàснàсці.
Ñучàсныя вучоныя вызнàчылі цывілізàцыю як этàп у гісторыі чàлàвецтвà, які хàрàктàрызуеццà пэўным узроўнем пàтрэбнàсцей, здольнàсцей, ведàў чàлàвекà, тэхнàлàгічным і экàнàмічным спосàбàмі вытворчàсці, сістэмàй пàлітычных і грàмàдскіх àдносін, узроўнем грàмàдскàй свядомàсці, культуры.
ßк бàчым, цывілізàцыйны пàдыход больш рàзнàбàковы, у àдрозненне àд фàрмàцыйнàгà ён у цэнтр увàгі стàвіць не толькі вытворчàсць і вытворчыя àдносіны, не толькі выцякàючыя з гэтàгà сàцыяльныя кàнфлікты, àле і сàмогà чàлàвекà, яго ролю ў гісторыі, рàзвіццё пàлітычных інстытутàў, грàмàдскàй свядомàсці, культуру і інш. ¨н можà быць прымянімы к гісторыі кàждàй крàіны àбо групы крàін і àрыентуе нà пàзнàнне гісторыі як шмàтвàрыянтнàгà прàцэсà. Çгоднà з гэтым і пàдыходы дà перыядызàцыі больш рàзнàстàйныя. Ïрàдстàўнікі цывілізàцыйнàгà пàдыходу Ì. Äàнілеўскі, À. Òойнбі, Î. Øпенглер і іншыя зыходзілі з тàго, што нямà àдзінàгà гістàрычнàгà прàцэсà, à ёсць рàзвіццё àсобных цывілізàцый, якое носіць цыклічны хàрàктàр і вызнàчàеццà рэлігійным, культурным, пàлітычным, грàмàдскà-экàнàмічным і іншымі фàктàрàмі.
Àле і цывілізàцыйны пàдыход мàе пэўныя недàхопы.Àдзін з іх зàключàеццà ў не зусім дàклàдным вызнàчэнні тыпàў цывілізàцый. Àсобныя дàследчыкі у цэнтр увàгі стàвяць пàлітычныя прàблемы, іншыя – сàцыяльнà-экàнàмічныя, культурныя і г.д.
Ó пàчàтку 20-гà стàгоддзя белàрускія гісторыкі Âàцлàў Ëàстоўскі і Óлàдзімір ²гнàтоўскі прàпàнàвàлі свой, умоўнà кàжучы, дзяржàўнà-хрàнàлàгічны пàдыход дà перыядызàцыі гісторыі Áелàрусі. Çгоднà з ім былі выдзелены Ïолàцкі этàп, перыяды ўвàходжàння
Ãлàвà 1. Óводзіны ў курс "Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй |
13 |
цывілізàцыі" |
|
|
Áелàрусі у склàд Âялікàгà Êняствà Ëітоўскàгà, Ðэчы Ïàспàлітàй, Ðàсійскàй імперыі. Ëàгічнà прàдàўжàючы гэтую перыядызàцыю, можнà вызнàчыць тàксàмà сàвецкі этàп, à тàксàмà перыяд стàнàўлення сàмàстойнàй белàрускàй дзяржàўнàсці.
Ãэтàя перыядызàцыя і пàклàдзенà ў àснову нàшàгà курсà, àле з улікàм фàрмàцыйнàгà і цывілізàцыйнàгà пàдыходàў. Ïры гэтым увàгà удзяляеццà не толькі экàнàмічнàй àбо пàлітычнàй гісторыі нàшàй крàіны, àле і пытàнням рàзвіцця сàмàсвядомàсці, духоўнàгà жыцця нàшых продкàў, ролі àсоб у гістàрычным прàцэсе і г.д. Ãэтым нàш курс знàчнà àдрознівàеццà àд выклàдàння ў сàвецкàй сярэдняй і вышэйшàйшколàх, кàлі ўпор рàбіўся нà àсвятленне бàрàцьбы клàсàў і нà выяўленне гістàрычных зàкàнàмернàсцяў.
1.3 Êрыніцы і гістàрыягрàфія
²снуе думкà, што гісторыя – гэтà не нàвукà, à хутчэй “пàлітыкà, звернутàя ў прошлàе”. Ñàпрàўды, ці могуць нàшы веды àб прошлым быць àб’ектыўнымі і дàклàднымі. Êàнешне, нà àцэнку тых ці іншых гістàрычных пàдзей знàчны ўплыў можà àкàзàць грàмàдзянскàя àбо пàлітычнàя пàзіцыя дàследчыкà, нàвàт сàцыяльны зàкàз улàд. Ó гэтым плàне трэбà успомніць тàк звàную кàнцэпцыю àмерыкàнскàй інтелектуàльнàй гісторыі, стàроннікі якой лічàць, што гісторыя пàвіннà зàймàцà не рэкàнструкцяй прошлàгà, à àбслугоўвàць сàцыяльны зàкàз, які стàвіць сучàснàсць. Çыходзячы з гэтàгà рэлятывісцкàгà пàдыходу і выклàдàеццà гісторыя ў àмерыкàнскіх нàвучàльных устàновàх.
ßк супрàцьлеглàсць гэтàму пàспяховà рàзвівàеццà другі нàкірунàк у вывучэнні і выклàдàнні гісторыі - àб’ектывістскі. ßго прытрымлівàюццà і белàрускія гісторыкі. Êàнешне, рэàлізàвàць яго тàксàмà няпростà, тàму што кожны чàлàвек мàе свàе погляды. Òàму тут вàжнà прàцàвàць непàсрэднà з дàкументàмі.
Àб’ектыўныя звесткі нàм дàюць гістàрычныя крыніцы. ²х можнà ўмоўнà пàдзяліць нà нàступныя тыпы: àрхеàлàгічныя, этнàгрàфічныя, кінà-фото-фонà-àудыёдàкументы, пісьмовыя.
Àрхеàлàгічныя крыніцы дàзвàляюць зàглянуць у глыбіню вякоў, кàлі яшчэ не было пісьмовàсці. Êàштоўнàсць іх тàксàмà ў тым, што яны пàстàяннà àбнàўляюццà, прàводзяццà рàскопкі, знàходзяццà
14 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
новыя àртэфàкты (àртэфàкт – гэтà фізічны àб’ект, зроблены рукàмі чàлàвекà). Íедàхопàм жà з’яўляеццà недàклàднàсць. Íà àснове àрхеàлàгічных знàходàк мы не можàм з дàклàднàсцю дà пэўнàй дàты вызнàчыць, кàлі àдбыліся тыя ці іншыя пàдзеі, не можàм вызнàчыць імёны ўдзельнікàў пàдзей і г.д.
Ýтнàгрàфічныя крыніцы, гэтà знàчыць, прàдметы побытà, àдзенне дàзвàляе нàм бліжэй пàзнàёміццà з жыццём, гàспàдàрчàй дзейнàсцю, культурàй нàшых продкàў. Àле яны тàксàмà нясуць àгрàнічàную інфàрàмàцыю.
Àсàблівую, вельмі цікàвую групу крыніц прàдстàўляюць кінà- фотà-фонà- àудыёдàкументы. ßны дàносяць дà нàс воблік, гàлàсы непàсрэдных удзельнікàў пàдзей, творцàў гісторыі, àдлюстроўвàюць імгненні гэтàй гісторыі.
Àсобнàе месцà зàймàюць пісьмовыя крыніцы. Ãэтà нàйбольш грунтоўнàя пà звесткàх групà дàкументàў, якàя дàзвàляе выявіць не толькі пàдзеі прошлàгà, àле і іх удзельнікàў, вызнàчыць больш дàклàднà хрàнàлогію гэтых пàдзей. Ãэтà зàкàнàдàўчыя àкты, стàтыстычныя мàтэрыялы, летàпісы і хронікі, мемуàры, літàрàтурныя і публіцыстычныя творы, мàтэрыялы перыядычнàгà друку. Íàйбольшую кàштоўнàсць для дàследчыкà мàюць летàпісы. Àдной з нàйбольш стàрàжытных крыніц з’яўляеццà “Àповесць мінулых гàдоў”, дзе мы сустрàкàем першыя згàдкі àб плямёнàх, жыўшых нà тэрыторыі сучàснàй Áелàрусі, гістàрычных àсобàх і пàдзеях Õ-XII стст. Áольш шырокія звесткі мы знàходзім у Ëàўрэнцьеўскім, ²пàцьеўскім, Ðàдзівілàўскім летàпісàх і àсàблівà ў рэгіянàльных летàпісàх, тàкіх як «Ëетописец великих князей литовских», «Õроникà Âеликого княжествà Ëитовского, Ðусского и Æемойтского», «Õроникà Áыховцà», Áàркулàбàўскі летàпіс. Ó іх мàюццà дàнныя àб княжàцкіх дынàстыях, пàлітычных пàдзеях, якія àдбывàліся ў межàх ÂÊË, гàспàдàрцы ў àсобных рэгіёнàх. Øэрàг мàтэрыялàў àб сярэднявечнàй Áелàрусі нàм дàюць нямецкія і польскія хронікі.
Çàкàнàдàўчыя àкты стàрàжытнàсці прàдстàўлены перш зà ўсё стàтутàмі, прывілеямі князёў. Ìàтэрыялы спрàвàводствà змешчàны ў “Ëітоўскàй метрыцы” – дзяржàўным àрхіве Âялікàгà княствà літоўскàгà.
Ãлàвà 1. Óводзіны ў курс "Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй |
15 |
цывілізàцыі" |
|
|
Ïàзней, у 18-20 стст. з’яўляюццà шмàтлікія юрыдычныя дàкументы судовых устàноў, іншàя дзяржàўнàя дàкументàцыя.
Ç стàтыстычных мàтэрыялàў àсàблівую цікàвàсць прàдстàўляюць інвентàры мàёнткàў і розныя гàспàдàрчыя àпісàнні ÕVI-ÕÕ стст., стàтыстычныя зборнікі і інш. Âàжнымі крыніцàмі з’яўляюццà перàпісы нàсельніцтвà, якія пàчàліся прàводзіццà з
19стàгоддзя.
Ç16 стàгоддзя з’яўляеццà мемуàрнàя літàрàтурà. Ãэтà зàпіскі іншàземцàў, якія нàведвàлі Áелàрусь, дзённікі, нàпрыклàд, Ôёдàрà Åўлàшэўскàгà, Àфàнàсія Ôіліповічà. Óспàміны, дзённікі пàлітычных, культурных дзеячàў 19-20 стàгоддзяў дàюць нàм шырокі спектр пàдзей тàго чàсу.
Øмàтлікую групу крыніц склàдàюць літàрàтурныя творы, пàчынàючы з былін, кàзàк, “Ñлоў” Êірылы Òурàўскàгà, àпісàння жыццяў святых, нàпрыклàд, Åфрàсінні Ïолàцкàй, творàў Ôрàнцішкà Ñкàрыны, Ñымонà Áуднàгà, Ñімяёнà Ïолàцкàгà і зàкàнчвàючы творàмі пàэтàў і прàзàікàў 20-гà стàгоддзя.
Ó перыяд новàгà і нàвейшàгà чàсу вàжнàе знàчэнне нàбыў перыядычны друк.
Ïàчынàючы з 19 стàгоддзя, з’яўляюццà публікàцыі дàкументàў пà гісторыі Áедàрусі. Íàйбольш вàжнымі з із з’яўляюццà шмàтттомныя выдàнні Ïецярбургскàй і Âіленскàй àрхеàгрàфічных кàмісій, якія былі выдàдзены ў другой пàлове 19-гà-пàчàтку 20-гà стàгоддзя. Ó сàвецкі чàс тàксàмà былі нàдрукàвàны шмàтлікія зборнікі дàкументàў, сярод іх двухтомнàя гісторыя Áелàрусі ў дàкументàх і мàтэрыялàх (1936, 1940 гг.), зборнікі дàкументàў пà гісторыі Áелàрусі перыяду феàдàлізму, кàпітàлізму, сàвецкàгà чàсу, пàртызàнскàму і пàдпольнàму руху ў Áелàрусі ў годы Âялікàй àйчыннàй вàйны, выдàдзеныя у другой пàлове 20 стàгоддзя.
Ó гэты перыяд з’явіліся сотні нàвуковых прàц пà гісторыі Áелàрусі, пàчàлі выдàвàццà пàдручнікі і іншыя сістэмныя дàследàвàнні. Ñярод іх трэбà àдзнàчыць пяцітомнàе выдàнне ггісторыі ÁÑÑÐ, якое выйшлà ў свет у 60-я гàды 20 стàгоддзя.
Çнàчны штуршок для пàвышэння цікàвàсці дà гісторыі Áелàрусі і як вынік пàвялічэння колькàсці публікàцый дàў перàход нàшàй
16 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
рэспублікі дà сàмàстойнàй дзяржàўнàсці і новàе àсмысленне гісторыі бàцькàўшчыны. Ó 90-я годы 20-гà стàгоддзя і пàчàтку 21 стàгоддзя з’явілàся вялікàя колькàсць публіцыстычных мàтэрыялàў, àртыкулàў у перыядычным друку, мàтэрыялàў шмàтлікіх нàвуковых кàнферэнцый. Ïàчàлі выходзіць новыя гістàрычныя журнàлы, тàкія, як “Áелàрускàя
мінуўшчынà”, “Ñпàдчынà”, “Áелàрускі гістàрычны чàсопіс” і іншыя.
Ïàчынàючы з 1994 годà, выходзіць серыя пàдручнікàў пà гісторыі Áелàрусі новàгà пàкàлення. Öяпер іх нàйменàвàнняў нàлічвàеццà некàлькі дзесяткàў. ßны выдàюццà як нà белàрускàй, тàк і нà рускàй мовàх. Ñярод іх можнà вызнàчыць выдàнні пà гісторыі Áелàрусі у двух
чàсткàх пàд рэдàкцыяй |
ß. Ê. Íовікà і Ã. Ñ. Ìàрцуля (1998), |
ß. ². Òрàшчонкà, “Îчерки |
истории Áелàруси” Ï. Ã. ×ыгрынàвà і |
іншыя. Àсàблівую цікàвàсць для нàс прàдстàўляюць пàдручнікі пà гісторыі Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі, выдàдзеныя у àпошнія гàды. ²х àўтàрàмі з’яўляюццà ². À. Ñàрàкàвік, Àльберт Êотàў, Ï. ². Áрыгàдзін, Ó. À. Ñоснà і інш.
Êàштоўнымі пісьмовымі крыніццàмі для вывучэння гісторыі Áелàрусі з’яўляюццà 6-томнàя энцыклàпедыя пà гісторыі Áелàрусі, якàя выдàдзенà ў 1993-2003 гг., і шàсцітомнàе выдàнне гісторыі Áелàрусі, якое выдàеццà з 2000 годà, àпошні том яшчэ не выйшàў у свет.
Íàшà лекцыя будзе няпоўнàй, кàлі мы не ўспомнім тых людзей, якія ўнеслі знàчны ўклàд у дàследàвàнне белàрускàй дàўніны, зàклàлі пàдмурàк і прàдàўжàюць узводзіць будынàк белàрускàй гістàрычнàй нàвукі.
Áàдàй, першымі прàфесійнымі гісторыкàмі Áелàрусі былі
выклàдчыкі |
Âіленскàгà універсітэтà Ì. Áàброўскі, |
². Äàніловіч, |
Ò. Íàрбут і |
іншыя. Áàброўскі дàследàвàў гісторыю |
слàвянскàгà |
кнігàдрукàвàння, і перш зà ўсё нàследствà Ô. Ñкàрыны. ². Äàніловіч
вывучàў Ñтàтуты, |
летàпісы Âялікàгà Êняствà літоўскàгà. Ò. Íàрбут |
з’яўляеццà àўтàрàм |
“Ãісторыі літоўскàгà нàродà” ў 9-і тàмàх. |
Çнàчны ўклàд у рàзвіццё гістàрычнàгà крàязнàўствà Áелàрусі ўнеслі брàты ß. і Ê. Òышкевічы. ßны дàследвàлі кургàны, з’явіліся пàчынàльнікàмі музейнàй спрàвы, пісàлі нàвуковыя прàцы пà крàязнàўству. Ó 19-м стàгоддзі вывучэннем гісторыі Áелàрусі
зàймàліся À. Êіркор, ². Ã. Ãрыгàровіч, Ï. Øпілеўскі,
Ãлàвà 1. Óводзіны ў курс "Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй |
17 |
цывілізàцыі" |
|
|
Ì. Â. Ãрыгàровіч, Å. Ðàмàнàў, ß. Êàрскі і інш. Âучоны і грàмàдскі дзеяч À. Êіркор нàпісàў àсобны том, прысвечàны Áелàрусі, ў шмàттомным выдàнні “Æивописнàя Ðоссия”. ². Ãрыгàровіч сàбрàў мàтэрыялы для некàлькіх тàмоў зборнікàў дàкументàў пà гісторыі Áелàрусі. Ïісьменнік-этногрàф Ï.Øпілеўскі зàймàўся вывучэннем белàрускàгà фàльклорà, нàпісàў кнігу “Ïàдàрожжà пà Ïàлессю і Áелàрускàму крàю”. Âывучэннем нàроднàгà фàльклору зàймàліся тàксàмà Ï. Øэйн, Å. Ðàмàнàў, ². Íàсовіч. Å. Ðàмàнàў пàдрыхтàвàў пяць тàмоў “Áелàрускàгà зборнікà”, дзе змешчàны кàзкі, прымàўкі, песні белàрусàў. ßўхім Êàрскі вядомы перш зà ўсё свàёй трохтомнàй прàцàй “Áелàрусы”.
Ïершымі гісторыкàмі Áелàрусі пàчàтку 20-гà стàгоддзя былі Â Ëàстоўскі, Ì. Äоўнàр-Çàпольскі, Ó. ²гнàтоўскі. Âàцлàў Ëàстоўскі у 1910 годзе выдàў пàдручнік “Êàроткàя гісторыя Áелàрусі”. Øэрàг нàвуковых прàц пàдрыхтàвàў Ìітрàфàн Äоўнàр-Çàпольскі, àле сàмàй знàчнàй з іх з’яўляеццà “Ãісторыя Áелàрусі”, выдàдзенàя ў 1926 годзе. Ïàдручнік жà Ó. ²гнàтоўскàгà “Êàроткі нàрыс гісторыі Áелàрусі” шырокà выкàрыстоўвàўся ў нàвучàльных устàновàх не толькі ў 20-я гàды, àле і пàсля прàцяглàгà перàрыву ў кàнцы 20-гà стàгоддзя і ў пàчàтку 21-гà ст.
Óвогуле у 20-я – 30-я гàды 20-гà стàгоддзя было выдàдзенà кàля 250 прàц пà гісторыі Áелàрусі. Ñярод вядомых гісторыкàў тàго чàсу трэбà нàзвàць Ô. Òурукà, Ó. Ïічэту, Ê. Êернàжыцкàгà, À. Öвікевічà і іншых. Õàця у нàвуковых прàцàх тàго чàсу нярэдкà àдчувàлàся ідэàлàгізàцыя і пàлітызàцыя, нягледзячы нà тое, што рàд вучоных быў рэпрэсірàвàны, у цэлым жà менàвітà нà гэты чàс выпàдàе склàдвàнне і знàчнàе рàзвіццё белàрускàй гістàрычнàй нàвукі.
Ó пàслявàенны чàс вывучэнне гісторыі Áелàрусі яшчэ больш пàглыбілàся і пàшырылàся.Ãэтàму сàдзейнічàлà і дэмàкрàтызàцыя сàвецкàгà грàмàдствà, якàя пàчàлàся з другой пàловы 50-х гàдоў. Ìожнà нàзвàць дзесяткі і нàвàт сотні імён белàрускіх гісторыкàў, шырокà вядомых не толькі ў свàёй крàіне, àле і дàлёкà зà яе межàмі. Ãэтà перш зà ўсё Ý. Ì. Çàгàрульскі, ². Ì. ²гнàценкà, À. Ï. ²гнàценкà, Í. Â. Êàменскàя, À. Ï. Ï’янкоў, À. ². Çàлескі, ². Ð. ²офэ, Ç. Þ. Êàпыскі, ß. Í. Ìàрàш, Ï. Ö. Ïетрыкàў, Ñ. Ì. Ñàмбук, Ì. Ñ. Ñтàшкевіч і іншыя. Ìногія з іх прàдàўжàюць плённà прàцàвàць і цяпер.
18 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
ßк ужо |
àдзнàчàлàся, у 90-е годы 20 стàгоддзя і ў |
пàчàтку |
20 стàгоддзя |
нàзірàеццà пàвышэнне цікàвàсці дà гісторыі |
нàшàй |
Áàцькàўшчыны. Àдпàведнà ў гістàрычнàй нàвуцы з’яўляеццà цэлы шэрàг новых імён белàрускіх гісторыкàў. Äàрэчы, у 2007 годзе выйшàў бібліягрàфічны дàведнік “Ãісторыкі Áелàрусі ў пàчàтку
21 стàгоддзя”, дзе змешчàны дàныя нà 457 вучоных, якія ўнеслі свой уклàд у гістàрычную нàвуку. Ñярод іх тàкія вядомыя вучоныя, як
Ï. ². Áрыгàдзін, |
Ã. ß. Ãàленчàнкà, |
À. À. Êàвàленя, |
ß. Ê. Íовік, |
Ï. Ã. ×ыгрынàў, |
². À. Ñàрàкàвік і |
іншыя. Øэрàг |
іх і другіх |
дàследчыкàў вы знойдзеце і ў ліку àўтàрàў пàдручнікàў, якімі зàрàз кàрыстàюццà студэнты, à тàксàмà ў спісàх рэкàмендàвàнàй дà семінàрàў літàрàтуры.