Ist_Bel
.pdf
Ãлàвà 7. Áелàрусь у перыяд стàнàўлення і рàзвіцця буржуàзнàгà грàмàдствà ( |
99 |
другàя пàловà ÕIX – пàчàтàк ÕÕ стст.) |
|
|
пàчàтку ÕÕ стст. – мàсàвàгà эмігрàцыйнàгà руху. Äàследчыкі лічàць, што ў гэты чàс пà экàнàмічных прычынàх зà мяжу выехàлà àд 200 дà 500 тыс. белàрусàў. Òàкім чынàм, экàнàмічнàе рàзвіццё Áелàрусі сведчыць àб рàзвіцці кàпітàлізму і яго вышэйшàй стàдыі – імперыялізму, àле ён не пàспеў нàбыць клàсічныя формы і ў 1913 г. Áелàрусь прàцягвàлà зàстàвàццà àгрàрным прыдàткàм Ðàсійскàй імперыі.
7.2 Àдменà прыгоннàгà прàвà і буржуàзныя рэформы другой
пàловы ÕIX –пàч.ÕÕ стст. Àсàблівàсці іх прàвядзення нà
Áелàрусі
Êрызіс феàдàльнà-прыгонніцкàй сістэмы, яе супярэчнàсць з рàзвівàючыміся кàпітàлістычнымі àдносінàмі, нездàвàльненне сялянствà свàім экàнàмічным пàлàжэннем прымусілі цàрскі ўрàд àдмяніць прыгоннàе прàвà. 19 лютàгà 1861 г. імперàтàр Àляксàндр Ï пàдпісàў мàніфест àб àдмене прыгоннàгà прàвà і Ïàлàжэнні, àдобрàныя Äзяржàўным Ñàветàм. Ó Àгульным Ïàлàжэнні вызнàчàліся àсàбістыя і мàёмàсныя прàвы сялян, пàрàдàк кірàвàння і выкàнàння пàвіннàсцей. Ç чàтырох мясцовых Ïàлàжэнняў двà àдносіліся дà Áелàрусі. Àдно прымянялàся дà рускіх, à тàксàмà Âіцебскàй і Ìàгілёўскàй губерняў, дзе існàвàлà àбшчыннàя формà землекàрыстàння, другое – дà Âіленскàй, Ãродзенскàй і Ìінскàй губерняў, дзе было пàдворнàе землекàрыстàнне.
Çгоднà з імі сяляне àтрымоўвàлі àсàбістую свàбоду і зямлю зà выкуп.
Ó ўсходняй Áелàрусі ў зàлежнàсці àд якàсці зямлі вызнàчàліся нàдзелы нà кожнàгà чàлàвекà мужскогà полу àд 1 дà 5,5 дзесяцін. Ó зàходняй чàстцы Áелàрусі зà сялянàмі зàмàцоўвàліся рàнейшыя нàдзелы, якімі яны кàрыстàліся дà рэформы. Êàлі ў пàмешчыкàў зàстàвàлàся менш àдной трэці зямлі, якую яны мелі рàней, àбо пàмеры сялянскіх нàдзелàў перàвышàлі вышэйшую норму, то лішкі пàмешчык меў прàвà àдрэзàць і дàлучыць дà свàіх зямель. Àтрымàць зямлю вà ўлàснàсць сяляне мàглі толькі зà выкуп, сумà якогà вызнàчàлàся àброкàм, кàпітàлізàвàным з 6% гàдàвых. Òàкім чынàм, пàмешчык прàдàўжàў àтрымлівàць гàдàвы дàход, роўны пàмеру былогà гàдàвогà àброкà. Ñяляне пàвінны былі выплàціць àдрàзу 20% сумы выкупà зямлі, àстàтнія 80% выплàчвàлà пàмешчыку дзяржàвà.
100 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
Ñумà, выплàчàнàя кàзной, àб’яўлялàся сялянскім доўгàм дзяржàве, які трэбà было вярнуць зà 49 гàдоў пры 6% гàдàвых. Äà зàвяршэння выкупных здзелàк нà прàцягу 9 гàдоў сяляне лічыліся чàсовààбàвязàнымі і пàвінны былі несці рàнейшыя пàвіннàсці: плàціць àброк і àдпрàцоўвàць бàршчыну.
Ðэформà у тым выглядзе, у якім янà прàводзілàся, кàлі сяляне прàдàўжàлі àдбывàць рàнейшыя пàвіннàсці, пàмешчыкі àстàвілі сàбе бàльш пàловы ўсіх зямель, прычым нàйбольш прыдàтных для àпрàцоўкі, кàлі быў зàвышàны кошт выкупà зямлі, не мàглà зàдàволіць нàсельніцтвà. Ãэтà нездàволенàсць тàксàмà знàйшлà вырàжэнне ў пàўстàнні пàд кірàўніцтвàм Ê. Êàліноўскàгà. Êàб àдцягнуць сялян àд удзелу ў пàўстàнні, урàд пàйшоў нà некàторыя ўступкі земляробàм Áелàрусі і Ëітвы. Áыло àдмененà стàновішчà чàсовààбàвязàных, нà 20% зніжàны выкупные плàцяжы, беззямельныя нàдзяляліся 3-дзесяцінным учàсткàм зямлі.
16 мàя 1867 г. быў прыняты зàкон àб дзяржàўных сялянàх, якіх нàлічвàлàся ў Áелàрусі 20% àд усёй колькàсці сельскàгà нàсельніцтвà. Çямля, якой яны дà гэтàгà чàсу кàрыстàліся, перàходзілà ў іх улàснàсць, àле зà выкуп. Ïры гэтым, у àдрозненне àд прывàтнàўлàсніцкіх, дзяржàўные сяляне сàмі пàвінны былі ўносіць ўсе выкупные плàцяжы, якія, прàўдà, былі ніжэйшымі, чым у былогà пàнскàгà сялянствà.
Ïàсля сялянскàй рэформы 1861 г. урàд прыняў рàд мер пà ўдàскàнàленню сельскàгà кірàвàння. Ó губернях утвàрàліся губернскія пà сялянскіх спрàвàх устàновы, у пàветàх – мірàвыя пàсрэднікі і пàвятовыя мірàвыя з’езды, з 1874 г. – пàвятовыя пà сялянскіх спрàвàх устàновы і з 1899 г. – земскія пàвятовыя нàчàльнікі і пàвятовыя з’езды. Íà месцàх уводзіліся новыя àдміністрàтыўныя àдзінкі – сельскія грàмàды і волàсці, à тàксàмà àдпàведнà вàлàсныя сходы, вàлàсныя прàўленні, вàлàсныя сялянскія суды, у сёлàх – сельскія сходы і сельскія стàрàсты. Ãэтыя меры былі першымі крокàмі нà шляху ствàрэння оргàнàў мясцовàгà сàмàкірàвàння.
Íàступным крокàм стàлà земскàя рэформà 1864 г. Çгоднà з ёй у пàветàх і губернях ствàрàліся выбàрныя земскія ўстàновы, якія зàймàліся кірàўніцтвàм мясцовàй гàспàдàркàй, нàроднàй àсветàй, медыцынскім àбслугоўвàннем, дàбрàчыннàсцю. Çемствы нàсілі
Ãлàвà 7. Áелàрусь у перыяд стàнàўлення і рàзвіцця буржуàзнàгà грàмàдствà ( |
101 |
другàя пàловà ÕIX – пàчàтàк ÕÕ стст.) |
|
|
ўсесàслоўны хàрàктàр, усе мелі прàвà выбірàць свàіх прàдстàўнікоў – глàсных – нà пàвятовыя земскія сходы, якія ў свàю чàргу выбірàлі прàдстàўнікоў у пàвятовую земскую ўпрàву. Çемствы і іншыя мясцовыя сялянскія ўстàновы з’яўляліся àгрàнічàнымі оргàнàмі сàмàкірàвàння. ßны не мелі оргàнàў выкàнàўчàй улàды і зàлежàлі àд мясцовàй àдміністрàцыі, фàктычнà выконвàлі ўсё, што пàтрàбàвàлі àд іх урàдàвыя чыноўнікі. Àле нàвàт у тàкім выглядзе яны не былі ўведзены нà Áелàрусі, у Ëітве і Ïрàвàбярэжнàй Óкрàіне, пàколькі пàсля пàўстàння 1863 г. цàрскі ўрàд не дàвярàў мясцовым àпàлячàным пàмешчыкàм, якія мàглі мець уплыў у земствàх. Ïершàя спробà ўтвàрыць земскія ўстàновы ў Ìінскàй, Âіцебскàй і Ìàгілёўскàй губернях былà зробленà ў 1903 г, àле яны не выбірàліся, à прызнàчàліся міністрàм унутрàных спрàў і губернàтàрàмі і знàходзіліся пàд іх кàнтролем. Òолькі ў 1911 г. у гэтых губернях былі ўведзены выбàрныя земствы, àле выбàры прàводзіліся пà нàцыянàльным (польскàй і рускàй) курыям, прычым àпошняя àбàвязковà пàвіннà былà перàвàжàць. Áыў уведзены тàксàмà высокі мàёмàсны цэнз для выбàршчыкàў. Ïры гэтым зà губернàтàрàмі і міністрàм унутрàных спрàў зàстàлося прàвà прыпыняць любыя рàшэнні земскіх устàноў. Ó зàходніх белàрускіх губернях нàвàт тàкія земствы не былі ўведзены.
Ó 1864 годзе былà прàведзенà тàксàмà судовàя рэформà. Ñуды àбвяшчàліся публічнымі і незàлежнымі àд ўрàдà з выбàрнымі суддзямі, à тàксàмà ўсесàслоўнымі. Ó судовым прàцэсе прàдугледжвàўся ўдзел àдвàкàтàў, пры гэтым у чàс рàзгляду судовых спрàў пà крымінàльных учынкàх і грàмàдзянскіх спрàвàх àдвàкàцкія àбàвязкі выконвàлі выбàрныя прысяжныя зàсядàцелі.
Ñтвàрàлàся судовàя сістэмà. Ðàзглядàм дробных спрàў зàймàўся мірàвы суд сà спрошчàным судàводствàм, які ўзнàчàльвàў выбàрны мірàвы суддзя. Ñудом другой інстàнцыі быў з’езд мірàвых суддзяў. Íàйбольш вàжныя спрàвы рàзглядвàлі àкруговыя суды, якія пàдзяляліся нà крымінàльныя і грàмàдзянскія. Àпеляцыйнàй інстàнцыяй для àкруговых судоў служылі судовыя пàлàты, якія стàялі нà чàле судовых àкругоў. Âышэйшàй судовàй інстàнцыяй прызнàчàўся Ñенàт. Ó Áелàрусі рэформà пàчàлàся сà спàзненнем, з 1872 годà. Ìірàвыя суддзі тут не выбірàліся, à прызнàчàліся міністрàм юстыцыі. Ñà спàзненнем, з 1882 годà у белàрускіх губернях былі ўведзены
102 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
інстытуты прысяжных зàсядàцеляў, àкруговыя суды, судовыя пàлàты.
Ç 1870 г. пàчàлося прàвядзенне гàрàдской рэформы. Ñутнàсць яе зàключàлàся вà ўвядзенні выбàрнàгà гàрàдскогà сàмàкірàвàння: гàрàдской думы, гàрàдской ўпрàвы, гàрàдскогà гàлàвы. Âыбàры прàводзіліся пà трох курыях (сходàх): буйныя ўлàснікі, якія плàцілі трэцюю чàстку àгульных зборàў, выбірàлі трэцюю чàстку гàлосных, г. зн. прàдстàўнікоў, у гàрàдскую думу. Àдпàведнà прàводзіліся выбàры пà курыі сярэдніх улàдàльнікàў і пà трэцяй курыі дробных улàснікàў. Ó Áелàрусі рэформà пàчàлàся з 1875 г., выбàры прàводзіліся нà àснове мàёмàснàгà цэнзу, à выбрàныя кірàўнікі большàсці дум зàцвярджàліся міністрàм унутрàных спрàў.
Ïàдобнà іншым рэформàм, нàпрàмàк у бок усесàслоўнàсці мелà і школьнàя рэформà, якàя прàводзілàся з 1864 г. і прàдугледжвàлà пàшырэнне сеткі пàчàтковых школ, пàдзел гімнàзій нà рэàльныя і клàсічныя, увядзенне пэўнàй àўтàноміі і выбàрнàсці для ўніверсітэтàў. Àпошняе не àдносілàся дà Áелàрусі, пàколькі тут у гэты чàс не існàвàлі ÂÍÓ.
Ó 1865 г. былі зàцверджàны чàсовыя Ïрàвілы àб друку. ßны àдмянялі пàпярэднюю цэнзуру для творàў не менш чым 10 друкàвàных àркушàў, àле выдàўцы прàдàўжàлі несці судовую àдкàзнàсць зà выпускàемую прàдукцыю. Äля выдàнняў меншых пàмерàў і перыядычнàгà друку пàпярэдняя цэнзурà зàхоўвàлàся. Ó Áелàрусі згоднà з àсобнымі цыркулярàмі генерàл-губернàтàрà друк поўнàсцю зàстàвàўся пàд кàнтролем мясцовàй àдміністрàцыі.
Âàеннàя рэформà, якàя пàчàлàся з 1862 г., уводзілà ўсеàгульную воінскую пàвіннàсць. Òэрміны службы склàдàлі 6 гàдоў у àрміі і 7 – нà флоце. Äля àсоб з вышэйшàй àдукàцыяй тэрмін службы зніжàўся дà шàсці месяцàў, сярэдняй – дà 1,5 годà і ніжэйшàй – дà 4 гàдоў. Ó сувязі з увядзеннем воінскàй пàвіннàсці ўтвàрàліся вàенные àкругі для àргàнізàцыі нàборà нàвàбрàнцàў.
Ó Áелàрусі, дзе рэформы прàводзіліся пàзней і з àбмежàвàннямі, яны àдрàзу сутыкнуліся з контррэформàмі, якія пàчàлі ўводзіццà з 1866 г., пàсля зàмàху нà імперàтàрà і àсàблівà з 1881 г., пàсля зàбойствà Àляксàндрà Ï. Ç 1866 г. суддзі былі пàднàчàлены губернàтàрàм, пàзней з рàзгляду судоў прысяжных былі выключàны пàлітычныя спрàвы, узмàцніўся àдміністрàцыйны нàгляд
Ãлàвà 7. Áелàрусь у перыяд стàнàўлення і рàзвіцця буржуàзнàгà грàмàдствà ( |
103 |
другàя пàловà ÕIX – пàчàтàк ÕÕ стст.) |
|
|
зà фàрмірàвàннем склàду прысяжных. Ó 1887 г. фàктычнà былà àдмененà публічнàсць судоў, à міністр юстыцыі àтрымàў прàвà прыпыняць судовые рàзгледжàнні.
Áылà àдмененà àўтàномія ўніверсітэтàў, узмàцніўся àдміністрàцыйны нàгляд зà пàчàтковымі школàмі і нàроднымі вучылішчàмі, пàчàлà пàшырàццà сеткà цàркоўнà-прыходскіх школ. Çноў уводзіліся сàслоўныя àбмежàвàнні для вучобы ў сярэдніх нàвучàльных устàновàх.
Óдруку з 1882 г. зноў уводзілàся пàпярэдняя цэнзурà. Ìясцовàя àдміністрàцыя пàсля 1881 г. àтрымàлà прàвà зàбàрàняць оргàны друку, прыпыняць дзейнàсць земствàў і гàрàдскіх дум. Ç 1899 г. уводзіўся інстытут земскіх нàчàльнікàў для кàнтролю зà дзейнàсцю земствàў. Íовàе Ãàрàдàвое пàлàжэнне, прынятàе ў 1892 г., знàчнà пàвышàлà мàёмàсны цэнз пà выбàрàм у гàрàдскія думы.
ÓÁелàрусі, àкрàмя тàго, з 1866 г. было ўведзенà вàеннàе пàлàжэнне з àдпàведнымі нàступствàмі.
Ïàсля рэвàлюцыі 1905-1907 гг. з мэтàй ствàрэння для сябе àпоры ў вёсцы з ліку сельскàй буржуàзіі ўрàд пà прàпàнове прэм’ерміністрà Ï.Ñтàлыпінà пàчàў прàвядзенне àгрàрнàй рэформы. Ïàчàткàм яе стàў Óкàз імперàтàрà àд 9 лістàпàдà 1906 г., які кàнчàтковà прыняў сілу зàконà 14 чэрвеня 1910 г. пàсля ўхвàлення Äзяржàўнàй думàй і Äзяржàўным сàветàм. Çгоднà з ім ліквідàвàлàся сялянскàя àбшчынà, сяляне àтрымàлі прàвà выхàду з яе, зàмàцàвàння зà сàбой нàдзельнàй зямлі ў поўную ўлàснàсць з прàвàм свàбоднàй куплі-прàдàжы. Ïры выхàдзе з àбшчыны зямля зводзілàся ў àдзін мàсіў у выглядзе хутàроў, кàлі гàспàдàр перàвозіў туды і гàспàдàрчыя пàбудовы, àбо àдрубàў, кàлі хàтнія пàбудовы зàстàвàліся ў вёсцы. Çгоднà з Çàконàм 1910 г. і Çàконàм àд 29 мàя 1911 г. àб землеўпàрàдкàвàнні ліквідàцыю àбшчыны і перàсяленне сялян нà хутàры і вотрубы землеўпàрàдкàвàльныя кàмісіі мàглі рàбіць прымусовà. Óсяго нà хутàры і àдрубы выйшлі 12 % сялян, у àсноўным з усходняй Áелàрусі.
Äзяржàўныя і земскія ўстàновы àкàзвàлі сялянàм-улàснікàм пэўную àгрàнàмічную і тэхнічную дàпàмогу. Ñялянскі пàзямельны бàнк, крэдытныя кààперàтыўныя ўстàновы імкнуліся àблегчыць шляхàм прàдстàўлення пàзык куплю-прàдàжу зямлі.
104 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
Âàжным нàпрàмкàм рэформы стàлà перàсяленне сялян, якія не мелі зямлі àбо выкàзвàлі пàжàдàнне àб яе прàдàжы, нà свàбодныя землі ў Ñібіры àбо нà Äàлёкім Óсходзе. Ó 1907-1914 гг. з пяці зàходніх губерняў перàсяліліся 335,4 тысячы перàвàжнà беззямельных àбо мàлàзямельных сялян, 10% з іх зàтым вымушàнà былà вярнуццà ў родныя мясціны.
Ðэформà зàкрàнулà перàвàжнà зàможных сялян, якія выкàрыстàлі яе для тàннàй скупкі зямлі, і сялянскую беднàту, якàя зàмàцоўвàлà зà сàбой нàдзельную зямлю, кàб тут-жà яе прàдàць і кàнчàтковà пàрвàць з земляробствàм. ßнà сàдзейнічàлà сàцыяльнàму рàслàенню ў вёскàх, рàзвіццю ў сельскàй мясцовàсці кàпітàлістычных àдносін, кàнцэнтрàцыі кàпітàлістычнàй зямельнàй улàснàсці.
7.3 Ãрàмàдскі рух ў Ðàсіі і Áелàрусі у другой пàлове
ÕIX-пàч.ÕÕ стст.
Ó другой пàлове ÕIX ст. у грàмàдскім руху ўзмàцнілàся рàзнàчыннà-дэмàкрàтычнàя плынь, вырàзніком якой стàлà àргàнізàцыя “Çямля і воля”, якàя прàіснàвàлà з 1861 пà 1864 гг. Ãэтà было àгульнàрàсійскàе àб’яднàнне, якое выступàлà зà перàдàчу зямлі сялянàм без выкупу, зà нàродàўлàддзе. Ó Áелàрусі у гэты чàс àгрàрнàсялянскàе пытàнне àбвàстрылàся зà кошт польскàгà нàцыянàльнàвызвàленчàгà рухà, які перàрос у пàўстàнне 1863-1864 гг. Ó гэтым руху выявіліся дзве пàлітычныя групоўкі: “белыя” і “чырвоныя”. Ïершыя àбмяжоўвàліся àдной мэтàй: àднàўленне Ðэчы Ïàспàлітàй у межàх 1772 г. “×ырвоныя” стàвілі больш рàдыкàльныя мэты: яны выкàзвàліся зà àднàўленне Ïольшчы прàз пàўстàнне, устàнàўленне рэспублікàнскàгà лàду. Íàйбольш рàдыкàльныя з іх выкàзвàліся зà сàмàвызнàчэнне нàродàў, ліквідàцыю пàмешчыцкàгà землеўлàдàння.
Äля пàдрыхтоўкі і кірàвàння пàўстàннем у Âàршàве ў 1862 г. быў створàны Öэнтрàльны нàцыянàльны кàмітэт (ÖÍÊ), à ў Âільні – Ëітоўскі прàвінцыяльны кàмітэт (ËÏÊ), фàрмàльнà пàднàчàлены ÖÍÊ. Ñтàршынёй àпошнягà з кàстрычнікà 1862 г. быў Ê.Êàліноўскі.
Ïàўстàнне пàчàлося ў Ïольшчы 23 студзеня 1863 г., рàней вызнàчàнàгà тэрміну. ËÏÊ пàдтрымàў яго, 1 лютàгà àбвясціў сябе ×àсовым прàвінцыяльным урàдàм Ëітвы і Áелàрусі і àбнàродàвàў прàгрàму, якàя, у прывàтнàсці, прàдугледжвàлà перàдàчу сялянàм
Ãлàвà 7. Áелàрусь у перыяд стàнàўлення і рàзвіцця буржуàзнàгà грàмàдствà ( |
105 |
другàя пàловà ÕIX – пàчàтàк ÕÕ стст.) |
|
|
бясплàтнà зямельных нàдзелàў, якімі яны дà гэтàгà кàрыстàліся. Àле ў сàкàвіку ÖÍÊ, дзе пàчàлі перàвàжàць “белыя”, нездàволены сепàрàтызмàм і рàдыкàльнàсцю ËÏÊ, àдхіліў àд улàды àпошні, у тым ліку і Êàліноўскàгà, і зàмяніў яго Àддзелàм пà кірàўніцтву прàвінцыямі Ëітвы нà чàле з пàмешчыкàм ß.Ãейштàрàм.
Ç пàчàткàм пàўстàння у Áелàрусі, гàлоўным чынàм у зàходніх пàветàх, пàчàлі ствàрàццà àтрàды пàўстàнцàў, у àсноўным з ліку дробнàй шляхты, рàмеснікàў, нàвучэнцàў, àфіцэрàў, якія пàкінулі àрмію. Àгульнàгà плàнà дзеянняў не было. Ñяляне з-зà àгрàнічàнàсці прàгрàмы ÖÍÊ і àнтыпольскàй прàпàгàнды ўлàд у àсноўнàй мàсе не пàдтрымàлі пàўстàння, тàму яно не прыняло шырокàгà рàзмàху і перàтвàрылàся ў дзейнàсць рàзрозненых пàртызàнскіх àтрàдàў. Óсяго нà Áелàрусі ў першàй пàлове 1863 г. дзейнічàлі усяго кàля 15 тысяч пàўстàнцàў, якія не мàглі супрàцьстàяць рэгулярным войскàм. Çà гэты чàс àдбылàся 46 бàёў і сутычàк пàўстàнцàў з кàрнікàмі, дзве трэціх з іх зàфіксàвàны нà Ãродзеншыне і Âіленшчыне. Ó чэрвені 1863 г., пàсля àрышту многіх членàў Àддзелà пà кірàўніцтву прàвінцыямі Ëітвы, нà чàле пàўстàння зноў стàў Ê.Êàліноўскі, які ўтвàрыў пàдпольны ўрàд – ×ырвоны жонд, àле было ўжо познà. Ïàўстàнне ўжо ішло нà спàд. Ñяляне, якія склàдàлі àсноўную мàсу нàсельніцтвà, не пàдтрымàлі яго. Íà гэтà пàўплывàлі, з àднàго боку, рэпрэсіўныя меры з боку цàрскіх улàд, з другогà боку, змяншэнне выкупных плàцяжоў для сялян і àдменà пàлàжэння чàсовààбàвязàных. Âосенню 1863 г. узброенàя бàрàцьбà нà Áелàрусі спынілàся, à ў 1864 г. былі рàзгромлены і àпошнія àтрàды ў Ïольшчы. 10 сàкàвікà 1864 г. Ê. Êàліноўскàгà пàвесілі ў Âільні. Íà Áелàрусі і ў Ëітве было àбвешчàнà вàеннàе пàлàжэнне, 128 удзельнікàў пàўстàння пàкàрàны смерцю, кàля 13 тыс. àсуджàны нà кàтàргу і высылку ў Ñібір.
Ïàсля пàўстàння 1963-1864 гг. у àпошняй трэці ÕIX стàгоддзя нà белàрускіх землях àдбылося кàля 400 сялянскіх выступленняў. Ó гэты чàс вырàзнікàмі іх інтàрэсàў стàлі нàроднікі, якія лічылі, што Ðàсія можà прыйсці дà сàцыялізму, мінуя кàпітàлізм, прàз сялянскую àбшчыну. Ó 1879 г. àргàнізàцыя “Çямля і воля” рàспàлàся нà дзве чàсткі: “×орны перàдзел”, якàя нà першы плàн стàвілà экàнàмічную бàрàцьбу зà рàздзел пàмешчыцкàй зямлі, і “Íàродную волю”, якàя выступàлà зà ўзмàцненне пàлітычнàй бàрàцьбы і індывідуàльны тэрор. Íàродніцкія гурткі дзейнічàлі ў Âіцебску, Ãроднà, Ìінску,
106 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
Ìàгілёве, Ñлуцку і іншых гàрàдàх Áелàрусі. Ó 1879-1880 гг. у Ìінску існàвàлà пàдпольнàя нàродніцкàя друкàрня, дзе выдàвàліся лістоўкі і прàклàмàцыі. Ó 1884 г. белàрускія студэнты, якія вучыліся ў Ïецярбурзе, àргàнізàвàлі групу “Ãомàн”, якàя імкнулàся àб’яднàць нàродніцкія гурткі у Áелàрусі і ўстàнàвілà сувязі з некàторымі з іх. Áылі тàксàмà выдàддзены двà нумàры àднàйменнàй гàзеты.
Ïàсля зàбойствà нàроднікàмі Àляксàндрà Ï, выкàнàўцàм якогà з’явіўся белàрус ². Ãрынявіцкі, нàродніцкія àргàнізàцыі былі рàзгромлены і нà іх змену прыйшлі ў 90-я гàды ліберàльныя нàроднікі. ßкі àдкàзàліся àд індывідуàльнàгà тэрорà. Àле ў гэты чàс ужо пàчàў пàшырàццà рàбочы рух, што сàдзейнічàлà рàспàўсюджвàнню мàрскістскіх ідэй і сàцыял-дэмàкрàтычнàгà руху. Ïрàўдà, у àдрозненне àд Ðàсіі, у Áелàрусі ў сувязі з àсàблівàсцямі прàмысловàгà рàзвіцця рàбочы рух быў менш àргàнізàвàным і нàсіў у àсноўным экàнàмічны хàрàктàр. Ó 70-я гàды у Áелàрусі àдбылося 7 зàбàстовàк, у 80-я гàдыдзесяць, у 90-я гàды – ужо 95. Ó гэты чàс з’явіліся першыя сàцыял-дэмàкрàтычныя гурткі, дзе рàбочыя вывучàлі мàрксізм. Ïàчàлі ствàрàццà рàбочыя àргàнізàцыі. Ó 1891 г. у Âільні àдбыўся з’езд яўрэйскіх сàцыял-дэмàкрàтычных àргàнізàцый Ëітвы, Áелàрусі і Ïольшчы, нà якім быў утворàны Óсеàгульны яўрэйскі рàбочы сàюз у Ëітве, польшчы і Ðàсіі (ÁÓÍÄ), які гàлоўнàй мэтàй лічыў бàрàцьбу зà пàляпшэнне экàнàмічнàгà стàновішчà яўрэйскіх рàбочых.
Ó1898 г. у Ìінску прàйшоў першы з’езд сàцыялдэмàкрàтычных àргàнізàцый, нà якім былà ўтворàнà Ðàсійскàя сацыял-дэмакратычная рабочая партыя (РСДРП), якая выступіла за звяржэнне самадзяржаўя і ўстанаўленне дыктатуры пралетарыята. Праўда, на другім з’ездзе ў 1903 г. РСДРП раскалолася на бальшавікоў, якія адстайвалі ідэю сацыяльнай рэвалюцыі, і меншавікоў, прыхільнікаў рэформ.
Ó1902 г. узніклà пàртыя сàцыялістàў-рэвàлюцыянерàў (эсерàў), якія дàбівàліся зàмены сàмàдзяржàўя дэмàкрàтычнàй рэспублікàй гàлоўным чынàм шляхàм індывідуàльнàгà тэрорà, выступàлі зà перàдàчу зямлі сялянàм нà прынцыпàх урàўняльнàгà рàзмеркàвàння.
Óгэтым жà годзе групы пàртыі польскàй сàцыялістычнàй (ÏÏÑ), якія дзейнічàлі ў Ëітве і Çàходняй Áелàрусі, àб’яднàліся ў рэгіянàльную àргàнізàцыю – ÏÏÑ у Ëітве. ßны тàксàмà стàялі нà пàзіцыях
Ãлàвà 7. Áелàрусь у перыяд стàнàўлення і рàзвіцця буржуàзнàгà грàмàдствà ( |
107 |
другàя пàловà ÕIX – пàчàтàк ÕÕ стст.) |
|
|
нàродніцкàгà сàцыялізму, àле ў прàгрàме і выпускàемàй літàрàтуры не было нàвàт успàмінàў прà Áелàрусь.
Ïàчàткàм менàвітà белàрускàгà нàцыянàльнà вызвàленчàгà руху можнà лічыць спробу ствàрэння гурткàмі белàрускàй молàдзі, студэнтàў і гімнàзістàў Áелàрускàй рэвàлюцыйнàй пàртыі. Àле ў прàцэсе ствàрэння гэтàй àргàнізàцыі ўзніклі рàзнàгàлоссі пà выбàру шляхоў дàльнейшàй дзейнàсці: рэвàлюцыйнàму àбо нàцыянàльнààдрàджэнскàму. Ãэтà зàкончылàся рàсколàм ÁÐÏ і ў 1903 г. чàсткà нàцыянàльных дзеячàў нà чàле з брàтàмі Ëуцкевічàмі прàвялà ў Âільні першы з’езд Áелàрускàй рэвàлюцыйнàй грàмàды, якàя былà перàйменовàнà ў сàцыялістычную і прынялà прàгрàму. Ó ёй прàдугледжвàлàся звяржэнне цàрызму, перàдàчà зямлі сялянàм, сàцыялізàцыя гàспàдàрàк шляхàм дàбрààхвотнàй кààперàцыі, перàдàчà фàбрык рàбочым, рàзвіццё белàрускàй культуры, прàдстàўленне Áелàрусі крàявой àўтàноміі з сеймàм у Âільні, выбрàнне чыноўнікàў.
Ïàд уплывàм левых пàлітычных пàртый у пàчàтку ÕÕ стàгоддзя пàчàўся ўздым рàбочàгà руху.Ó 1901-1904 гг. àдбылося 408 экàнàмічных і пàлітычных стàчàк, у якіх прынялі ўдзел 56 тыс. чàлàвек. Çà гэты ж чàс 59 рàзоў рàбочыя выходзілі нà дэмàнстрàцыі. ßны, як прàвілà, прàходзілі пàд àховàй узброеных дружыннікàў. Ó белàрускіх вёскàх у 1901-1904 гг. àдбылося 116 сялянскіх выступленняў, у àсноўным у форме пàтрàў і лясных пàрубàк, зàхопу пàмешчыцкіх зямель і сервітутных угоддзяў.
З пачатку 1905 г. у сувязі з растрэлам 9 студзеня мірнай дэманстрацыі ў Пецярбурзе пачалася першая руская рэвалюцыя. Хваля выступленняў пратэсту пракацілася па ўсёй імперыі, у тым ліку і па Беларусі. У студзені стачкі, дэманстрацыі ахапілі 30 гарадоў і мястэчак, у іх прынялі ўдзел каля 60 тыс. чалавек. У красавіку – чэрвені пачаўся новы пад’ём рабочага руху, колькасць удзельнікаў эканамічных і палітычных стачак, дэманстрацый дасягнула 200 тыс. чалавек. Высокі ўзровень эканамічнай і палітычнай барацьбы рабочых назіраўся і ў наступныя месяцы. Большасцю выступленняў кіравалі мясцовыя арганізацыі РСДРП і Бунда. Адначасова за першае паўгоддзе 1905 г. адбылося 290 сялянскіх выступленняў, што амаль у тры разы перавысіла іх колькасць за папярэднія 4 гады. Да восені сялянскім рухам былі ахоплены ўсе паветы Беларусі. У кастрычніку-
108 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
снежні 1905 г. пàлітычныя стàчкі стàлі спàлучàццà з пàўстàннямі,
узброенàй бàрàцьбой. Ïàчàліся хвàлявàнні сярод сàлдàт цàрскàй
àрміі.
Óчàс усерàсійскàй кàстрычніцкàй пàлітычнàй стàчкі рэвàлюцыйным рухàм былі àхоплены 53 гàрàды і мястэчкі Áелàрусі, à кольксць удзельнікàў пàлітычных стàчàк і дэмàнстрàцый дàсягнулà 164 тыс. чàлàвек. Ó Ãродне, Áàбруйску, Áрэсце àдбыліся выступленні сàлдàт. Ó гэтых умовàх цàрскі ўрàд пàйшоў нà ўступкі. 17 кàстрычнікà Ìікàлàй Ï пàдпісàў мàніфест, згоднà з якім нàроду àбяцàліся пàлітычныя свàбоды, сялянàм дàрàвàліся нядоімкі пà выкупным плàцяжàм, утвàрàлàся Äзяржàўнàя думà з зàкàнàдàўчымі прàвàмі. Àле ў той жà чàс нà нàступны дзень у Ìінску былі рàстрàляны удзельнікі мітынгу, якія сàбрàліся нà прывàкзàльнàй плошчы з нàгоды прыняцця цàрскàгà мàніфестà. Êàстрычніцкàя стàчкà і цàрскі мàніфест àктывізàвàлі кàнсервàтыўны і ліберàльнàбуржуàзны рух. Óзніклі ўсерàсійскія мàнàрхічныя пàртыі “Ñàюз рускàгà нàродà”, “Ñàвет àб’яднàнàгà двàрàнствà”, “Àйчынны сàюз” з рэгіянàльнымі àддзелàмі, у тым ліку і ў Áелàрусі, à тàксàмà ліберàльнà-буржуàзныя – кàнстытуцыйныя дэмàкрàты (кàдэты), “Ñàюз 17 кàстрычнікà”.
Óлістàпàдзе-снежні 1905 г., нягледзячы нà пàлітычныя ўступкі цàрызмà, рэвàлюцыйны рух прàдàўжàўся. ¨н перàрос ў снежàньскую пàлітычную стàчку, якàя àхàпілà 17 гàрàдоў і мястэчàк Áелàрусі. Ìàсàвы хàрàктàр нàбылі сялянскія выступленні. Âышэйшàй ступенню рэвàлюцыі стàлà ўзброенàе пàўстàнне ў Ìàскве, пàсля чàго янà пàйшлà нà спàд. Ïàчàліся рэпрэсіі супрàць àктыўных удзельнікàў выступленняў.
Áылі рàзгромлены многія мясцовыя àргàнізàцыі левых пàртый. 3 чэрвеня 1907 г. цàрскі ўрàд рàзàгнàў Äзяржàўную думу і àрыштàвàў сàцыял-дэмàкрàтычную фрàкцыю. Ëетàм гэтàгà годà ÁÑÃ прынялà рàшэнне àб сàмàроспуску. Íàйбольш àктыўныя члены і кіруючыя кàдры Ãрàмàды згрупірàвàліся вàкол гàзеты “Íàшà нівà” і перàйшлі ў àсноўным дà культурнà - àсветніцкàй рàботы. Ïершàя рэвàлюцыя пàцярпелà пàрàжэнне, àле янà сàдзейнічàлà перàтвàрэнню сàмàдзяржàўя ў кàнстытуцыйную мàнàрхію.