Ist_Bel
.pdf
Ãлàвà 4. Åўропà і Áелàрусь ў познім сярэднявеччы. Óтвàрэнне і ўмàцàвàнне |
49 |
Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ( другàя пàловà XIII – першàя пàловà ÕVI ст.ст.)
свàйму мàёмàснàму пàлàжэнню было неàднàродным: вышэйшàе прырàўнівàлàся дà мàгнàтàў, à нізы – дà мяшчàн і àсàбістà свàбодных зàможных сялян.
Ãàрàды ў ÂÊË дзяліліся нà вялікàкняжàскіе і прывàтнàўлàсніцкія. Ãàрàжàне былі àсàбістà свàбоднымі, àле плàцілі пàдàткі. Ïàмеры іх ў прывàтнàўлàсніцкіх гàрàдàх вызнàчàў сàм феàдàл. Ó гàрàдàх, якія кàрыстàліся мàгдэбургскім прàвàм, мяшчàне вызвàляліся àд рàду пàвіннàсцей, àле ўзàмен пàвінны былі ўдзельнічàць у выпàдку войнàў у àбàроне горàдà.
Íàсельніцтвà гàрàдоў было неàднàродным пà свàйму мàёмàснàму стàну. Âярхушку прàдстàўлялі зàможныя купцы, улàдàльнікі буйных мàйстэрняў; сярэднія плàсты – дробныя гàндляры, рàмеснікі і нізы – вучні мàйстроў, хàтняя прыслугà і інш.
Ñялянствà было нàйбольш шмàтлікім сàслоўем у ÂÊË. Ó зàлежнàсці àд тàго, кàму нàлежàлà зямля, сяляне пàдзяляліся нà дзяржàўных, прывàтнàўлàсніцкіх і цàркоўных.
Ïà ступені зàлежнàсці сяляне àдносіліся дà нàступных кàтэгорый: “пàхожыя”, гэтà знàчыць, тыя, якія яшчэ фàрмàльнà мелі прàвà перàходà з àднàго мàёнткà ў другі; “непàхожыя” àбо “отчычы”– стрàціўшыя гэтàе прàвà, “чэлядзь нявольнàя”, фàктычнà рàбы, яны àдрознівàліся àд “непàхожых” тым, што ў àдрозненне àд іх не кàрыстàліся зямлёй; “зàкупы” – чàсовà зàлежныя.
Ïà форме выплàты феàдàльнàй рэнты сяляне дзяліліся нà цяглых, іх àсноўнàй пàвіннàсцю былà пàншчынà; чыншàвых, якія ў àсноўным плàцілі грàшовую рэнту і сялян-дàннікàў, якія выплочвàлі дàніну прàдуктàмі промыслàў і сельскàй гàспàдàркі. Áылі тàксàмà сяляне-слугі, якія прàцàвàлі пры двàры феàдàлà.
Ñтàновішчà сялян не было нязменным. Êàлі спàчàтку перàвàжàлі “пàхожыя”, якія прàцàвàлі нà зямлі феàдàлà, плàцілі пàдàткі, àле былі яшчэ àсàбістà свàбоднымі, то згоднà з прывілеем князя Êàзімірà 1447 годà сяляне, прàжыўшыя нà зямлі феàдàлà больш 10 гàдоў, стрàчвàлі гэтàе прàвà, стàнàвіліся непàхожымі. Ó выніку àгрàрнàй рэформы 1557 годà ужо ўсе сяляне зàмàцоўвàліся зà вàлокàмі і поўнàсцю перàходзілі ў стàн “непàхожых”. Ðэдàкцыі стàтутàў ÂÊË 1529, 1566 г. і 1588 г. кàнчàтковà зàвяршылі прàцэс зàпрыгоньвàння сялян.
50 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
4.3 Àсноўныя нàпрàмкі ўнутрàнàй і знешняй пàлітыкі
Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà і Æàмойцкàгà
Óнутрàнàя пàлітыкà ÂÊË ў XIV-ÕVI стст. вызнàчàлàся трымà àсноўнымі фàктàрàмі. Ãэтà бàрàцьбà зà ўлàду пàміж прàдстàўнікàмі літоўскàй дынàстыі, супярэчнàсці, выклікàные імкненнем вялікіх князей дà цэнтрàлізàцыі ўлàды і сепàрàтызмàм удзельных князей, пàлàнізàцыя і àкàтàлічвàнне нàсельніцтвà, што вызывàлà кàнфлікты нà рэлігійнàй і этнічнàй глебе. Óсе яны былі цеснà узàемàзвязàнымі: у бàрàцьбе зà ўлàду той ці іншы прàдстàўнік дынàстыі àбàпірàўся нà буйных феàдàлàў і ўдзельных князей, якія пры гэтым імкнуліся дàсягнуць свàіх мэт: зàхàвàння мясцовàй улàды, àбàроны мàёмàсных прàвоў; àпàзіцыя ж, як прàвілà, выступàлà пàд сцягàм àбàроны свàіх этнічных прàвоў і свàёй рэлігіі, хàця нà сàмой спрàве ірвàлàся дà ўлàды. Ó выніку ÂÊË неàднàрàзовà пàдвяргàлàся унутрыпàлітычным крызісàм. ßны пàчàліся яшчэ ў пàчàтку зàснàвàння ÂÊË, кàлі шлà бàрàцьбà пàміж літоўскімі дынàстыямі зà àб’яднàнне зямель і ў якую ўступіў сын Ìіндоўгà Âойшàлк, àбàпірàючыся нà вàлынскія і пінскія дружыны. Àле нàйбольш àбвàстрылàся ўнутрыпàлітычнàя сітуàцыя ў XIV – XV стàгоддзях, што прывяло фàктычнà дà грàмàдзянскàй вàйны і рàсколу ÂÊË.
Ïершы ўнутрыпàлітычны крызіс узнік пàсля смерці Ãедымінà. Íе згодныя з узвядзеннем нà вялікàкняжàцкі прàстол сярэднягà сынà Ãедымінà Åўнутà, двà яго брàты Àльгерд і Êейстут àжыццявілі дзяржàўны перàвàрот і стàлі супрàвіцелямі княствà. Ó гэты чàс пàчàлàся àктыўнàя перàдàчà ўдзельных княств нàшчàдкàм Ãедымінà. ßны з цягàм чàсу стàнàвіліся не толькі прàдстàўнікàмі ўлàды, àле і буйнымі землеўлàдàльнікàмі, што ў свàю чàргу рыхтàвàлà глебу дà ўзмàцнення федэрàтыўных тэндэнцый. Àле нàсàджэнне літоўскàгà землеўлàдàння нà слàвянскіх землях, цэнтрàлізàцыя ўлàды супярэчылі інтàрэсàм мясцовых феàдàлàў і тàкім чынàм зàклàдвàлі àснову дà новых унутрыпàлітычных кàнфліктàў.
Äругі крызіс узнік у 1377 г. пàсля смерці Àльгердà. Äвà яго сыны ßгàйлà і Àндрэй (Âінгàльд) Ïолàцкі рàспàчàлі бàрàцьбу зà ўлàду. Àхрышчоны ў прàвàслàўі іменем Àндрэй князь Ïолàцкàгà ўдзелà зрàбіў стàўку нà ўсходніх прàвàслàўных феàдàлàў, рускія суседнія княствы і нà збліжэнне з Ìàскоўскàй дзяржàвàй. ßгàйлà вымушàе Àндрэя уцячы ў Ïскоў і нà яго месцà стàвіць свàйго брàтà
Ãлàвà 4. Åўропà і Áелàрусь ў познім сярэднявеччы. Óтвàрэнне і ўмàцàвàнне |
51 |
Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ( другàя пàловà XIII – першàя пàловà ÕVI ст.ст.)
Ñкіргàйлу. Âыкàрыстàўшы рàздор пàміж брàтàмі, у 1381 годзе вярхоўную ўлàду ў дзяржàве зàхàпіў Êейстут, àле неўзàбàве быў узяты ў пàлон ßгàйлàм і зàдушàны ў Êрэўскім зàмку. Ó гэтым жà годзе, пàлàчàне, нездàволеныя князем-язычнікàм і ўзмàцненнем прàзàходнягà нàкірунку вà ўлàдзе, пàднялі пàўстàнне і вярнулі нà княжàнне ў Ïолàцк Àндрэя Àльгердàвічà. Áàрàцьбà зà вярхоўную ўлàду прàдàўжàлàся.
Êàб узмàцніць свàе пàзіцыі, ßгàйлà 14 жніўня 1385 годà ў Êрэве зàключàе пàгàдненне з пàлякàмі àб àб’яднàнні Ïольшы і Ëітвы, якое зàмàцоўвàлàся шлюбàм ßгàйлы з польскàй прынцэсàй ßдвігàй. Çгоднà з пàгàдненнем ßгàйлà стàнàвіўся àднàчàсовà і польскім кàрàлём. Ó пàчàтку 1387 г. ßгàйлà выдàў двà прывілеі, у якіх àбàвязвàў нàсельніцтвà прыняць кàтàліцкую веру, вызвàляў кàтàліцкую цàркву àд усіх пàдàткàў і пàвіннàсцей, знàць кàтàліцкàгà верàвызнàння, якàя ў большàсці былà бàлцкàгà пàходжàння, àтрымлівàлà неàбмежàвàныя прàвы вàлодàння свàімі вотчынàмі, à тàксàмà вызвàлялàся àд шэрàгу дзяржàўных пàвіннàсцей. Óсё гэтà àзнàчàлà пà сутнàсці інкàрпàрàцыю ÂÊË у склàд Ïольшы, пàлàнізàцыю і àкàтàлічвàнне нàсельніцтвà, удзельныя ж князі гублялі свàю сàмàстойнàсць. Òàкàя дыскрымінàцыя для знàчнàй колькàсці àрыстàкрàтыі ÂÊË вызвàлà рэзкàе нездàвàльненне.Ïàчàўся трэці ўнутрыпàлітычны крызіс. Óзнік грàмàдскà-пàлітычны рух, нàкірàвàны супрàць ßгàйлà. Íà чàле яго зноў стàў Àндрэй Ïолàцкі, які àдмовіўся прызнàць Êрэўскую унію. ßго сàюзнікàм стàлà Ñмàленскàе княствà. Àле кàрàлеўскàе войскà нà чàле з Ñкіргàйлàм рàзбілà смàленскія пàлкі, зàтым зàхàпілà Ïолàцк. Êнязь Àндрэй трàпіў у пàлон, à нà яго месцà стàў Ñкіргàйлà.
Íà гэтым супрàціўленне ўсходніх княствàў супрàць уніі не спынілàся. ßго ўзнàчàліў сын Êейстутà Âітàўт. ¨н выступіў з прàгрàмàй ствàрэння сàмàстойнàгà гàспàдàрствà, якое б супрàцьстàялà, з àднàго боку, Ïольшчы, з другогà - Ìàскве. Óнутры дзяржàвы для àжыццяўлення прàгрàмы Âітàўт узяў àпàзіцыйную польскà-кàтàліцкàй экспàнсіі знàць, зà межàмі ÂÊË – крыжàносцàў. Ãэтàя бàрàцьбà вялàся з перàменным поспехàм і скончылàся зàключэннем пàгàднення пàміж ßгàйлà і Âітàўтàм 5 жніўня 1392 г. ў мàёнтку Âострàвà кàля Ëіды. Çгоднà з ім ßгàйлà зàстàвàўся польскім кàрàлём, à Âітàўт нà чàс свàйго жыцця стàнàвіўся Âялікім князем і
52 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
àбàвязвàўся быць верным ßгàйлу і Ïольскàй Êàроне.
Àле “рускàгà” пытàння прыход Âітàўтà дà ўлàды не вырàшыў. Ïà дàгàвору пàміж ÂÊË і Ïольшчàй 1401 годà і Ãàрàдзельскàму прывілею 1413 годà кàтàліцкàя знàць зноў узвышàлàся і àтрымлівàлà шырокія прàвы, à прàвàслàўнàя знàць ÂÊË трàплялà ў дыскрымінàцыйнàе стàновішчà. Äà гэтàгà трэбà дàдàць і ўзмàцненне сепàрàтыстскіх нàстрояў ўдзельных князёў у чàс бàрàцьбы літоўскàй дынàстыі зà вярхоўную ўлàду. Ïàсля смерці Âітàўтà гэтàя прàблемà яшчэ больш àбвàстрылàся і пàчàўся чàрговы ўнутрыпàлітычны крызіс.
Âялікім князем у 1430 годзе стàў Ñвідрыгàйлà Àльгердàвіч, які княжыў ў северскàй зямлі і дà гэтàгà сàмàвольнà зàняў віцебскі княжàцкі пàсàд. ¨н скàсàвàў унію з Ïольшчàй, пàчàў дàпускàць дà дзяржàўнàгà кірàвàння буйных прàвàслàўных землеўлàдàльнікàў, дàрыць ім землі. Çнàчную пàдтрымку ён знàйшоў у Ïолàцку. Ãэтà вызвàлà ўжо незàдàволенàсць літоўскàй àрыстàкрàтыі. Íà княжàцкі пàсàд быў прызнàчàны Æыгімонт Êейстутàвіч, які àднàвіў унію з Ïольшчàй. ßго пàдтрымàлі ўсе літоўскія землі. Íà бок Ñвідрыгàйлы стàлі Ïолàцкàя, Âіцебскàя, Ñмàленскàя, Ñеверскàя, Êіеўскàя землі, Âàлынь і ¡сходняя Ïàдолія. Ñупрàцьстàянне прывяло дà грàмàдзянскàй вàйны 1432-1436 гг. Ñвідрыгàйлà àбвясціў àб ствàрэнні Âялікàгà княствà Ðускàгà з цэнтрàм у Ïолàцку. Íекàлькі гàдоў прàцягвàліся вàенные дзеянні. Ïàсля àбнàродвàння ў 1432 і 1434 гг двух прывілеяў кàрàля і князя Æыгімонтà àб урàўнівàнні прàў кàтолікàў і прàвàслàўных чàсткà феàдàлàў àдыйшлà àд Ñвідрыгàйлà, ён пàцярпеў пàрàжэнне і ўцёк у Êіеў. Àле і Æыгімонт быў зàбіты ў 1440 г. Ç гэтàгà чàсу былà àдноўленà прàктыкà сумяшчэння пàсàды кàрàля і вялікàгà князя, пàчàтàя ßгàйлàм. Ïàсля яго смерці кàрàлём польскім і àднàчàсовà Âялікім князем Ëітоўскім стàў Êàзімір ßгàйлàвіч, à зàтым Æыгімонт Ï Àўгуст.
Óнутрàнàя пàлітыкà, якàя прàводзілàся князьямі ÂÊË, нàклàдвàлà свой àдбітàк нà знешнюю і, у свàю чàргу, àдчувàлà знàчны ўплыў знешнепàлітычнàй дзейнàсці ÂÊË.
Àсноўнымі нàпрàмкàмі знешней пàлітыкі ÂÊË у XIV-ÕVI стст. стàлі нà зàхàде - àдносіны з Ïольшчàй, нà пàўночнà-зàходнім нàпрàмку – з крыжàносцàмі, нà ўсходзе – з Ìàскоўскàй дзяржàвàй і нà пàўднёвым усходзе і нà поўдні – з тàтàрà-мàнголàмі.
Ãлàвà 4. Åўропà і Áелàрусь ў познім сярэднявеччы. Óтвàрэнне і ўмàцàвàнне |
53 |
Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ( другàя пàловà XIII – першàя пàловà ÕVI ст.ст.)
Óжо з пàчàтку XIV стàгоддзя крыжàносцы рàбілі чàстые нàбегі нà землі Ïольшчы і ÂÊË. Ïерàнос стàліцы Îрдэнà ў 1309 г. у Ìàльбàрк àдзнàчàў, што гàлоўным нàпрàмкàм знешняй дзейнàсці крыжàносцàў стàнàвілàся не Ïàлестынà, à Ïрыбàлтыкà. ßны не толькі сілàй імкнуліся нàбыць новыя землі, àле і àктыўнà ўмешвàліся ў дынàстычную бàрàцьбу, якàя не сціхàлà àмàль увесь чàс у княстве. Âàенные àкцыі ÂÊË у àдкàз àжыццяўляліся рàдзей і былі менш знàчныя. Íàпрыклàд, у чàс прàўлення Àльгердà і Êейстутà крыжàносцы зрàбілі кàля сотні нàбегàў, літвіны ж – толькі трыццàць і не зàўсёды ўдàлыя. Ïàгрозà з боку крыжàносцàў пàдштурхоўвàлà і Ïольшчу, і ÂÊË дà збліжэння. Ãэты сàюз быў выгàдны ÂÊË, пàколькі àдрывàў Ïольшчу àд сувязей з крыжàносцàмі, зàсцерàгàў àд небяспекі зàходнія рубяжы і дàзвàляў ßгàйлу ўмàцàвàць свàю пàлàжэнне, àтрымàўшы кàрону польскàгà кàрàля, пàколькі ён не быў стàрэйшым сынàм Àльгердà і дà ўлàды прыйшоў нàсільнà. Êрэўскàя унія пàміж Ïольшчàй і ÂÊË, зàключàнàя ў 1385 годзе, з àднàго боку сàдзейнічàлà мірнàму суіснàвàнню àбодвух крàін, àле, з другогà боку, ушчàмлялà суверэнітэт літоўскà-белàрускіх зямель, мелà вынікàм пàлàнізàцыю і àкàтàлічвàнне нàсельніцтвà. Ñàюз пàміж Ïольшчàй і ÂÊË дàзволіў àб’яднàць сілы ў бàрàцьбе супрàць крыжàносцàў.Ó 1409-1411 гг. àдбылàся “вялікàя вàйнà”, якую вялі Êàронà і ÂÊË, з àднàго боку, і Ëівонскі ордэн, з другогà. Êульмінàцыйным пунктàм яе стàлà Ãрунвàльдскàя бітвà 15 ліпеня 1410 годà, якàя зàкончылàся рàзгромàм крыжàцкàгà войскà. Ç гэтàгà чàсу бàявàя моц ордэнà бàлà пàдàрвàнà і крыжàносцы перàстàлі непàкоіць межы сàюзнікàў.
Âàжным нàпрàмкàм знешняй пàлітыкі ÂÊË былі ўзàемààдносіны з Ìàскоўскàй дзяржàвàй. Ñпàчàтку ў другой пàлове XIII – XIV стст. вàеннàя перàвàгà былà нà бàку ÂÊË, якое вяло àктыўную пàлітыку пà дàлучэнню былых зямель Êіеўскàй Ðусі. Íà Ìàскву неàднàрàзовà рàбілі пàходы Àльгерд, Âітàўт. Àльгерд дàлучыў дà ÂÊË землі нà Äняпры і Ñожы, большую чàстку ¡крàіны, чàстку зàходніх зямель сучàснàй Ðàсіі. Âітàўт кàнчàтковà àвàлодàў Ñмàленскàм, устàнàвіў прàтэктàрàт нàд Íоўгàрàдàм і Ïсковàм, спрàбàвàў з дàпàмогàй тàтàрскàгà хàнà Òàхтàмышà стàць улàдàром усёй Ðускàй зямлі, àле àтрымàў пàрàжэнне у 1399 г. у бітве нà рàцэ Âорскле.
54 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
Ó XV стàгоддзі нàзірàлàся пэўнàя рàўнàвàгà вà ўзàемààдносінàх пàміж Ìàсквой і ÂÊË. Ó кàнцы XV-пàчàтку ÕVI стст. Ìàскоўскàе княствà ўзмàцнілàся, перàтвàрылàся ў цэнтрàлізàвàную дзяржàву, пàвысілà свой уплыў у Íоўгàрàдзе, Öверы і пàсля кàнчàтковàгà вызвàлення з-пàд àпекі Çàлàтой Àрды з 1480 годà нàкірàвàлà свàю дзейнàсць нà звàрот і àб’яднàнне зямель, якія рàней увàходзілі ў Êіеўскую Ðусь. Ãэтà супàлà з àбвàстрэннем унутрыпàлітычных супярэчнàсцей унутры ÂÊË і узмàцненнем прàмàскоўскіх нàстрояў у ўсходніх княствàх ÂÊË. Ïàд лозунгàм àбàроны прàвàслàўя Ìàсквà імкнулàся рознымі шляхàмі дàлучыць іх дà Ìàскоўскàй дзяржàвы. Ç кàнцà XV ст. пàчàлàся серыя войнàў, у выніку якіх Ìàскоўскàя Ðусь àдвàявàлà трэцюю чàстку ўсходніх зямель ÂÊË. Ïерàлом у ходзе вàенных дзеянняў не àдбыўся і ў выніку перàмогі войскà ÂÊË 8 верàсня 1514 г. пàд Îршàй. ßны перàкінуліся ўжо нà тэрыторыю Áелàрусі і ¡крàіны.
Ó 1588 г. пàчàлàся вàйнà пàміж Ðускàй дзяржàвàй, якàя прэтэндàвàлà нà выхàд дà Áàлтыйскàгà морà, і Ëівонскім ордэнàм. Ïàсля тàго, як ÂÊË ўзялà ордэн пàд свàю àпеку, тэрыторыя Áелàрусі стàлà àсноўным тэàтрàм вàйны. Ó 1563 годзе быў зàхоплены Ïолàцк. Ãэтà ствàрылà сур’ёзную небяспеку для зàхàвàння цэлàснàсці ÂÊË і стàлà àдной з прычын зàключэння Ëюблінскàй уніі пàміж ÂÊË і Ïольшчàй.
Íà поўдні ÂÊË àмàль з сàмàгà пàчàтку свàйго існàвàння вялà бàрàцьбу з тàтàрà-мàнголàмі, якія перыядычнà рàбілі нàбегі нà гэтую тэрыторыю. Ó 1362 г. вàяры пàд кàмàндàвàннем Àльгердà рàзбілі àрдынскàе войскà ў бітве нà рàцэ Ñінія Âоды і нàдоўгà спынілі àгрэсію Àрды. Âыкàрыстàўшы міжусобіцы ўнутры Çàлàтой àрды, Âітàўт зàключыў сàглàшэнне з хàнàм Òàхтàмышàм àб сумеснàй бàрàцьбе супрàць Ìàскоўскàй дзяржàвы, àле дàльнейшыя іхнія сумесныя дзеянні былі няўдàлымі. Ç другой пàловы XV ст. àбвàстрыліся àдносіны пàміж ÂÊË і Êрымскім хàнствàм. Òолькі з 1500 пà 1569 гг. войскі крымскàгà хàнà 45 рàзоў ўрывàліся ў межы ÂÊË. Ó выніку буйнàй бітвы пàд Êлецкàм 6 жніўня 1506 г. і іншых вàенных дзеянняў ÂÊË здолелà àбàрàніць свàе межы з усходà
Òàкім чынàм, знешняя пàлітыкà ÂÊË былà дàволі рàзнàбàковàй: àд дыплàмàтычных перàмоў і зàключэння міждзяржàўных сàюзàў дà àдкрытàй бàрàцьбы, якàя мелà і нàступàльны, і àбàрончы хàрàктàр.
Ãлàвà 4. Åўропà і Áелàрусь ў познім сярэднявеччы. Óтвàрэнне і ўмàцàвàнне |
55 |
Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ( другàя пàловà XIII – першàя пàловà ÕVI ст.ст.)
4.4 Àсàблівàсці сàцыяльнà-экàнàмічнàгà жыцця белàрускіх
зямель у княстве
Àсновàй экàнàмічнàгà жыцця ў XIII-першàй пàлове ÕVI стст. былà сельскàя гàспàдàркà. ¨ю зàймàлàся перàвàжнàя большàсць нàсельніцтвà. Çямля ў гэты чàс нàлежàлà феàдàлàм. Ñпàчàтку вярхоўным яе ўлàснікàм лічыўся вялікі князь, які жàлàвàў зямельныя ўгоддзі прыбліжàным ў чàсовàе кàрыстàнне. Ïàступовà яны перàходзілі ў спàдчыннàе ўлàдàнне і ўжо прыклàднà з XIV ст., àкрàмя княжàцкàй àбо дзяржàўнàй, пàшырàюццà прывàтнàўлàсніцкія і цàркоўныя формы ўлàснàсці нà зямлю. Ðост феàдàльнàгà землеўлàдàння àдбывàўся рознымі шляхàмі: вялікàкняжàцкімі пàдàрàвàннямі, дàрэннямі з боку буйных феàдàлàў вàсàлàм ці цàркве, купляй-продàжàм, зàлогàм (зàстàвàй) і інш. Âà ўлàдàнне феàдàлàм дàвàліся цэлыя волàсці, мàёнткі, вёскі з нàсельніцтвàм і пàвіннàсцямі, à тàксàмà àсобныя сем’і. Àдпàведнà і сяляне, якія яе àпрàцоўвàлі, стàлі нàзывàццà àдпàведнà дзяржàўнымі, прывàтнымі, цàркоўнымі. Ãàлоўнымі іх зàняткàмі былі земляробствà, жывёлàгàдоўля, рàмяство, à дàпàможнымі – бортніцтвà, пàлявàнне, рыбàлоўствà. Ñялянскàя гàспàдàркà нàсілà нàтурàльны хàрàктàр.
Çà кàрыстàнне зямельнымі нàдзелàмі сяляне пàвінны былі выплочвàць дàніну прàдуктàмі рàслінàводствà, якàя нàзывàлàся “дзякло”, à тàксàмà мясàм, прàдуктàмі бортніцтвà – “мезлевà”.
Ïà меры рàзвіцця феàдàльных àдносін ў XV-ÕVIстст. àсноўнàй формàй пàвіннàсцей стàлà пàншчынà і грàшовы àброк – чынш. Àкрàмя тàго, сяляне пàвінны былі выходзіць нà дàдàтковыя сумесныя рàботы – тàлокі, гвàлты, будàвàць і рàмàнтàвàць зàмкі, мàсты, дàрогі, ўтрымлівàць войскà, àдвозіць нà фурмàнкàх грузы, несці вàртàвую службу і г.д. Ëюдзі, якія у àсноўным àдпрàцоўвàлі бàршчыну нà землях феàдàлà, нàзывàліся цяглымі, якія ж перàвàжнà плàцілі грàшовы чынш – àсàднымі. Ôеàдàльнàя рэнтà спàгàнялàся звычàйнà з àсобных сялянскіх гàспàдàрàк, якія ў гістàрычных крыніцàх фігуруюць пàд тэрмінàм “дым”. Ïрàктыкàвàўся збор дàніны і з некàлькіх сем’яў, звычàйнà свàяцкіх, якія склàдàлі àсобныя àдзінкі пàдàткààбклàдàнняў – дворышчы. Ó XIV-ÕVI стст. у àсяроддзі сялян ужо рàзвівàлàся мàёмàснàя дыферэнцыяцыя. Ïрà яе нàяўнàсць сведчàць àдрозненні ў зàбяспячэнні àсобных сялянскіх гàспàдàрàк зямлёй, пàмерàх пàвіннàсцей. Ðàзàм з сàмàстойнымі ў гàспàдàрчых
56 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
àдносінàх вытворцàмі ў многіх мàёнткàх былі і збяднелыя сяляне, іх нàзывàлі àгàроднікàмі, кутнікàмі, хàлупнікàмі.
Ðàзвіццё тàвàрнà-грàшовых àдносін прымушàлà ўдàскàнàльвàць феàдàльную сістэму гàспàдàрàння, пàвялічвàць вытворчàсць прàдукцыі нà продàж.
Ç мэтàй пàвышэння эфектыўнàсці сельскàгàспàдàрчàй вытворчàсці, пàвялічэння дàходнàсці мàёнткàў у 1557 годзе Æігымінт Ï Àўгуст прàвёў нà дзяржàўных землях àгрàрную рэформу. ßкàя зàтым àтрымàлà нàзву “вàлочнàя пàмерà”. Óся зямля дзялілàся нà вàлокі пàмерàм 33 моргі (морг рàўняўся 0,71 гà) àбо 23,43 гà., лепшыя з якіх àдводзіліся непàсрэднà пàд гàспàдàрку землеўлàдàльнікà, якàя нàзывàлàся фàльвàрàк. ²ншыя рàздàвàліся сялянàм у пàдворнàе кàрыстàнне. “Óстàвà нà вàлокі” прàдугледжвàлà суàдносіны фàльвàркàвàгà і сялянскàгà ворывà як 1 дà 7. Ãэтà знàчыць, што àдну фàльвàркàвую вàлоку àпрàцоўвàлі прыгонныя, якія кàрыстàліся 7 вàлокàмі. Ó зàлежнàсці àд колькàсці і якàсці àтрымàнàй у кàрыстàнне зямлі вызнàчàўся і пàмер пàвіннàсцей, якія выконвàлі сяляне. ßны былі рознымі для цяглых і àсàдных земляробàў. Öяглыя сяляне пàвінны былі àдпрàцоўвàць пàншчыну 2 дні ў тыдзень, à тàксàмà плàціць чынш àд 6 дà 21 грошà з вàлокі. Àсàдныя сяляне ў àсноўным плàцілі чынш. Àкрàмя тàго, для ўсіх зàстàвàліся тàкія пàвіннàсці, як гвàлты і тàлокі, розныя віды рàбот пà пàбудове і рàмонту збудàвàнняў, дàрог, мàстоў і г.д.
Àгрàрнàя рэформà не толькі ўпàрàдкоўвàлà землеўлàдàнні і пàвялічвàлà іх дàходнàсць, àле і зàмàцоўвàлà сялян зà вàлокàмі, усе яны стàнàвіліся непàхожымі. Ïà вынікàх рэформы колькàсць зямельных учàсткàў, якія былі ў сялянскім кàрыстàнні, зменшылàся, пàколькі пàмеры пàвіннàсцяў у рàзліку з вàлокі былі вельмі высокімі.
Ïàступовà ўслед зà вялікàкняжàцкім доменàм гэтàя рэформà былà прàведзенà і нà прывàтнàўлàсніцкіх, цàркоўных землях, àле ў àсноўным у зàходняй і цэнтрàльнàй Áелàрусі. Íà ўсходзе янà прàводзілàся больш мàруднà àбо зусім не прàктыкàвàлàся. Ïрычынà зàключàлàся ў чàстых войнàх з Ìàскоўскàй дзяржàвàй, якія зàкрàнàлі гэтую тэрыторыю, зменàх дзяржàўных межàў. Àжыццяўленне рэформы прывяло дà зàмены àбшчыннàгà землекàрыстàння пàдворным.
Ãлàвà 4. Åўропà і Áелàрусь ў познім сярэднявеччы. Óтвàрэнне і ўмàцàвàнне |
57 |
Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ( другàя пàловà XIII – першàя пàловà ÕVI ст.ст.)
Âàлочнàя пàмерà сàдзейнічàлà рàзвіццю фàльвàрàчнàбàршчыннàй сістэмы гàспàдàрàння і вызнàчылà нàпрàмàк рàзвіцця сельскàй гàспàдàркі нà цэлыя стàгоддзі, дà àдмены прыгоннàгà прàвà.
Ó XIII-ÕVI у ÂÊË, як і ў цэлым у Åўропе, хуткà рàзвівàеццà рàмеснàя вытворчàсць, гàндàль і àдпàведнà пàвялічвàеццà колькàсць гàрàдоў. Íà Áелàрусі нàйбольш былі рàспàўсюджàны тàкія віды рàмёствàў., як àпрàцоўкà метàлàў, ювелірнàя спрàвà, гàнчàрствà, ткàцтвà і інш. Äàкументы ÕVI стàгоддзя згàдвàюць прà нàяўнàсць больш зà 100 відàў рàмёствàў. Ó гàрàдàх і мястэчкàх регулярнà нàлàжвàліся тàргі і кірмàшы. Àкрàмя унутрàнàгà рынкà, знàчнàя чàсткà прàдукцыі àдпрàўлялàся нà продàжу зà мяжу. Êупцы ў XV-ÕVI стст. для àбàроны інтàрэсàў пàчàлі ствàрàць свàе àб’яднàнні – брàцтвы àбо гільдзіі, à з 1552 г прàфесійныя àб’яднàнні – цэхі тàксàмà і рàмеснікі.
4.5 Êультурà Áелàрусі ў другой пàлове XIII – першàй пàлове
ÕVI стст.
Êультурà Áелàрусі перыядà ўвàходжàння яе ў склàд ÂÊË супàлà з еўрàпейскім Àдрàджэннем. Ãэты вàжны этàп у рàзвіцці еўрàпейскàй культуры пàчàўся ў першàй пàлове XIII стàгоддзя ў
²тàліі. Óжо першыя ітàльянскія гумàністы À. Äàнтэ, Äж. Áàкàчà,
Ô. Ïятрàркà і іншыя нà месцà рэлігійнà-містычнàй плыні ў мàстàцтве пàстàвілі чàлàвекà. Àбрàзцàмі для іх былі лепшыя творы àнтычнàй культуры. Ãэтàя ідэя творчàгà звàротà дà àнтычных трàдыцый пàзней
былà рàзвітà не толькі ў ²тàліі, àле і ў Ãермàніі,Ôрàнцыі, Àнгліі,
Íідэрлàндàх. Ðэлігійнàя пà форме, культурà Àдрàджэння былà свецкàй пà зместу, гумàністычнàй пà светàпогляду. Ðосквіт
Ðэнесàнсà, тàк |
яшчэ |
нàзвàлі гэтую эпоху, прыйшоўся нà |
XV – ÕVI стст., |
кàлі ў |
²тàліі хуткімі тэмпàмі рàзвівàліся свецкàя |
àрхітэктурà, нàвукà, літàрàтурà, ствàрàліся шэдэўры выяўленчàгà мàстàцтвà. Øырокую вядомàсць, àкрàмя ітàльянскàгà, àтрымàлà Ïàўночнàе Àдрàджэнне, якое было ў свàю чàргу цеснà звязàнà з Ðэфàрмàцыяй.
Ðэфàрмàцыя – гэтà рэлігійны рух, які быў нàпрàўлены супрàць кàтàліцкàй цàрквы і шырокà рàспàўсюдзіўся ў Åўропе ў пàчàтку ÕVI стàгоддзя. ßго ідэолàгі Ìàрцін Ëютэр, Æàн Êàльвін, Òомàс
58 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
Ìюнцэр вучылі, што для вырàтàвàння душы вернікà не пàтрэбен пàсрэднік – цàрквà, тàму àдмàўлялàся неàбходнàсць яе існàвàння з усёй цàркоўнàй іерàрхіяй, нàбытымі бàгàццямі і г.д. Àдзінàй крыніцàй веры былà àб’яўленà біблія. Ó некàторых крàінàх рэфàрмàцыйны рух нàбыў сàцыяльнàе àдценне і выліўся ў рэлігійныя войны.
Àдрàджэнне і рэфàрмàцыя знàйшлі свой водгук і нà белàрускіх землях. Ãэтàму сàдзейнічàлі больш цесныя сувязі пàсля крэўскàй уніі з Ïольшчàй, якàя стàлà свàйго родà мàстом пàміж зàходнееўрàпейскàй культурàй і культурàй усходніх княствàў і дзяржàў; мàгчымàсць молàдзі з ÂÊË нàбывàць веды ў універсітэтàх Çàходняй Åўропы; гàндлёвыя сувязі з зàмежжàм. ²дэі рэфàрмàцыі неслі тàксàмà тыя ўдзельнікі рэлігійных войн, якія эмігрырàвàлі з Çàходняй Åўропы ў ÂÊË, дзе былà большàя верàцярпімàсць.
Ðенесàнс знàйшоў àдлюстрàвàнне ў белàрускім кнігàдрукàвàнні, творчàсці белàрускіх àсветнікàў-гумàністàў, у àрхітэктуры і выяўленчым мàстàцтве, іншых нàпрàмкàх культуры.
Õàця белàрускі нàрод быў і ўцягнуты ў àгульнàеўрàпейскі прàцэс, àле àдрàджэнне нà Áелàрусі мелà свàе àдрозненні ў пàрàўнàнні з зàходнееўрàпейскім рэнесàнсàм. ÂÊË тэрытàрыяльнà знàходзілàся нà перыферыі Åўропы, у свой чàс тут менш àдчувàўся непàсрэдны ўплыў àнтычных трàдыцый. Áелàрускàе Àдрàджэнне было больш духоўным пà свàёй сутнàсці ў àдрозненне àд еўрàпейскàй, больш свецкàй культуры. Öàрквà і рэлігія ў ÂÊË зàхàвàлі свàё вядучàе месцà ў дзяржàве. ßно пàчàлося пàзней, чым у Åўропе, àле рàзвіццё ішло больш хуткà. Ó зàходнееўрàпейскіх жà крàінàх Ðэнесàнс эвàлюцыянірàвàў пàступовà, нà прàцягу двух стàгоддзяў. Êàлі нà Çàхàдзе рэфàрмàцыйны рух, ідэйнымі кàрàнямі когà быў Ðэнесàнс, пàчàўся пàзней эпохі Àдрàджэння, то нà белàрускіх землях яны супàлі пà чàсу і àкàзвàлі ўзàемàўплыў. Áольш тàго, росквіт Áелàрускàгà Àдрàджэння нàзірàеццà тàды, кàлі ў Åўропе пàчàлàся контррэфàрмàцыя, кàтàліцкàя цàрквà узмàцнілà свàё пàлàжэнне. Ðàзвіццё рэнесàнснàй культуры у ÂÊË супàлà пà чàсу з фàрмірàвàннем белàрускàй нàроднàсці, з’явілàся àдным з гàлоўнàўтвàрàльных фàктàрàў ў гэтым прàцэсе. Ìенàвітà ў перыяд увàходжàння у ÂÊË культурà нàсельніцтвà белàрускіх зямель пàчàлà нàбывàць свàе, сàмàбытныя рысы.