Ist_Bel
.pdf
Ãлàвà 4. Åўропà і Áелàрусь ў познім сярэднявеччы. Óтвàрэнне і ўмàцàвàнне |
59 |
Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ( другàя пàловà XIII – першàя пàловà ÕVI ст.ст.)
ßк вядомà, хàрàктэрнымі прыкметàмі любой нàроднàсці з’яўляюццà нàяўнàсць àдзінàй тэрыторыі, àдметнàсці мовы, культуры, нàродных трàдыцый, à тàксàмà этнічнàя сàмàсвядомàсць і сàмàнàзвà (этнонім).
Ó стрàжытнàсці нà тэрыторыі сучàснàй Áелàрусі і ў прылеглых рэгіёнàх прàжывàлі прàдстàўнікі розных этнічных груп: бàлты, слàвяне, фінàугры. Ãэтàе ўзàемàдзеянне культурнà неàднàродных плямён àкàзàлà свой уплыў нà фàрмірàвàнне ў будучым белàрускàй нàроднàсці. Ñтрàкàтàсць нàсельніцтвà, à тàксàмà склàдàнàя пàлітычнàя гісторыя рэгіёнà перàшкàджàлà пàскàрэнню этнàцэнтрысцкіх тэндэнцый. Ó перыяд увàходжàння ў Êіеўскую Ðусь у Ïолàцкім і Òурàўскім княствàх ужо пàчàлі прàяўляццà прыкметы этнічнàй кàнсàлідàцыі, àле гэты прàцэс ішоў зàпàволенà. Ôеàдàльнàя рàздробленàсць прывялà дà з’яўлення шмàтлікіх зямляцкіх супольнàсцей – удзельных княствàў, àле ў той жà чàс сàдзейнічàлà àдмежàвàнню нàсельніцтвà белàрускіх зямель àд àгульнàй культурнàй, экàнàмічнàй, этнàтэрытàрыяльнàй прàсторы былой Êіеўскàй Ðусі. Çàснàвàнне ÂÊË пàскорылà прàцэс этнàгенезу белàрусàў.
Âялікàе княствà літоўскàе прàдстàўлялà сàбой політэтнічнàе і шмàткàнфесійнàе ўтвàрэнне. Òут нàзірàлàся ўзàемàдзеянне і ўзàемàуплыў розных этнàсàў, бàлтàў, пàзней пàсля Êрэўскàй уніі, пàлякàў. Ó XIV-ÕVI стст. пà розным прычынàм прыток нà белàрускія землі іншàземных элементàў не спыніўся, à нàвàт узрос. Àкрàмя пàлякàў, бàлтàў, сюды перàсяляліся жыхàры рускіх княствàў, тàтàры, яўрэі. Ãэтà прàявілàся ў пàшырэнні іншàэтнічных элементàў ў нàроднàй гàворцы, àбрàдàх, àдзенні і г.д. Âàжным было тое, што нà тэрыторыі ÂÊË не было вострых міжэтнічных і міжкàнфесійных кàнфліктàў. Ëюдзі розных этнàсàў і верàвàнняў мірнà суіснàвàлі, узàемнà духоўнà àбàгàчàліся. Ïрàўдà, пàлітыкà ўлàды, нàкірàвàнàя нà пàлàнізàцыю і àкàтàлічвàнне, пàрушàлà гэтую рàўнàвàгу, àле янà не мелà рàшàючàгà этнàўтвàрàльнàгà знàчэння.
Ýтнічнàя стàкàтàсць, безумоўнà мелà свой ўплыў, àле дàмініруючàе пàлàжэнне ў ствàрэнні этнàкультурнàй прàсторы зàстàвàлàся зà усходнімі слàвянàмі àбо “русінàмі”, як іх нàзывàлі, пàколькі яны перàвàжàлі пà колькàсці, культурнàму узроўню. Ó àснову ÂÊË былі зàклàдзены прынцыпы дзяржàўнàгà кірàвàння, якія
60 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
склàліся ў рускіх княствàх, “рускàя” мовà спрàвàводствà, нà гэтàй жà мове пісàліся большàсць дàкументàў, літàрàтурныя выдàнні. Íà прàцягу ўсёй гісторыі ÂÊË àдчувàлàся ідэнтыфікàцыя нàсельніцтвà нà две групы: “ліцвінàў” і “рускіх”, прычым мàлàся нà ўвàзе не толькі этнічнàя прынàлежнàсць, àле і дзяржàўнàсць. Àле, зà выключэннем ствàрэння нà кàроткі чàс àсобнàгà Âялікàгà княствà Ðускàгà ў рàмкàх ÂÊË, гэты пàдзел прàцякàў ў мірных формàх, àле прывёў дà пэўнàй двàістàсці ў сàмàідэнтыфікàцыі. Ô. Ñкàрынà, нàпрыклàд, лічыў сябе і русінàм, і ліцвінàм àднàчàсовà. Âерàгоднà, тут àдчувàліся розныя пàдыходы дà сэнсу сàмàнàзвы: прынàлежнàсць дà пэўнàй дзяржàвы і прынàлежнàсць дà пэўнàгà этнàсу. Àле перш зà ўсё Ñкàрынà лічыў сябе выхàдцàм з “слàўнàгà горàдà Ïолàцкà”. Âось гэтыя сàмàнàзвы пà пэўнàй мясцовàсці і перàвàжàлі сярод нàсельніцтвà нà першым этàпе стàнàўлення сàмàсвядомàсці белàрускàгà нàродà.
Àгульныя этнàкультурныя корàні ўсходніх слàвян, пàдàбенствà ў мове, культуры зàмàруджвàлі прàцэс ідэнтыфікàцыі белàрусàў, укрàінцàў àд рускіх. Àле ў XIV-ÕVI стст., кàлі пàняцце “Ðусь” усё менш і менш àдлюстроўвàлà этнàкультурныя àдметнàсці пэўных рэгіёнàў, пàступовà “русіны” пàчàлі пàдзяляццà нà Áелую Ðусь (Ìсціслàўскàе, Âіцебскàе, Ñмàленскàе, Ïолàцкàе вàяводствы), ×орную (Íàвàгрàдскàе і Ìінскàе вàяводствы) і ×ырвоную (тэрыторыя сучàснàй Óкрàіны). Ðэгулярным стàновіццà выкàрыстàнне этнонімà “белàрусец” як сàмàнàзвы нàсельніцтвà.
Ó гэты перыяд з рàзвіццём экàномікі узмàцняюццà сувязі пàміж àсобнымі рэгіёнàмі ÂÊË, што тàксàмà сàдзейнічàлà этнàкультурнàй, экàнàмічнàй, моўнàй інтэгрàцыі.
Ïàлітычным фàктàрàм, які дàдàтнà пàўплывàў нà ўтвàрэнне белàрускàй нàроднàсці, стàлà ўвàходжàнне белàрускіх княствàў ў àдзіную, хàця і ў шмàтэтнічную дзяржàву. Ìенàвітà ў XIV-ÕVI стст. склàдвàеццà дзяржàўнà-тэрытàрыяльнàе àдзінствà рàссялення ўсходнеслàвянскàгà нàсельніцтвà.
ßдро этнічнàй тэрыторыі белàрускàй нàроднàсці ў àсноўных рысàх àдпàвядàлà àрэàлàм рàссялення крывічоў, дрыгàвічоў, рàдзімічàў. Äàволі дàклàднà прàследжвàлàся этнічнàя мяжà пàміж імі і бàлцкім нàсельніцтвàм, якàя прàлягàлà прыклàднà кàля Àшмян і Áрàслàвà і ў нàступныя тры стàгоддзі àмàль не змянілàся, менш
Ãлàвà 4. Åўропà і Áелàрусь ў познім сярэднявеччы. Óтвàрэнне і ўмàцàвàнне |
61 |
Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ( другàя пàловà XIII – першàя пàловà ÕVI ст.ст.)
вырàзнà з другімі слàвянскімі этнàсàмі, будучымі рускімі і ўкрàінцàмі. Êàмпàктныя групы этнàсàў, якія жыля побàч сà слàвянàмі, з’явіліся дàдàтковым кàмпàнентàм фàрмірàвàння белàрускàй нàроднàсці, àле ўвогуле не пàрушàлі цэлàснàсці этнічнàй тэрыторыі белàрусàў.
Àсобнàй і вàжнàй прàявàй этнàсу з’яўляеццà мовà. Ñтàрàжытнàя пісьменнàсць нà белàрускіх землях былà зàснàвàнà нà стàрàслàвянскàй мове.Àле ўжо ў пісьмовых крыніцàх XIII стàгоддзя, у чàс існàвàння Ïолàцкàгà і Òурàўскàгà княствàў, зàфіксàвàны першыя прàявы мясцовых дыялектàў. Ìенàвітà сярэднебелàрускія гàворкі выступілі ў якàсці кàнсàлідзіруючàгà элементà пры склàдвàнні àгульнàбелàрускàй мовы. Ôàрмірàвàнне àсноўных фàнетычных, грàмàтычных і лексічных àдметнàсцей, улàсцівых белàрускàй мове, прàцягвàлàся дà ÕVI стàгоддзя. Ìенàвітà ў àдзнàчàны чàс прàявіліся тàкія яе àсàблівàсці,як цвёрдàе “р”, дзекàнне і цекàнне, фрыкàтыўны гук “г”, прыстàўны гук “в”. Ïэўны ўплыў нà стàнàўленне гэтых àдметнàсцей і пàшырэнне слàвàрнàгà зàпàсу стàрàбелàрускàй мовы àкàзàлі зàпàзычàнні з іншых моў этнàсàў, якія прàжывàлі нà тэрыторыі сучàснàй Áелàрусі, àбо з якімі існàвàлі цесныя кàнтàкты: пàлякàў, ліцвінàў, тàтàрàў, з àгульнàеўрàпейскàй лàцінскàй мовы, à тàксàмà цàркоўнàслàвянізмы.
Ðàзвіццю стàрàбелàрускіх моўных àсàблівàсцей спрыялà тое, што дзяржàўнàй мовàй у ÂÊË былà “рускàя”. Ëітоўцы доўгі чàс зусім не мелі свàёй пісьмовàсці, тàму пры ўтвàрэнні ÂÊË ў вядзенні спрàвàводствà былà простà зàпàзычàнà мовà спрàвàводствà “рускіх” княствàў. À пàколькі ядро ÂÊË склàдàлі, àкрàмя літоўцàў, княствы, існàвàўшыя нà тэрыторыі сучàснàй Áелàрусі, то ў літàрàтуру і спрàвàводствà прàніклі перш зà ўсё àсàблівàсці гàворàк мясцовàгà нàсельніцтвà. Íàзірàўся ўзàемàдàпàўняльны прàцэс: з àднàго боку мясцовыя дыялекты леглі ў àснову дзяржàўнàй мовы, з другогà боку, у ходзе рàзвіцця ÂÊË гэтàя мовà з пàшырэннем уплыву розных этнàсàў і рàзвіццём мясцовых àсàблівàсцей усё больш нàбывàлà рысы мовы менàвітà стàрàбелàрускàй нàроднàсці. Àдпàведнà ў XIV-ÕVI усё вырàзней выяўляліся і àсàблівàсці мовы ×ырвонàй Ðусі, якàя нàрэшце трàнсфàрмірàвàлàся ў стàрàўкрàінскую. Ñтàрàбелàрусізмы і стàрàўкрàінізмы, у зàлежнàсці àд пàходжàння тàго ці іншàгà пісàрà, сустрàкàюццà ў помнікàх пісьмовàсці ÂÊË дà XVII стàгоддзя, пàзней
62 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
ужо нàзірàеццà дыферэнцыяцыя гэтàй мовы спрàвàводствà нà белàрускую і укрàінскую.
Íà прàцягу XIV-ÕVI стст. нà белàрускіх землях ішло стàнàўленне і рàзвіццё духоўнàй і мàтэрыяльнàй культуры, якàя ўсё больш нàбывàлà нàцыянàльныя àдметнàсці і перàтвàрàлся ў вàжны фàктàр, хàрàктàрызуючы стàнàўленне белàрускàй нàроднàсці. Àдметнàй рысàй тàгàчàснàй культуры быў моцны рэлігійны ўплыў. Äà пàчàтку ÕVI стàгоддзя сістэмà àдукàцыі нà белàрускіх землях яшчэ былà слàбà рàзвітà. Íешмàтлікія школы дзейнічàлі ў àсноўным пры цэрквàх і мàнàстырàх. Àле тым не менш молàдзь мàглà àтрымàць нядрэнную àдукàцыю, у тым ліку і вышэйшую, у еўрàпейскіх нàвучàльных устàновàх. Ïрàнікненне нà белàрускія землі спàчàтку кàтàліцызмà, зàтым рэнесàнсàвàгà гумàнізмà і рэфàрмàтàрскіх ідэй знàчнà àктывізàвàлà літàрàтурнàе жыццё, кнігàвыдàвецкую спрàву. Òрàдыцыйнà àпрàчà творàў цàркоўнà-рэлігійнàгà зместу прàдàўжàлàся і летàпісàнне. Àле летàпісы нàбывàюць, пà-першàе, рэгіянàльны хàрàктàр, пà-другое, яны стàновяццà больш пàшырàнымі, белетрызуюццà, нàгàдвàючы чàсàм свецкія гістàрычныя повесці. Íàйбольш вядомымі летàпісàмі былі “Õронікà Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà і Æàмойцкàгà”, “Õронікà Áыхàўцà”, “Ëетàпісец вялікіх князёў літоўскіх”, Áелàрускà-літоўскі летàпіс 1446 г. Âàжнымі літàрàтурнымі помнікàмі сярэднявяковàй Áелàрусі з’яўляліся рàзнàстàйныя дзяржàўныя, юрыдычныя дàкументы, у першую чàргу Ìетрыкà ÂÊË і Ñтàтуты ÂÊË.
Íовым у рàзвіцці літàрàтуры стàлі перàход з пергàментà нà пàперу і пàчàтàк кнігàдрукàвàння ў XV стàгоддзі, што дàзволілà пàвялічыць колькàсць выпускàемых кніг і зрàбіць іх больш тàннымі. Áелàрускàя друкàрскàя і àсветніцкàя спрàвà звязàнà з іменем Ôрàнцыскà Ñкàрыны. ¨н нàрàдзіўся кàля 1490 г. ў Ïолàцку ў сям’і зàможнàгà купцà. Ôрàнцыск Ñкàрынà àтрымàў добрую àдукàцыю: скончыў універсітэты ў Êрàкàве і Ïàдуі. ßго перàдàвыя погляды і гумàністычнàя нàкірàвàнàсць былі ўвàсоблены ў прàдмовàх, кàментàрыях, перàклàдàх з лàтыні нà стàрàслàвянскую, вельмі нàбліжàную дà стàрàбелàрускàй, мову 23 кніг Áібліі, нàдрукàвàных ў 1517-1519 гг. у Ïрàзе. Ïàсля перàезду ў Âільню Ô. Ñкàрынà àргàнізàвàў першую ў ÂÊË друкàрню, у якой былі выдàдзены “Ìàлàя пàдàрожнàя кніжыцà” і “Àпостàл”. Êнігàдрукàрствà, пàчàтàе
Ãлàвà 4. Åўропà і Áелàрусь ў познім сярэднявеччы. Óтвàрэнне і ўмàцàвàнне |
63 |
Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ( другàя пàловà XIII – першàя пàловà ÕVI ст.ст.)
Ñкàрынàм, хуткà пàшырылàся ў іншых гàрàдàх ÂÊË. Ó першàй пàлове ÕVI ст. былі зàснàвàны друкàрні ў Áрэсце, Íесвіжы, Çàблудàве, Ïолàцку, Ìінску, Ëюбчы, Ñлуцку, Ïінску, ²ўе і інш. Ó Òэкстàх Áібліі, Åвàнгелля, нàдрукàвàных ў Áрэсце і Öяпінà, добрà прàсочвàўся ўплыў стàрàбелàрускàй мовы.
Ó сярэдзіне ÕVI стàгоддзя белàрускàя літàрàтурà рàзвівàлàся пàд моцным уплывàм рэфàрмàтàрскіх ідэй зàходнееўрàпейскàгà прàтэстàнтызму. Ó ÂÊË ён прàявіўся гàлоўным чынàм у форме кàльвінізму. ßго зàснàвàльнік Êàльвін вялікую ўвàгу ўдзяляў прàдвызнàчàнàсці лёсу, à крытэрыем богàвыбрàнàсці – àсàбістыя поспехі ў жыцці, у тым ліку і нàбыццё бàгàцця сумленным шляхàм. Ãэтà імпàнірàвàлà мàёмàсным колàм, тàму сàцыяльнàй àпорàй кàльвінізму у ÂÊË стàлі мàгнàты, чàсткà шляхты. Ïрàтэстàнтызм у Áелàрусі не нàбыў тàкіх вострàсàцыяльных формàў, як у некàторых крàінàх Çàходняй Åўропы. Ó ÂÊË ён вырàзіўся гàлоўным чынàм у àсветніцтве, прàпàгàндысцкàй дзейнàсці, у пàлемічнàй літàрàтуры.
Ñярод дзеячàў белàрускàй Ðэфàрмàцыі знàчнàе месцà зàймàў Ñымон Áудны. ¨н выдàў у Íесвіжскàй друкàрні “Êàтэхізіс”, нàпісàў шэрàг філàсофскà-пàлемічных трàктàтàў, сàмыя знàчныя з іх – “Ïрà нàйвàжнейшыя пàлàжэнні хрысціянскàй веры”, “Ïрà свецкую ўлàду”. Áудны зàклікàў дà сàцыяльнàй гàрмоніі, фàрмірàвàння спрàвядлівàй дзяржàўнàсці.
Áлізкіх поглядàў прытрымлівàўся Âàсіль Öяпінскі. ßму нàлежыць першы перàклàд нà стàрàбелàрускую мову Åвàнгелля. Ó прàдмове ён зàклікàў дà зàхàвàння і рàзвіцця роднàй мовы.
Àсàблівàсцю рàзвіццця літàрàтуры ў ÂÊË з’явілàся большàя рàзнàбàковàсць яе форм, перàвàгà свецкàгà пàчàтку.
Ïàчынàльнікàм свецкàй літàрàтуры у гэты чàс можнà лічыць Ì. Ãусоўскàгà. ßго пяру нàлежыць 3 пàэмы, àсноўнàя з іх – “Ïесня прà зубрà” і 10 вершàў. Ãусоўскі тàленàвітà àпісвàў мясцовую прыроду, рàскàзвàў прà мінулàе, пàэтычнà ўслàвіў Âітàўтà. Ïàд уплывàм Ðэнесàнсà і Ðэфàрмàцыі знàчнà пàшырылàся пàлемічнàя і публіцыстычнàя літàрàтурà. Øырокую вядомàсць àтрымàлі трàктàты À. Âолàнà пà мàрàльным прàблемàм, Ìіхàлонà Ëітвінà пà этнічным пытàнням, літàрàтурныя зàпісы àршàнскàгà стàрàсты Ô. Êміты- ×àрнобыльскàгà, àнàнімны “Äзённік Ëюблінскàгà сеймà 1569 г.”
64 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
і інш.
Ó àрхітэктуры XIV-ÕVI стст. àдчувàўся знàчны ўплыў зàходняй сярэднявяковàй Åўропы, дзе перàвàжàлі ў гэты чàс рàмàнскі і гàтычны стылі, Âізàнтыі і рускàгà дойлідствà. Àле ў той жà чàс прàяўляліся мясцовыя àсàблівàсці, хàрàктэрныя менàвітà для белàрускàй нàроднàсці.
Çнешняя і унутрàнàя àбстàноўкà ў ÂÊË, шмàтлікія войны, унутрыпàлітычныя крызісы і сàцыяльныя кàнфлікты прывялі дà рàзвіцця àбàрончàгà дойлідствà. Äругім вàжным нàпрàмкàм ў àрхітэктуры стàлà будàўніцтвà культàвых пàбудоў. Àбàрончыя збудàвàнні ўзводзіліся ў àсноўным у рàмàнскім стылі, для якогà хàрàктэрнà мàсіўнàсць, àрàчныя перàкрыцці, àдсутнàсць упрыгожàнняў. Òàкімі былі зàмкі ў Êрэве, Ëідзе, Íàвàгрудку, Âіцебску, Ãàродне, Îршы, Ìіры. Óнікàльнымі з’яўляюццà культàвыя хрàмы-крэпàсці ў в. Ñынкàвічы Çэльвенскàгà рàёнà і ў в. Ìàлàмàжэйкàвà Øчучынскàгà рàёнà нà Ãродзеншчыне. Ïершàя пàбудàвàнà ў рàмàнскім стылі, другàя – ў змешàным рàмàнскàрэнесàнскім стылі. Ïрыстàсàвàным для àбàроны быў тàксàмà кàльвінскі хрàм у г. Ñмàргоні ў Ãродзенскàй воблàсці.
Äля стыля готыкі хàрàктэрны пàўàркі (àркбутàны), рàбрыстàе (нервюрнàе) скляпенне, стрàльчàтыя вокны, шпілі і высокія дàхі. Àле белàрускàя готыкà мелà пэўныя àдрозненні: гэтà àдноснàя прàстàтà і большàя мàсіўнàсць. Ïомнікàм гàтычнàгà культàвàгà дойлідствà з’яўляеццà кàсцёл у в. ²шкàльдзь у Áàрàнàвіцкім рàёне. Ó пàчàтку ÕVI стàгоддзя прывàтны гàтычны зàмàк быў узведзены Â. Ãàштольдàм у в. Ãерàнёны ²ўеўскàгà рàёнà. Áудàвàліся тàксàмà прàвàслàўныя цэрквы ў візàнтыйскім, àбо псеўдàрускім стылі, для якогà хàрàктэрны большàя дэкàрàтыўнàсць, шмàткупàльнàсць.
Âыяўленчàе мàстàцтвà ў XIV-ÕVI стст. мелà перàвàжнà рэлігійны хàрàктàр і знàходзілàся пàд уплывàм візàнтыйскàй і стàрàжытнàрускàй культур. Äля яго хàрàктэрны àскетызм вобрàзàў святых, àдсутнàсць àб’ёмнàсці, àбстрàктнà-сімвàлічны àднàколерны, чàсцей зà ўсё зàлàцісты фон. Ïрыклàдàм з’яўляюццà іконы “Ïàрàскевà-Ïятніцà”, “Ìàці боскàя Àдзігітрыя (зàступніцà) Ñмàленскàя” з в. Äубінцà Ñтолінскàгà рàёнà, “Ìàці боскàя ²ерусàлімскàя” з Ïінскà. Àле пàступовà візàнтыўскі ўплыў зніжàеццà
Ãлàвà 4. Åўропà і Áелàрусь ў познім сярэднявеччы. Óтвàрэнне і ўмàцàвàнне |
65 |
Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ( другàя пàловà XIII – першàя пàловà ÕVI ст.ст.)
і àднàчàсовà ўзмàцняюццà мясцовыя àсàблівàсці. Ðысы нàцыянàльнàгà белàрускàгà выяўленчàгà мàстàцтвà прàслежвàюццà ў іконе “Íàрàджэнне Ìàрыі”.
Äà выяўленчàгà сярэднявяковàгà мàстàцтвà àдносяццà тàксàмà кніжные мініяцюры, нàпрыклàд, у Ðàдзівілàўскім летàпісу, грàвюры, нàпрыклàд, ў выдàннях Ô. Ñкàрыны. Íовым у гэты чàс стàлà зàрàджэнне свецкàгà жывàпісу, тàк звàнàгà “сàрмàцкàгà “пàртрэтà. Ïрыклàдàм можà служыць пàртрэт Þрыя Ðàдзівілà пàчàтку ÕVI ст.
Ó рàмкàх дэкàрàтыўнà-прыклàдногà мàстàцтвà ў XIV – ÕVI стст. рàзвівàліся дрàўлянàя скульптурà, рàзьбà пà дрэву, чàкàнкà пà метàлу, вырàб керàмікі.
Òàкім чынàм, XIV-ÕVI стст. стàлі перыядàм ростà этнічнàй сàмàсвядомàсці белàрусàў, фàрмірàвàння белàрускàй нàроднàсці, пàшырэння ўплыву Ðэнесàнсà і Ðэфàрмàцыі, зàрàджэння і рàзвіцця элементàў сàмàбытнàй белàрускàй культуры.
66 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
Ãлàвà 5. Ðàзвіццё Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ў склàдзе Ðэчы Ïàспàлітàй нà пàчàтку новàгà чàсу ( др. пàл. ÕVI-ÕVIII стст.)
5.1Óтвàрэнне Ðэчы Ïàспàлітàй, яе дзяржàўны лàд
5.2Ñàцыяльнà-экàнàмічнàе рàзвіццё белàрускіх зямель у склàдзе Ðэчы Ïàспàлітàй
5.3Çàняпàд Ðэчы Ïàспàлітàй, яе пàдзелы
5.4Êультурà Áелàрусі ÕVI-ÕVIII стст.
5.1Óтвàрэнне Ðэчы Ïàспàлітàй, яе дзяржàўны лàд
Ïàчàтàк Íовàгà чàсу (ÕVI-ÕVIII стст.) хàрàктэрны знàчнымі зменàмі ў сàцыяльнà-экàнàмічным і пàлітычным рàзвіцці еўрàпейскіх і àзіяцкіх крàін. Ó выніку вялікіх геàгрàфічных àдкрыццяўÀмерыкі з яе вялікімі бàгàццямі, мàрскогà шляху з Åўропы ў ²ндыю і інш., à тàксàмà знàчнàгà пàвялічэння колькàсці нàвуковых дàсягненняў, якія потым àтрымàлі нàзву нàвуковàй рэвàлюцыі, пàчàлося хуткàе рàзвіццё прàдукцыйных сіл і нàкàпленне бàгàцця ў вядучых крàінàх. Íà змену сярэднявеччà з перàвàжнà нàтурàльнàй гàспàдàркàй прыйшоў новы тып экàномікі, сàцыяльнàй структуры, ідэàлогіі. Ïàчàўся прàцэс фàрмірàвàння буржуàзіі і двàрàнствà, з àднàго боку, і нàёмных рàбочых з другогà і àднàчàсовà рост сàцыяльнàй нàпужàнàсці ў грàмàдстве. Ó пàлітычнàй сферы прàявілàся тэндэнцыя дà фàрмірàвàння спàчàтку сàслоўных мàнàрхій, à зàтым і àбсàлютызмà, геàпàлітычнàй сістэмы буйных дзяржàў. Òàкімі àбсàлютыскімі рэжымàмі былі Ñвяшчэннàя Ðымскàя імперыя, Øведскàе кàрàлеўствà, ²спàнія, Àнглія, Ôрàнцыя, Àсмàнскàя імперыя. Ó Ðàсіі тàксàмà дзяржàўны лàд нàбыў рысы àбсàлютысцкàй імперыі. Àбвàстрыліся супярэчнàсці пàміж гэтымі пàлітычнымі рэжымàмі, пàчàсціліся выпàдкі экспàнсіі з іх боку. ²мкнуліся дà пàшырэння свàйго перш зà ўсё пàлітычнàгà ўплыву і бліжàйшыя суседзі Áелàрусі – Ðàсійскàя дзяржàвà і Ïольшчà.
Ó сярэдзіне ÕVI стàгоддзя Âялікàе княствà літоўскàе àкàзàлàся ў склàдàным пàлàжэнні, якое прымусілà зàключыць унію (сàюз) з
Ãлàвà 5. Ðàзвіццё Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ў склàдзе |
67 |
Ðэчы Ïàспàлітàй нà пàчàтку новàгà чàсу ( др. пàл. ÕVI-ÕVIII стст.) |
|
|
Ïольшчàй.
Ó 1558 годзе рускі цàр ²вàн IV пàчàў вàйну з Ëівонскім ордэнàм зà выхàд дà Áàлтыйскàгà морà. Ëівонія звярнулàся зà дàпàмогàй дà ÂÊË, якое згàдзілàся ўзяць ордэн пàд свой прàтэктàрàт. Ó выніку вàенные дзеянні перàкінуліся нà тэрыторыю Áелàрусі. 15 лютàгà 1563 г. рускія войскі зàхàпілі г. Ïолàцк. Ñтвàрылàся пàгрозà зàхàвàння цэлàснàсці і сàмàстойнàсці ÂÊË. Íе хàпàлà сіл і рэсурсàў. Áыў пàтрэбен сàюзнік. Ïàгрозà з боку Ìàскоўскàй дзяржàвы з’явілàся àдной з вàжнейшых прычын утвàрэння Ðэчы Ïàспàлітàй. Ç пункту погляду знешняй пàлітыкі ў тàкім сàюзе былà зàцікàўленà і Ïольшчà, якàя спàдзявàлàся тàкім чынàм пàвялічыць свàю моц і тым сàмым зàсерàгчыся àд мàгчымых нàпàдàў туркàў.
Äà ўнутрàных прычын можнà àднесці зàцікàўленàсць у уніі сярэдняй і дробнàй шляхты ÂÊË, якàя àдчувàлà зàсілле буйных мàгнàтàў і былà не супрàць àтрымàць тыя ж прàвы, як і ў шляхты Êàроны. Ç другогà боку, шляхтà Ïольшчы хàцелà пàшырыць зà лік тэрыторыі ÂÊË свàе зямельныя ўлàдàнні.
Ó уніі былà зàцікàўленà і кàтàліцкàя цàрквà, якàя спàдзявàлàся зà лік гэтàгà пàшырыць свой ўплыў нà ¡сходзе.
Çàключэнню уніі сàдзейнічàлі і пàпярэдняе экàнàмічнàе і культурнàе збліжэнне ÂÊË і Êàроны, якое àдбывàлàся нà прàцягу стàгоддзяў, пàчынàючы з Êрэўскàй уніі 1385 годà.
Ó 1563 годà шляхтà ÂÊË нà пàлявым сеймà кàля г. Âіцебскà ўнеслà прàпàнову àб зàключэнні уніі з Ïольшчàй.Ïàлякі ў гэтым жà годзе нà Âàршàўскім сейме тàксàмà пàдтрымàлі гэтую ідэю, àле пры ўмове інкàрпàрàцыі ÂÊË у склàд Ïольшчы. Ïерàмовы былі цяжкімі і прàцяглымі і толькі ў студзені 1569 годà пàчàў свàю прàцу супольны сейм ў г. Ëюбліне. Ïольскі бок пàйшоў нà дэмàнстрàцыю сілы, зàхàпіўшы Ïàдляшшà і Ïàдолле, Âàлынь і Êіеўшчыну. Äэлегàцыя ÂÊË вымушàнà былà 1 ліпеня 1569 г. пàдпісàць унію àб àб’яднàнні з Ïольшчàй у àдну дзяржàву - Ðэч Ïàспàлітую. Âышэйшым оргàнàм àб’яўляўся вàльны сейм, які збірàўся ў Ïольшчы. Óзнàчàльвàў дзяржàву выбàрны кàроль, ён жà зàхоўвàў тытул князя ÂÊË. Çнешняя пàлітыкà знàходзілàся ў кàмпетэнцыі Ïольшчы. Ïàлякі àтрымàлі прàвà нàбывàць мàёнткі ў ÂÊË, à ліцвіны – ў Ïольшчы. Ó ÂÊË зàхоўвàліся былы àдміністрàтыўны àпрàрàт, àсобнàе àд Ïольшчы
68 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
зàкàнàдàўствà, судовàя àргàнізàцыя, войскà.
Ðàшэнні Ëюблінскàгà сеймà нàсілі дыскрымінàцыйны хàрàктàр у àдносінàх дà ÂÊË. Àле зà гàды тàк звàнàгà “бескàрàлеўя”, якое цягнулàся некàлькі гàдоў, цэнтрàльнàя улàдà àслàблà і гэтà выкàрыстàлà ÂÊË для дэнàнсàцыі рàдà пàлàжэнняў Ëюблінскàй уніі. Òàк, нàпрыклàд, у прынятàй у 1588 г. трэцяй рэдàкцыі Ñтàтутà ÂÊË зàбàрàнялàся пàлякàм нàбывàць землі ў ÂÊË. Òàм жà юрыдычнà зàмàцоўвàлàся ў якàсці мовы спрàвàводствà стàрàбелàрускàя мовà. Íàсуперàк уніі у ÂÊË стàлі збірàццà àсобныя сеймы, à ў 1673 г. ужо àфіцыйнà было прынятà рàшэнне кожны трэці сейм прàводзіць у княстве. Ó 1592 г. пàчàў дзейнічàць àсобны вышэйшы судовы оргàн – Ãàлоўны трыбунàл княствà.
Ç увàходжàннем ÂÊË у склàд Ðэчы Ïàспàлітàй мясцовàя сістэмà кірàвàння зàстàлàся рàнейшàй, àле дзяржàўны лàд некàлькі змяніўся. Íà чàле дзяржàвы стàяў выбàрны мàнàрх-кàроль. Àле яго пàўнàмоцтвы былі àбмежàвàны сеймàм. ßшчэ з чàсу прàўлення ў пàчàтку 80-х-гàдоў ÕVI ст. Ãенрыхà Âàлуà былà ўведзенà прàктыкà прыняцця àд кàрàля у чàс выбàрàў нà кàрàнàцыйным сейме пэўных àбàвязàцельств перàд мàгнàтàмі і шляхтàй (“пàктà-кàнвентà”), à тàксàмà пàцвярджэнне рàней прынятых пàпярэднікàмі. Õàця фàрмàльнà ён яшчэ тытулàвàўся вялікім князем, àле ў вярхоўным кірàвàнні землі ÂÊË не дыферэнцырàвàліся. Àдпàведнà і стрàцілà свàё знàчэнне пàны-рàдà.
Çàкàнàдàўчую ўлàду меў сейм, àле пàслы àд ÂÊË мелі нà ім толькі трэцюю чàстку месц. Ïà àбрàзцу Ïольшчы сейм стàў пàдзяляццà нà дзве пàлàты: сенàтà, які склàдàўся з прàдстàўнікоў àдміністрàцыі, мàгнàтàў, вышэйшàгà духàвенствà і пàсольскàй ізбы. Ó гэтую ніжнюю пàлàту дэпутàты выбірàліся нà пàвятовых сеймікàх. Óсе вàжныя рàшэнні кàроль пàвінен быў прымàць сà згоды сеймà, у іншым выпàдку шляхце дàвàлàся прàвà àдмовіццà àд пàслушэнствà кàрàлю і ствàрàць узброеныя àб’яднàнні – кàнфедэрàцыі і àргàнізоўвàць рокàшы – узброеныя выступленні. Àкрàмя тàго, дзейнàсць кàрàля кàнтрàлявàлі сенàтàры-рэзідэнты. Àле і рàботà сеймàў былà фàктычнà пàрàлізàвàнà з прычыны ўвядзення з 1652 г. прàвà “ліберум ветà”, гэтà знàчыць, àднàгàлоснàгà прыняцця рàшэнняў. Àслàбленне цэнтрàльнàй улàды вяло дà феàдàльнàй àнàрхіі.