Ist_Bel
.pdf
Ãлàвà 10. Ñвет і Áелàрусь у міжвàенны перыяд (1921-1939 гг.). Ñàцыяльнà - |
129 |
экàнàмічнàе рàзвіццё Áелàрусі ў 20-30-е гг. |
|
|
рàўнàпрàўя, дàбрààхвотнàгà ўвàходà і выхàдà з Ñàюзà і свàбоднàгà доступà ў яго склàд іншым дзяржàвàм. Ç’езд зàцвердзіў тàксàмà Äàгàвор àб ўтвàрэнні ÑÑÑÐ, выбрàў вярхоўны оргàн улàды - Öэнтрàльны Âыкàнàўчы Êàмітэт. Ïàзней, нà Ï Óсесàюзным з’ездзе Ñàветàў 31 студзеня 1924 г. былà прынятà Êàнстытуцыя ÑÑÑÐ, якàя рàней àбмяркоўвàлàся нà з’ездàх Ñàветàў сàюзных рэспублік.
З уваходам Беларусі ў склад СССР склаліся спрыяльныя ўмовы для ўзбуйнення тэрыторыі рэспублікі за кошт рэгіёнаў з пераважаючай колькасцю беларусаў, якія заставаліся ў складзе РСФСР.
Ïà прàпàнове белàрускàгà боку пры ÖÂÊ ÑÑÑÐ былà створàнà спецыяльнàя кàмісія і згоднà з яе вывàдàмі 7 сàкàвікà 1924 г. Ïрэзідыум ÖÂÊ ÑÑÑÐ прыняў пàстàнову àб àб’яднàнні ў склàдзе ÁÑÑÐ 15 пàветàў Âіцебскàй, Ãомельскàй і Ñмàленскàй губерняў. VI Óсебелàрускі з’езд Ñàветàў, які àдбыўся 13-16 сàкàвікà 1924 годà, кàнчàтковà зàцвердзіў гэтàе рàшэнне, Òàкім чынàм, тэрыторыя Áелàрусі і колькàсць нàсельніцтвà пàвялічыліся больш чым у двà рàзы.Àднàчàсовà àдбылàся рэàргàнізàцыя губерняў і пàветàў: нà тэрыторыі Áелàрусі былі ўтворàны 10 àкруг і 100 рàёнàў. Ïàзней, у верàсні 1926 г., дà Áелàрусі былі дàлучàны дàдàтковà г. Ãомель з Ãомельскім і Ðэчыцкім рàёнàмі і тàкім чынàм тэрыторыя Áелàрусі пàвялічылàся яшчэ нà 15,5 тыс. кв. кілàметрàў, à нàсельніцтвà – нà 649 тыс. чàлàвек. Ó выніку двух узбуйненняў колькàсць нàсельніцтвà Áелàрусі дàсягнулà 5 млн. чàлàвек àбо ў тры рàзы больш у пàрàўнàнні з 1920 годàм, знàчнà ўзрос яе экàнàмічны і культурны пàтэнцыял.
Ïерыяд дзяржàўнàгà àдрàджэння супàў з нàцыянàльным, што знàйшло àдлюстрàвàнне ў пàлітыцы белàрусізàцыі. Óжо з утвàрэннем ÁÑÑÐ белàрускàя мовà àтрымàлà стàтус дзяржàўнàй, пàшырылàся сеткà белàрускàмоўных школ. Ó 1921 г. пàчàў прàцàвàць ÁÄÓ, у 1922 г. – ²нстытут белàрускàй культуры. Ñтвàрàліся белàрускія выдàвецтвы, бібліятэкі, устàновы культуры. Àле менàвітà якàсць àднàго з вàжнейшых нàпрàмкàў дзяржàўнàй пàлітыкі прàцэс белàрусізàцыі нàбыў з ліпеня 1924 годà, кàлі другàя сесія ÖÂÊ ÁÑÑÐ прынялà пàстàнову “Àб прàктычных мерàпрыемствàх пà прàвядзенню нàцыянàльнàй пàлітыкі”. Ó шырокім сэнсе пàд белàрусізàцыяй рàзумелàся нàдàнне перàвàжнà белàрускàй мове нàрàду з рускàй, польскàй, яўрэйскàй моў стàтусà дзяржàўнàй, àргàнізàцыя сеткі
130 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
белàрускàмоўных нàвучàльных устàноў, рàзвіццё белàрускàй літàрàтуры, друку, крàязнàўчàя рàботà пà вывучэнню Áелàрусі, вылучэнне нà кіруючые пàсàды перш зà ўсё белàрусàў, перàвод спрàвàводствà нà белàрускую мову, утвàрэнне нàцыянàльных àдміністрàтыўных àдзінàк, чàсцей ×ырвонàй Àрміі. Àле гàлоўным у гэтàй прàцы стàлà выпрàцоўкà літàрàтурнàй белàрускàй мовы: рàспрàцàвàны прàвàпіс, грàмàтычныя прàвілы, створàны àдпàведныя пàдручнікі, слоўнікі.Ç 1921 г. пры Íàродным сàкрàтàрыяце àсветы ÁÑÑÐ пàчàлà прàцàвàць Íàвуковà-тэрмінàлàгічнàя кàмісія, якàя зàтым былà рэàргàнізàвàнà ў ²нстытут белàрускàй культуры.
Ïытàнні прàктычнàй рэàлізàцыі пàлітыкі белàрусізàцыі неàднàрàзовà выносіліся нà àбмеркàвàнне пàртыйных, сàвецкіх оргàнàў, былà рàзгорнутà шырокàя тлумàчàльнàя рàботà сярод нàсельніцтвà. ßнà ўлічвàлàся і ў прàцэсе àдміністрàтыўнàтэрытàрыяльнàй рэформы. Ó чàс першàгà ўзбуйнення, кàлі пàшырылàся тэрыторыя рэспублікі і зàмест пàветàў і волàцсей утвàрыліся рàёны і сельсàветы, былі створàны, àкрàмя белàрускіх, яшчэ 70 іншых нàцыянàльных сельскіх сàветàў і àдзін нàцыянàльны (польскі) рàён з цэнтрàм у Äзяржынску. Äà кàнцà 1928 годà 80% школ àмàль усе устàновы і кіруючыя структуры рэспублікі былі перàведзены нà белàрускую мову. Àле прàзмернàе фàрсірàвàнне тэмпàў белàрусізàцыі, прàвядзенне яе ў большàсці выпàдкàў àдміністрàтыўнымі мерàмі вызывàлі ў чàсткі нàсельніцтвà àдмоўную рэàкцыю і ў пэўнàй ступені дыскрэдытàвàлі нàцыянàльную ідэю.Ó другой пàлове 20-х гàдоў пàлітыкà белàрусізàцыі пàчàлà пàступовà згортвàццà.
Íàцыянàльнà-дзяржàўнàе будàўніцтвà прàходзілà ў àбстàвінàх устàлявàння àднàпàртыйнàй сістэмы кірàвàння. Ó 1921 г. спыніў свàю дзейнàсць Áунд, чàсткà яго членàў улілàся ў склàд ÊÏ(б)Á. Äàволі ўплывовàй нà Áелàрусі былà Áелàрускàя пàртыя сàцыялістàўрэвàлюцыянерàў, якàя нàлічвàлà больш зà 20 тысяч членàў. Àле пàсля àдкàзу эсерàў у ліпені 1920 г. àд супрàцоўніцтвà з бàльшàвікàмі, перàходà іх ў àпàзіцыю, ÁÏÑ-Ð ствàрылà сетку пàдпольных àргàнізàцый пàд àгульнàй нàзвàй “Çялёны дуб” і зрàбілà няўдàлую спробу àргàнізàвàць восенню 1920 г. пàўстàнне супрàць сàвецкàй улàды, пàсля чàго яе ўплыў сярод нàсельніцтвà стàў пàдàць. Ó лютым 1921 г. 860 нàйбольш àктыўных яе членàў былі àрыштàвàны і
Ãлàвà 10. Ñвет і Áелàрусь у міжвàенны перыяд (1921-1939 гг.). Ñàцыяльнà - |
131 |
экàнàмічнàе рàзвіццё Áелàрусі ў 20-30-е гг. |
|
|
інтэрнірàвàны ў Çàходнюю Áелàрусь, якàя знàходзілàся пàд улàдàй Ïольшчы. Ó выніку ў чэрвені 1924 г. ÁÏÑ-Ð сàмàрàспусцілàся. Ðàспàду àпàзіцыйных сіл сàдзейнічàлà і àмністыя ўдзельнікàм àнтысàвецкіх нàцыянàльных àргàнізàцый і фàрмірàвàнняў, якàя былà àб’яўленà ў 1923 г. ÖÂÊ ÑÑÑÐ і ÖÂÊ ÁÑÑÐ. Ïàсля гэтàгà ў 1925 г. нà нàрàдзе ў г. Áерліне большàя чàсткà дзеячàў ÁÍÐ тàксàмà зàявілà àб сàмàроспуску гэтàй àргàнізàцыі і вырàзілà жàдàнне вярнуццà ў ÁÑÑÐ, якую яны прызнàлі цэнтрàм нàцыянàльнàй кàнсàлідàцыі белàрусàў.
Ó выніку з сярэдзіны 20-х гàдоў грàмàдскà-пàлітычнàе жыццё ў Áелàрусі, як і ў цэлым ў ÑÑÑÐ, было зведзенà дà дзейнàсці àдной пàртыі – кàмуністычнàй, якàя пàчàлà хуткà рàсці колькàснà. Àднàчàсовà пàчàлà ўстàнàўлівàццà жорсткàя цэнтрàлізàцыя кірàвàння ўнутры пàртыі, à пàколькі янà стàлà кіруючàй, то і ў цэлым у крàіне. Ïàртыя пàступовà брàлà пàд кàнтроль усё грàмàдскàпàлітычнàе і культурнàе жыццё. Ãэтà àдмоўнà àдбілàся і нà дэмàкрàтызàцыі вытворчàгà жыцця. Ïытàнні, якія рàней вырàшàліся кàлектыўнà нà сходàх прàцоўных, цяпер стàнàвіліся спрàвàй вузкàгà колà кірàўнікоў. Äыктàтурà прàлетàрыятà, якàя рàней àбвяшчàлàся бàльшàвікàмі, пàступовà зàмянялàся дыктàтурàй кàмàнднààдміністрàтыўнàгà àпàрàтà. Óлàдà Ñàветàў, якàя тàксàмà рàней шырокà прàпàгàндàвàлàся, тбылà фàктычнà ліквідàвàнà, à Ñàветы пàдпàрàдкàвàны пàртыйным оргàнàм. Çніжэнне іх ролі àдмоўнà àдбілàся і нà àктыўнàсці людзей у чàс выбàрчых кàмпàній. Íàпрыклàд, нà выбàрàх Ñàветàў у Áелàрусі ў 1924-1925 гг. удзельнічàлà ў сярэднім 35-40% выбàршчыкàў. Òàму àднàчàсовà з узмàцнененнем ідэàлàгічнàй àпрàцоўкі мàс ў кірàўніцтве дзейнàсцю Ñàветàў усё шырэй стàлі прымяняццà дырэктыўныя меры. Àле і ў гэтых умовàх узрàстàлà прàцоўнàя і грàмàдскà-пàлітычнàя àктыўнàсць нàсельніцтвà, àктывізàвàлàся дзейнàсць прàфсàюзàў і кàмсàмольскіх àргàнізàцый.
Ïерàход дà àднàпàртыйнàй улàды ў умовàх, кàлі большую чàстку кàмуністàў склàдàлі людзі з ніжэйшàй àдукàцыяй, здольныя толькі выконвàць кіруючыя ўкàзàнні зверху, склàдàнàсць знешнепàлітычнàй àбстàноўкі, кàлі Ñàвецкàя крàінà знàходзілàся ў вàрожым àкружэнні, бàрàцьбà зà ўлàду пàміж рознымі групоўкàмі, перш зà ўсё трàцкістàмі і стàлінскім àкружэннем, нàрэшце, àсàбістыя якàсці хàрàктàру Ñтàлінà, які стàў нà чàле ÑÑÑÐ, утвàрàлі
132 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
спрыяльныя ўмовы для склàдвàння тàтàлітàрнàй сістэмы дзяржàўнàгà кірàвàння, росквіт якой прыйшоўся нà 30-я гàды і супрàвàджàўся пàлітычнымі рэпрэсіямі.
Ïàчàтàк жà рэпрэсій àдносіццà дà чàсу згортвàння пàлітыкі белàрусізàцыі, якàя былà рàсцэненà кàмісіяй ÖÊ ÂÊÏ(б) як спробà буржуàзных нàцыянàлістàў рэстàўрырàвàць буржуàзны лàд і àдàрвàць Áелàрусь àд Ñàвецкàгà Ñàюзà. Ñпàчàтку бàрàцьбà супрàць нàцыянàльнà-дэмàкрàтычных нàстрояў вялàся нà ўзроўні крытыкі нà пàртыйных і сàвецкіх з’ездàх, àле з 1930 г. рэпрэсіўныя оргàны пàчàлі àрышты пà àбвінàвàчвàнню ў прынàлежнàсці дà тàк звàнàгà “Ñàюзà вызвàлення Áелàрусі”, сàпрàўднàя нàяўнàсць якогà дà гэтàгà чàсу дàклàднà не выяўленà. Áыло àрыштàвàнà 108 чàлàвек, чàсткà былà àсуджàнà нà розныя тэрміны зàключэння. Ñпрàвà ÑÂÁ дàлà пàчàтàк кàмпàніі ідэàлàгічнàгà тэрорà супрàць “нàцыянàл-дэмàкрàтàў”. Ó прывàтнàсці, у Áелàрускàй àкàдэміі нàвук быў àрыштàвàны кожны трэці супрàцоўнік. Õвàля рэпрэсій зàкрàнулà тàксàмà знàчную чàстку белàрускіх літàрàтàрàў. Ïàзней пàчàліся àгульнàсàюзныя судовыя прàцэсы пà спрàвàм “Ïрàцоўнàй сялянскàй пàртыі”, “Ïрàмпàртыі” і іншым àнтысàвецкім àргàнізàцыям, дзейнàсць якіх тàксàмà дàклàднà дà гэтàгà чàсу не ўстàноўленà.Ãэтыя прàцэсы зàкрàнулі і Áелàрусь як чàстку ÑÑÑÐ. Ïік рэпрэсій прыйшоўся нà сярэдзіну 30-х гàдоў і àсàблівà нà 1937 год. Óсяго ў усходняй Áелàрусі ў перàдвàенные годы пà пàлітычных мàтывàх было рэпрэсірàвàнà пà розным дàным àд 40 дà 90 тыс. жыхàроў, з іх 16050 рэпрэсірàвàны ў 1937-1938 гг.
10.2 Íовàя экàнàмічнàя пàлітыкà. Ïрàвядзенне
індустрыялізàцыі і кàлектывізàцыі ў ÁÑÑÐ
Ïàсля першàй сусветнàй і грàмàдзянскàй войнàў экàномікà Áелàрусі àкàзàлàся рàзбурàнàй. Ç-зà пàдзелу Áелàрусі і дзяржàўнàтэрытàрыяльных змен былі пàрушàны экàнàмічныя сувязі. Àб’ёмы вàлàвàй прàдукцыі ў прàмысловàсці скàрàціліся ў пàрàўнàнні з дàвàенным узроўнем у 7 рàзоў, у сельскàй гàспàдàрцы – у 2 рàзы. Ïрàўдà, ў ходзе кàнфіскàцыі пàмешчыцкàй зямлі сяляне пàвялічылі свàё землекàрыстàнне нà 32,7%, àле нà іх плечы вялікім цяжàрàм ляглà хàрчрàзвёрсткà, уведзенàя ў гàды “вàеннàгà кàмунізмà”. Õàрчàтрàды зàбірàлі ў сялян не толькі лішкі, àле і чàстку неàбходных для жыцця зàпàсàў. Ó àдкàз земляробы пàчàлі скàрàчàць пàсевы,
Ãлàвà 10. Ñвет і Áелàрусь у міжвàенны перыяд (1921-1939 гг.). Ñàцыяльнà - |
133 |
экàнàмічнàе рàзвіццё Áелàрусі ў 20-30-е гг. |
|
|
зàсявàючы толькі плошчы ў пàмерàх прàжытàчнàгà мінімуму. Ïàлітыкà “вàеннàгà кàмунізму” вызывàлà нездàвàльненне нàсельніцтвà сàвецкàй улàдàй. Ïàгоршылàся і пàлàжэнне рàбочых. Ç- зà рàзбурэння прàмысловàсці і трàнспàрту рэзкà вырàслà беспрàцоўе. Ðэàльнàя зàрплàтà не перàвышàлà 20% дàвàеннàй. Ïàчàлàся гіперінфляцыя. Ó шэрàгу мясцовàсцей Áелàрусі дà 1922 годà фàктычнà прàцягвàлàся скрытàя грàмàдзянскàя вàйнà. Ñяляне прыхільнà àдносіліся дà пàдпольных груп àргàнізàцыі “Çялёны дуб”. Äà 6 тысяч нàлічвàлі ўзброеныя фàрмірàвàнні, якія бàзірàвàліся нà польскàй тэрыторыі і àдтуль рàбілі рэйды.
Òрэбà àдзнàчыць, што пàлітычнàе пàлàжэнне ў пàчàтку 20-х гàдоў было вельмі вострым пà ўсёй Ðàсіі. Ó рàдзе губерняў пàчàліся пàўстàнні, нàйбольш буйнàе àдбылося ў Òàмбоўскàй губерні, à нàйбольш небяспечнàе для ўлàд – у Êрàнштàце.
Ó гэтых умовàх Ñàвецкàя ўлàдà пàйшлà нà прынцыповую змену пàлітычнàгà курсà, менàвітà, чàстковую і чàсовую рэстàўрàцыю кàпітàлізмà, дàпушчэнне прывàтнàй улàснàсці і прàдпрыймàльніцтвà, àле пàд кàнтролем ўлàды. Ãэтыя змены, якія ўвàйшлі ў гісторыю пàд нàзвàй “новàя экàнàмічнàя пàлітыкà”, пàчàліся з 1921 г. Ó Áелàрусі новàя экàнàмічнàя пàлітыкà прàводзілàся ў àсàблівых сàцыяльнàэкàнàмічных умовàх, звязàных перш зà ўсё з больш моцнàй, чым у другіх рэгіёнàх, экàнàмічнàй рàзрухàй, нявырàшàнàсцю тэрытàрыяльнà-дзяржàўнàгà будàўніцтвà, àсàблівàсцямі сàцыяльнàэкàнàмічнàй структуры вытворчàсці, дзе дàмініруючàе пàлàжэнне зàймàлà сельскàя гàспàдàркà, à прàмысловàсць ў àсноўным склàдвàлàся з дробных сàмàтужных прàдпрыемствàў, рàзрывàм экàнàмічных сувязей з іншымі рэгіёнàмі ў выніку пàдзелу рэспублікі, пàгрàнічным пàлàжэннем Áелàрусі і больш склàдàнàй з нàгоды гэтàгà пàлітычнàй àбстàноўкàй.
Ñтрыжнем новàй экàнàмічнàй пàлітыкі стàлà зàменà хàрчрàзвёрсткі хàрчпàдàткàм і рàзвіццё тàвàрнà-грàшовых àдносін. Ïàдàтàк быў знàчнà меншым зà рàзвёрстку: спàчàтку ён склàдàў 20% àд чыстàгà прàдукту, зàтым быў зніжàны дà 10%. Ïàдàтàк быў фіксірàвàны, пàсля яго выплàты селянін мог свàбоднà кàрыстàццà лішкàмі, у тым ліку і прàдàвàць. Ó верàсні 1922 г. Ïрэзідыум ÖÂÊ ÁÑÑÐ прыняў зàкон àб прàцоўным землекàрыстàнні, згоднà з якім àднолькàвà зàконнымі прызнàвàліся àрцелі, àбшчыны, прывàтнàе
134 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
землекàрыстàнне, перàход нà хутàры àбо вотрубы. Äàзвàлялàся здàчà зямлі ў àрэнду і выкàрыстàнне нàёмнàй прàцы, прàўдà, у àбмежàвàнàй колькàсці і пры ўмове ўдзелу ў прàцы членàў сям’і нàймàльнікà. Àсàблівàсцю Áелàрусі стàлà супàдзенне прàвядзення новàй экàнàмічнàй пàлітыкі з перàдàчàй зямлі сялянàм. Ïры гэтым улàды зààхвочвàлі шляхàм прырэзàк дàдàтковых нàдзелàў перàход сялян нà хутàры. Ó выніку дà 1928 г. больш зà 25% двàроў выйшлі нà хутàры і вотрубы. Çààхвочвàлàся сялянскàя кààперàцыя. Äà 1928 г. ёю, прычым перàвàжнà спàжывецкàй і крэдытнàй, было àхопленà дà 50% гàспàдàрàк. Ðàзвівàлàся і вытворчàя кààперàцыя. Äà 1928 г. ў Áелàрусі ў àсноўным нà былых пàмешчыцкіх землях і землях дзяржфонду было створàнà 434 кàмуны, àрцелі, тàвàрыствы пà сумеснàй àпрàцоўцы зямлі, у якія ўвàйшлі 7,5% двàроў, у àсноўным з ліку незàможных сялян і бàтрàкоў. Òрэбà àдзнàчыць, што сельскàя гàспàдàркà дàвàлà ў гэты чàс дà 10% прыросту ў год. Áольшàсць сельскàгà нàсельніцтвà стàлі склàдàць серàднякі.
Ç àдменàй нàцыянàлізàцыі прàмысловàсці, якàя прàводзілàся ў гàды “вàеннàгà кàмунізмà”, кàля 300 прàдпрыемствàў было здàдзенà ў àрэнду, пàчàлà àжыццяўляццà дэнàцыянàлізàцыя дробнàй і чàсткі сярэдняй прàмысловàсці і вяртàнне яе былым улàдàльнікàм. Íàйбольш рэнтàбельныя прàдпрыемствы, якія зàстàліся ў дзяржàўнàй ўлàснàсці, перàводзіліся нà гàспàдàрчы рàзлік.Ç 1925 годà ўлàды дàзволілі выкàрыстоўвàць ў прàмысловàсці ў àбмежàвàнàй колькàсці нàёмных рàботнікàў.
Âàжнàй мерàй, якàя сàдзейнічàлà àздàрàўленню экàномікі ў гàды ÍÝÏà, стàлà грàшовàя рэформà. Ó выніку некàлькіх дэнàмінàцый, прàведзеных у 1922-1924 гг., былà ўстàноўленà цвёрдàя грàшовàя àдзінкà – чырвонец, які рàўняўся 10 дàрэвàлюцыйным рублям, àбо 7,74 гр. золàтà, àбо 5,14 долàрàм ÇØÀ. Áыў збàлàнсàвàны бюджэт і зàбàроненà грàшовàя эмісія. Ó 1921 г. àднàвілàся дзейнàсць дзяржбàнкà, ствàрàліся спецыялізàвàныя àкцыянерныя, кàмерцыйныя бàнкі, тàвàрыствы ўзàемнàгà крэдыту. Áылà àдноўленà грàшовàя àплàтà, уведзены тàрыфы, зняты àбмежàвàнні нà яе рост, шырокà прàктыкàвàлàся здзельнàя àплàтà прàцы і іншыя меры стымулявàння. Ãэтà сàдзейнічàлà росту прàдукцыйнàсці прàцы.
Ó выніку прàвядзення новàй экàнàмічнàй пàлітыкі дà 1927 г. былà поўнàсцю àдноўленà сельскàя гàспàдàркà, зменшылàся
Ãлàвà 10. Ñвет і Áелàрусь у міжвàенны перыяд (1921-1939 гг.). Ñàцыяльнà - |
135 |
экàнàмічнàе рàзвіццё Áелàрусі ў 20-30-е гг. |
|
|
колькàсць безконных і безкàроўных двàроў, прàмысловàсць Áелàрусі дàсягнулà дàвàеннàгà ўзроўню. Ïàпоўніўся спàжывецкі рынàк, пàвялічыў àбàроты гàндàль. Àднàк Áелàрусь усё яшчэ зàстàвàлàся àгрàрнàй àкрàінàй, удзельнàя вàгà яе прàмысловàсці склàдàлà толькі 0,67% àгульнàсàюзнàй.
Ïерàход дà рынàчных àдносін выклікàў перыядычныя экàнàмічныя крызісы, узмàцнілàся сàцыяльнàе рàсслàенне, што вызывàлà нездàвàльненне знàчнàй чàсткі нàсельніцтвà. Äà гэтàгà трэбà дàдàць, што ў сярэдзіне 20-х гàдоў ужо ў àсноўным сфàрмірàвàлàся кàмàнднà-àдміністрàтыўнàя сістэмà ўлàды, якàя прыйшлà ў супрàцьлеглàсць з экàнàмічнымі метàдàмі кірàвàння. Òрэбà ўлічвàць і àбвàстрыўшуюся знешнепàлітычную àбстàноўку. Ó выніку новàя экàнàмічнàя пàлітыкà пàчàлà зàмяняццà курсàм нà фàрсірàвàную індустрыялізàцыю і кàлектывізàцыю.
²ндустрыялізàцыя ў ÁÑÑÐ прàходзілà як сàстàўнàя чàсткà àдзінàгà прàцэсу індустрыялізàцыі ў ÑÑÑÐ, àле мелà і àдметнàсці. Óлічвàючы пàгрàнічнàе стàновішчà Áелàрусі і няўпэўненàсць сàвецкàй ўлàды ў трывàлàсці пàлітычнàгà стàновішчà рэспублікі, рàзмешчàнàй пà суседству з вàрожàй Ïольшчàй, à тàксàмà àдсутнàсць мясцовых рàдовішч нàфты, вугàлю, метàлàў, былà зробленà стàўкà не нà буйную цяжкую прàмысловàсць, à нà трàдыцыйную лёгкую, зàснàвàную нà перàпрàцоўцы сельскàгàспàдàрчàй прàдукцыі, лесу і іншàй мясцовàй сырàвіны. Ïàколькі белàрускàя прàмысловàсць былà ў àсноўным прàдстàўленà дробнымі сàмàтужнà-рàмесніцкімі прàдпрыемствàмі, плàнàвàлàся ўцягнуць іх у прàцэс індустрыялізàцыі шляхàм ствàрэння прàмысловых àрцелей.
Êрыніцàмі фінàнсàвàння індустрыялізàцыі былі прыбыткі з прàдпрыемствàў, àдноўленых і пàбудàвàных у пàпярэднія гàды, бàнкàў, гàндлю, сродкàў, àтрымàных з àгрàрнàй сферы, рэжыму экàноміі, унутрàных зàймàў у нàсельніцтвà. Òрэцяя чàсткà сродкàў пàступілà з сàюзнàгà бюджэту.
²ндустрыялізàцыя пàчàлàся з сярэдзіны 20-х гàдоў. Óжо з 1925 пà 1928 гг. ў рэспубліцы былі пàбудàвàны 150 новых прàмысловых прàдпрыемствàў, у тым ліку буйнейшàя электрàстàнцыя – ÁелÄÐÝÑ кàля г. Îршы, стàнкàбудàўнічы зàвод “Ýнергія” ў Ìінску. Ó першую пяцігодку з 1928 пà 1932 гг. плàнàвàлàся пàвялічыць выпуск
136 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
прàмысловàй прàдукцыі ў Áелàрусі ў 4,4 рàзы. Äля выкàнàння гэтых àбàвязàцельств быў узяты курс нà жорсткую кàмàнднààдміністрàтыўную сістэму кірàвàння, якàя спàлучàлàся з шырокàй мàсàвàй прàпàгàндàй. Ïàстàўленàя мэтà уздыму ў кàроткі тэрмін экàномікі і прàз яе пàлепшэння жыццёвàгà ўзроўню нàсельніцтвà вызвàлà высокі прàцоўны энтузіàзм. Çà годы першàй пяцігодкі ў ÁÑÑÐ былі пàбудàвàны 538 прàмысловых прàдпрыемствàў, у тым ліку швейнàя фàбрыкà “Ñцяг індустрыялізàцыі”, трыкàтàжнàя фàбрыкà “Ê²Ì” ў г. Âіцебску, Ìàгілёўскàя фàбрыкà штучнàгà вàлàкнà, “Ãомсельмàш” і іншыя. Óсяго зà гэты чàс àб’ём прàмысловàй прàдукцыі пàвялічыўся ў 2,7 рàзы. Ãэтà высокія тэмпы ростà, àле яны àдстàвàлі àд плàнàвых пàкàзчыкàў. Âàжным сàцыяльным фàктàрàм былà ліквідàцыя ў 1931 г. беспрàцоўя. Çà годы другой пяцігодкі (1933-1937 гг.) àб’ём прàмысловàй вытворчàсці пàвялічыўся ў 1,9 рàзы, што тàксàмà было ніжэй плàнà.Ó гэты чàс шырокàе рàспàўсюджвàнне ў ÑÑÑÐ, у тым ліку і ў Áелàрусі, àтрымàў стàхàнàўскі рух, што ў пэўнàй ступені спрыялà росту прàдукцыйнàсці прàцы. Ç 1938 г. пàчàў выконвàццà трэці пяцігàдовы плàн. Óсяго зà годы перàдвàенных пяцігодàк былі ўведзены ў дзеянне і рэкàнструявàны 1863 прàдпрыемствы, узровень прàмысловàсці ў усходняй Áелàрусі пàвялічыўся ў пàрàўнàнні з 1913 г. ў 8,1 рàзоў, рэспублікà з àгрàрнàй перàтвàрылàся ў індустрыяльнà-àгрàрную. Ç’явіліся новыя гàліны, àдпàведныя нàвуковà-тэхнічнàму прàгрэсу, нàпрыклàд, стàнкà і мàшынàбудàвàнне, хімічнàя, пàліўнàя прàмысловàсці.
Àгульнàя тэндэнцыя дà ўмàцàвàння кàмàнднààдміністрàтыўнàй сістэмы, тàк звàнàгà сàцыялістычнàгà ўклàдà ў экàноміцы, неэфектыўнàсць дробнàтàвàрнàй сельскàгàспàдàрчàй вытворчàсці ў умовàх зàбàроны ствàрэння буйных гàспàдàрàк, зàснàвàных нà нàёмнàй прàцы, прывялі дà ўстàнàўлення курсà нà фàрсірàвàную кàлектывізàцыю сельскàй гàспàдàркі. Øтуршком для гэтых дзеянняў стàў крызіс хлебàнàрыхтовàк 1927/1928 гг. Ñутнàсць кàлектывізàцыі зàключàлàся ў перàводзе хутàрскіх, àднààсобных гàспàдàрàк, усіх форм сельскàгàспàдàрчàй кààперàцыі дà àдной – сельскàгàспàдàрчàй àрцелі з àбàгульненнем пàсяўных плошчàў і сродкàў вытворчàсці. Çгоднà з першым пяцігàдовым плàнàм зà 1928 - 1933 гг. плàнàвàлàся ў Áелàрусі àб’яднàць у кàлгàсы 9,8% сялянскіх гàспàдàрàк. Ãэтà ў цэлым былі дàволі рэàльныя зàдàчы, улічвàючы,
Ãлàвà 10. Ñвет і Áелàрусь у міжвàенны перыяд (1921-1939 гг.). Ñàцыяльнà - |
137 |
экàнàмічнàе рàзвіццё Áелàрусі ў 20-30-е гг. |
|
|
што ў гэты чàс беднякі склàдàлі кàля 30% сельскàгà нàсельніцтвà. Ó пàстàнове ÖÊ ÂÊÏ(б) àд 5 студзеня 1930 г. “Àб тэмпàх кàлектывізàцыі і мерàх дàпàмогі кàлгàснàму будàўніцтцу” для Áелàрусі як нечàрнàзёмнàгà рàёнà тàксàмà не вызнàчàліся кàнкрэтныя тэрміны зàкàнчэння кàлектывізàцыі. Àле пàртыйнàе кірàўніцтвà рэспублікі ў àдміністрàтыўным зàпàле прыняло рàшэнне àб’явіць Áелàрусь зонàй суцэльнàй кàлектывізàцыі і ўжо дà сярэдзіны 1930 г. àбàгульніць 75-80% гàспàдàрàк. Ïàчàлося нездàровàе спàборніцтвà зà хутчэйшàе выкàнàнне гэтàгà зàдàння. Øляхàм мàсірàвàнàй прàпàгàнды, à тàксàмà і àдміністрàтыўнымі мерàмі мясцовыя ўлàды дàбіліся тàго, што ўжо дà 1 сàкàвікà 1930 г. ў кàлгàсы ўступілі 457,5 тыс. гàспàдàрàк, што склàлà 58% іх àгульнàй колькàсці. Ïрымусовыя меры, перàвàжнà ў àдносінàх дà зàможных і сярэдніх слàёў сялянствà, вызвàлі нàрàстàнне пàсіўнàгà і àктыўнàгà супрàціўлення. Ïàсіўнàе зàключàлàся ў скрытàй àнтыкàлгàснàй прàпàгàндзе, àдмове àд уплàты пàдàткàў, мàсàвым зàбою жывёлы (зімой 1929/1930 гг. яе колькàсць зменшылàся нà трэць). Àктыўнàе вырàжàлàся ў àдкрытых выступленнях, якіх зàрэгістрàвàнà ў рэспубліцы ў 1930 г. кàля 2 тысяч.
Ñтворàныя кàлгàсы ў большàсці былі невялікімі, з 10-20 двàроў, у многіх з іх былà дрэннà àргàнізàвàнà прàцà, мàтэрыяльнàя бàзà зàстàвàлàся вельмі слàбàй, у 1929 г. у Áелàрусі нàлічвàлàся толькі 190 трàктàрàў. Òàму àдрàзу ж пàсля выхàду ў свет 2 сàкàвікà 1930 г. àртыкулà ².Â.Ñтàлінà “Ãàлàвàкружэнне àд поспехàў” і àдпàведнàй пàстàновы ÖÊ ÂÊÏ(б) пàчàўся мàсàвы àдток сялян з кàлгàсàў: зà месяц выйшлà 356 тыс. гàспàдàрàк, à прàцэнт кàлектывізàцыі знізіўся дà 13,6%.
Àле гэтыя дзеянні ўлàд былі хутчэй тàктычным крокàм, кàб зменшыць сàцыяльнàе нàпружàнне ў вёсцы. Óжо з восені 1930 г. пàчàлàся новàя хвàля кàлектывізàцыі. Íà пàчàтàк 1932 г. ў ÁÑÑÐ было àб’яднàнà звыш 383 тыс. гàспàдàрàк, àбо 50,6%, прàўдà, хуткà з-зà чàрговàгà àдтокà сялян і безгàспàдàрчàсці нà месцàх рàспàлàся кàля 1000 кàлгàсàў і прàцэнт кàлектывізàцыі àдпàведнà знізіўся дà 43,7%. Àктыўную ролю ў прàвядзенні кàлектывізàцыі стàлі àдыгрывàць у гэтыя годы мàшыннà-трàктàрныя стàнцыі і створàныя пры іх пàлітàддзелы. Ïершыя ÌÒÑ з’явіліся ў 1929 г., дà 1932 г. іх колькàсць пàвялічылàся дà 57. ßны мелі 1500 трàктàрàў і àбслугоўвàлі 33%
138 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
кàлгàсàў.
Àднàчàсовà з кàлектывізàцыяй пàчàлà прàводзіццà пàлітыкà “ліквідàцыі кулàцтвà як клàсà”. Çàможныя сяляне дзяліліся нà 3 кàтэгорыі: àдкрытыя “контррэвàлюцыянеры” пàдвяргàліся суду, другàя кàтэгорыя пàдлягàлà àдміністрàтыўнàй высылцы ў пàўночныя рэгіёны крàіны, трэцяя – перàсялялàся ў межàх рàёнà, іх мàёмàсць кàнфіскàвàлàся. Óсяго, пà няпоўным дàнным, было “рàскулàчàнà” звыш 15 тысяч сялянскіх гàспàдàрàк.
Äà 1934 г. мàштàб кàлектывізàцыі ўзрос дà 72,6%. Áыло àбàгуленà чàтыры пятых пàсяўных плошчàў. Ó 1935 г. у кàлгàсы ўступілі яшчэ 106,4 тысячы сялянскіх двàроў, што пàвысілà прàцэнт кàлектывізàцыі дà 85,6%. Íàпярэдàдні Âялікàй Àйчыннàй вàйны у ўсходніх àблàсцях ÁÑÑÐ ступень àбàгуленàсці сялянскіх гàспàдàрàк дàсягнулà 93,4%. Ó 1940 г. у ўсходняй Áелàрусі ўжо нàлічвàлàся 236 ÌÒÑ, à трàктàрны пàрк пàвялічыўся дà 9,7 тыс. мàшын. Óзрàслà колькàсць іншàй тэхнікі, àле, як і рàней, перàвàжàлà ручнàя прàцà. Áылі прыняты двà Ñтàтуты сельскàгàспàдàрчàй àрцелі, вызнàчылàся ўнутрàнàя структурà кàлгàсàў, якàя склàдàлàся з брыгàд і звенняў. Àплàтà прàцы прàводзілàся як прàдуктàмі, тàк і ў невялікіх сумàх грàшымà згоднà з выпрàцàвàнымі прàцàднямі. Àле ў перàдвàенны чàс урàджàйнàсць сельскàгàспàдàрчых культур, іх вàлàвыя зборы, прàдукцыйнàсць жывёлы зàстàвàліся нà дàволі нізкім узроўні.
Ó выніку сàцыяльнà-экàнàмічных перàўтвàрэнняў пàступовà, пàчынàючы з другой пяцігодкі, пàчàў некàлькі пàляпшàццà жыццёвы ўзровень нàсельніцтвà.Ó 1935 г. былі àдменены кàрткі нà прàдукты хàрчàвàння, ў 1936 г. – нà прàмысловыя тàвàры. Ëюдзі стàлі лепш хàрчàвàццà, àпрàнàццà, хàця рэàльнàя зàрплàтà ў 1937 г. зàстàвàлàся яшчэ дàволі нізкàй. Êàлі ў 1914 г. сярэднямесячнàя зàрплàтà рàбочàгà склàдàлà 93% прàжытàчнàгà мінімумà, то ў 1927 г., ў годы новàй экàнàмічнàй пàлітыкі, янà склàдàлà толькі 67%, à ў 1937 г. –ужо 47%. ßк знàчнàе дàсягненне àдзнàчàлàся, што ў 1934-1936 гг. сялянàм было продàнà 13 тыс. велàсіпедàў і 1,4 тысячы пàтэфонàў. Áылі ўведзены бясплàтнàе лячэнне, àдукàцыя.