Ist_Bel
.pdf
Ãлàвà 13. ÑÑÑÐ вà ўмовàх спàборніцтвà і кàнфрàнтàцыі супрàцьлеглых |
169 |
сàцыяльнà-пàлітычных сістэм. Àсноўныя тэндэнцыі рàзвіцця ÁÑÑÐ у 50-я-80-я гàды
13.2 Àднàўленне і рàзвіццё нàроднàй гàспàдàркі Áелàрусі. Ãрàмàдскà-пàлітычнàе жыццё і спробы рэфàрмàвàння экàномікі ў 1950-1960-я гàды
Äругàя сусветнàя вàйнà мелà цяжкія нàступствы для Áелàрусі. Çàхопнікі рàзбурылі і спàлілі 209 гàрàдоў і гàрàдскіх пàсёлкàў, 9200 вёсàк. Çàгінулà кàля 3 млн. чàлàвек. Àгульныя мàтэрыяльныя стрàты прырàўнівàлісь 35 рэспублікàнскім гàдàвым бюджэтàм. Ïà àгульнàму узроўню экàномікі Áелàрусь былà àдкінутà дà 1928 годà, à пà àсобным пàкàзчыкàм – дà 1913 годà.
Àднàўленне нàроднàй гàспàдàркі і сàцыяльнàй сферы пàчàлося àдрàзу ж пàсля вызвàлення рэспублікі àд фàшысцкіх зàхопнікàў – з восені 1943 годà і прàцягвàлàся дà 1955 годà, кàлі быў дàсягнуты перàдвàенны узровень экàномікі вà ўсіх гàлінàх прàмысловàсці і сельскàй гàспàдàркі. Âялікую дàпàмогу ў гэтым àкàзàў сàюзны ўрàд. Ó Áелàрусь былі нàкірàвàны рэпàрàцыйныя кàмпенсàцыі ў пàмеры 1,5 млрд. долàрàў, з сàюзнàгà бюджэтà выдзелены толькі ў 1944-1945 гг. – кàля 1,7 млрд. рублей. Çà гэты ж чàс рэспублікà àтрымàлà àбстàлявàнне для 60 зàводàў, кàля 6 тысяч трàктàрàў, грузàвых àўтàмàшын і кàмбàйнàў, 158 тыс кàроў. Ñюды ішлі эшàлоны з будàўнічымі мàтэрыялàмі, тэхнікàй, нàсеннем, жывёлàй. Àле тым не менш àсноўны цяжàр àднàўлення гàспàдàркі лёг нà людзей. Ó першыя дні вàйны і àдрàзу ж пàсля вызвàлення 1млн. 300 тыс. чàлàвек былі прызвàны ў àрмію, 380 тыс. у гàды àкупàцыі дэпàртàвàнà ў Ãермàнію, кàля пàўтàрà мільёнà эвàкуірàвàліся нà ўсход. Êожны чàцвёрты, ці нàвàт кожны трэці жыхàр рэспублікі зàгінуў у чàс вàйны. Òàму пàсля вàйны вострà àдчувàўся недàхоп рàбочàй сілы. Íàпрыклàд, у Âіцебску нà момàнт вызвàлення зàстàлося толькі 400 жыхàроў, тàму прàцу нà некàторых прàдпрыемствàх пàчынàлі 5-10 чàлàвек.
Ó тàкіх склàдàных умовàх з дàпàмогàй іншых нàродàў ÑÑÑÐ
ужо к сярэдзіне 1945 годà прàцоўныя Áелàрусі àднàвілі кàля 8 тысяч прàмысловых прàдпрыемствàў, кàля чвэрці дàвàеннàй колькàсці, больш 10 тыс. км. чыгунàк. Âыпрàцоўкà электрàэнергіі дàсягнулà дà кàнцà 1945 годà 46,4% дàвàеннàй.Àле ў 1945 годзе было вырàбленà прàмысловàй прàдукцыі толькі 20% ў пàрàўнàнні з 1940 годàм. Ïàсяўныя плошчы ў сельскàй гàспàдàрцы склàдàлі толькі 75% дàвàеннàгà узроўню, àдпàведнà нà 30% быў ніжэйшы збор зерня, у двà рàзы – бульбы.
170Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
Óверàсні 1946 годà быў прыняты чàцвёрты пяцігàдовы плàн, які стàвіў мэтàй дà кàнцà пяцігодкі дàсягнуць дàвàенны узровень экàномікі. Âыдзеленыя àб’ёмы кàпітàлàўклàдàнняў рàўняліся тром перàдвàенным пяцігодкàм.
Óпрàмысловàсці стàвілàся зàдàчà не толькі дàсягнуць дàвàенны узровень, àле і зрàбіць структурную перàбудову. Áольш увàгі стàлà ўдзяляццà ціяжкàй прàмысловàсці, у тым ліку ствàрэнню новых для Áелàрусі гàлін: àўтàбудàвàнню, трàктàрàбудàвàнню, выпуску гідрàтурбін і інш. Äзякуючы прàцоўнàму герàізму зà годы пяцігодкі былі пàбудàвàны трàктàрны, àўтàмàбільны, мотàвелàзàвод, тонкàсуконны кàмбінàт, Âіцебскі дывàновы кàмбінàт і іншыя буйныя прàдпрыемствы. Ó выніку у 1950 г. àб’ём прàмысловàй прàдукцыі ў рэспубліцы перàвысіў дàвàенны нà 15%. Íà нàступную пяцігодку перàд прàмысловàсцю стàвіліся яшчэ большыя зàдàчы, у прывàтнàсці, пàвялічыць àб’ём вàлàвàй прàмысловàсці нà 80%. Êàпітàлàўклàдàнні плàнàвàлàся пàвялічыць у пàрàўнàнні з пàпярэдняй пяцігодкàй у 1,5 рàзы. Íà сàмàй спрàве зà 1951-1955 годы вàлàвы àб’ём прàмысловàсці пàвялічыўся больш чым у 2 рàзы. Áылі пàбудàвàны 150 буйных прàмысловых прàдпрыемствàў і больш зà 200 дробных. Ñярод іх Ìінскі пàдшыпнікàвы і гàдзіннікàвы зàводы, рàдыёзàвод, зàвод àцяпляльнàгà àбстàлявàння, кàмвольны кàмбінàт, Àршàнскі зàвод швейных мàшын, Âіцебскàя шоўкàпрàдзільнàя фàбрыкà і інш.
Áольш склàдàным было стàновішчà ў сельскàй гàспàдàрцы. Ó вёскàх зàстàліся гàлоўным чынàм жàнчыны, стàрыя і дзеці. Íягледзячы нà дàпàмогу сельскàгàспàдàрчàй тэхнікàй, жывёлàй, у кàлгàсàх цяглàвàй сілы вострà нехàпàлà. Ó першую пàслявàенную вясну кàлгàснікі ўручную ўскàпàлі 150 тысяч гектàрàў зямлі. Ç-зà недàхопà угнàенняў урàжàі былі вельмі нізкімі: 5-7 цэнтнерàў з гектàрà збожжà і 50-70 цэнтнерàў бульбы. Ñур’ёзнàй дàпàмогàй вёсцы ў àднàўленні сельскàй гàспàдàркі стàлà шэфствà прàцоўных гàрàдоў. Äзякуючы сàмààддàнàй прàцы сельскіх прàцàўнікоў дà 1950 годà пàсяўныя плошчы і пàгàлоў’е жывёлы былі дàведзены дà 94-96% àд дàвàеннàгà ўзроўню, àле плàны пяцігодкі пà вытворчàсці àсноўных відàў сельскàгàспàдàрчàй прàдукцыі не былі выкàнàны. Òым не менш у снежні 1947 годà былà àдмененà кàрткàвàя сістэмà нà хàрчовыя і прàмысловыя тàвàры.
Ãлàвà 13. ÑÑÑÐ вà ўмовàх спàборніцтвà і кàнфрàнтàцыі супрàцьлеглых |
171 |
сàцыяльнà-пàлітычных сістэм. Àсноўныя тэндэнцыі рàзвіцця ÁÑÑÐ у 50-я-80-я гàды
Ó1949 годзе пàчàлàся мàсàвàя кàлектывізàцыя ў зàходняй Áелàрусі. ßнà прàводзілàся тàкімі ж фàрсірàвàнымі тэмпàмі, як і ў 30 - я гàды у усходняй Áелàрусі, àле больш знàчную дàпàмогу прàз ÌÒÑ дзяржàвà àкàзвàлà тэхнікàй. Äà кàнцà 1950 годà тут былі àргàнізàвàны 6054 кàлгàсы, якія àб’яднàлі кàля 84% усіх гàспàдàрàк.
Ó1951 г. згоднà з пàстàновàй Ñàветà Ìіністрàў ÑÑÑÐ “Àб высяленні кулàкоў з Áелàрускàй ÑÑД з зàходняй Áелàрусі былі прымусовà дэпàртàвàны кàля 70 тыс. былых àсàднікàў, пàліцэйскіх і зàможных сялян. Àле àплàтà прàцы кàлгàснікàў у гэты чàс былà вельмі нізкàй. Ó нàступнàй пяцігодцы àб’ёмы пàсяўных плошчàў, урàжàйнàсць сельскàгàспàдàрчых культур, пàгàлоўе жывёлы і яе прàдукцыйнàсць рàслі вельмі мàруднà і толькі к 1955 году сельскàя гàспàдàркà Áелàрусі пà àсноўным пàкàзчыкàм дàсягнулà дàвàеннàгà ўзроўню. Ãàлоўнымі прычынàмі былі слàбàя мàтэрыяльнàя зàцікàўленнàсць у прàцы, недàстàтковàе фінàнсàвàнне, пàколькі àсноўные сродкі нàкіроўвàліся нà рàзвіццё прàмысловàсці.
Óпершàе пàслявàеннàе дзесяцігоддзе хуткімі тэмпàмі шло жыллёвàе будàўніцтвà. Óжо ў 1946-1950 гг. было пàбудàвàнà жыллё для 2 мільёнàў чàлàвек. Ãэтà быў знàчны шàг, кàлі ўлічыць пàмеры рàзбурэнняў у Áелàрусі, àле жыллёвàя прàблемà зàстàвàлàся вострàй.
Адставанне прамысловасці ад навукова-тэхнічнага прагрэса, маруднае развіццё сельскай гаспадаркі, мноства праблем у сацыяльнай сферы патрабавалі правядзення сацыяльна-эканамічных рэформ. Яны пачаліся з 1953 года, пасля смерці ².В. Сталіна. У верасні 1953 года першым сакратаром ЦК КПСС быў выбраны М.С. Хрушчоў. У краіне быў абвешчаны курс на дэмакратызацыю. Ужо ў 1953-1956 гг. былі пашыраны правы саюзных рэспублік. Гэта праявілася ў пашырэнні законадоўчых правоў, рашэнні пытанняў, звязаных з адміністратыўным падзелам, у большай самастойнасці ў планіраванні, кіраванні прамысловасцю. 850 прадпрыемстваў саюзнага падпарадкавання былі перададзены Беларусі, у выніку удзельная вага прадукцыі, выпушчанай заводамі і фабрыкамі рэспубліканскага падпарадкавання, узрасла на адну чацвёртую частку і дасягнула 82% ў 1956 г. Некалькі павысілася роля Саветаў, актывізавалася дзейнасць пастаянных камісій, яны атрымалі права кантроля за дзейнасцю прадпрыемстваў і ўстаноў, якія знаходзіліся на іхняй тэрыторыі. У лютым 1956 г. на ХХ з’ездзе КПССС быў
172 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
àсуджàны культ àсобы Ñтàлінà. Ïàчàлàся рэàбілітàцыя рэпрэсірàвàных у пàпярэднія гàды. Óсяго у ÑÑÑÐ у 1956-1961 гг. былі рэàбілітàвàны кàля 700 тыс. рэпрэсірàвàных, у тым ліку 29 тыс. у Áелàрусі. Áыў знàчнà зменшàны цэнзурны кàнтроль у літàрàтуры.
Ó экàноміцы у другой пàлове 50-х гàдоў быў узяты курс нà больш àктыўнàе ўключэнне прàдпрыемствàў рэспублікі ў нàвуковàтэхнічны прàгрэс і перààрыентàцыю прàмысловàсці нà выпуск тàвàрàў нàроднàгà спàжывàння.Ó другой пàлове 50 - пàчàтку 60-х гàдоў хàрàктэрнàй àсàблівàсцю прàмысловàсці ў Áелàрусі стàлà àперàжàльнàе рàзвіццё новых неметàлàёмкіх гàлін – прыборàбудàвàння і электронікі. Áылі пàбудàвàны Ìінскі і Áàрàнàвіцкі зàводы àўтàмàтычных ліній, вылічàльных мàшын, Ïолàцкі нàфтàперàпрàцоўчы зàвод, Ãомельскі зàвод вымерàльных прыборàў, Áелàрускі àўтàзàвод у Æодзінà і інш. Àднàўляліся і мàдэрнізірàвàліся àсноўныя вытворчыя фонды, стàрàя тэхнікà зàмянялàся новàй. Ó выніку ў 1960 годзе àгульны àб’ём прàмысловàй прàдукцыі ў ÁÑÑÐ пàвялічыўся ў пàрàўнàнні з 1940 годàм у 4,2 рàзы. Àле пàступовà ўсё вырàзней пàчàлà прàяўляццà супярэчлівàсць пàміж дàсягнутым узроўнем рàзвіцця вытворчàсці і стàрымі метàдàмі і формàмі кірàвàння. Ó 1957 годзе былà зробленà няўдàлàя спробà змяніць гàліновую сістэму кірàвàння прàз міністэрствы нà тэрытàрыяльную. Ìэтàй яе было прыблізіць кірàвàнне непàсрэднà дà прàдпрыемствàў. Ó Áелàрусі зàмест 9 міністэрствàў быў створàны àдзін оргàн кірàвàння – Ñàвет нàроднàй гàспàдàркі ÁÑÑÐ, які пàдпàрàдкоўвàўся Ñàвету Ìіністрàў рэспублікі. Íà спрàве нàблізіць кірàўніцтвà дà вытворчàсці не ўдàлося, нààдвàрот, àдбыўся рàзрыў гàспàдàрчых сувязей і àдносін.
50-60-я гàды стàлі тàксàмà чàсàм стàнàўлення хімічнàй прàмысловàсці Áелàрусі. Ó 1958 г. былі зàцверджàны плàны рàзвіцця хімічнàй і гàзàвàй прàмысловàсці ÑÑÑÐ дà 1965 годà. Çгоднà з імі ў 1958-1964 гг. былà пàбудàвàнà першàя чàргà Ñàлігорскàгà кàлійнàгà кàмбінàтà, у пàчàтку 60-х гàдоў пàчàлося будàўніцтвà Ãродзенскàгà àзотнà-тукàвàгà зàводà, Ãомельскàгà хімічнàгà зàводà, некàлькі пàзней – Ìàгілёўскàгà кàмбінàтà сінтэтычнàгà вàлàкнà, Ïолàцкàгà хімічнàгà кàмбінàтà. Ãэтà знàчнà пàшырылà мàгутнàсці прàмысловàсці Áелàрусі, àле ў той жà чàс усклàднілà экàлàгічную сітуàцыю ў гэтых рэгіёнàх. Çмены ў прàгрàмàх прывялі к тàму, што
Ãлàвà 13. ÑÑÑÐ вà ўмовàх спàборніцтвà і кàнфрàнтàцыі супрàцьлеглых |
173 |
сàцыяльнà-пàлітычных сістэм. Àсноўныя тэндэнцыі рàзвіцця ÁÑÑÐ у 50-я-80-я гàды
зàмест пяцігодкі нà 1959-1965 гг. быў прыняты новы сямігàдовы плàн. Ó цэлым ён быў пàспяховà выкàнàны. Çàмест зàплàнàвàнàгà ростà ў 1,8 рàзы àб’ём прàмысловàй прàдукцыі пàвялічыўся ў 2,1 рàзы. (дàрэчы, і пà сàюзу плàны сямігодкі былі выкàнàны). Àперàжàльнымі тэмпàмі рàзвівàлàся энергетыкà, уведзены ў эксплуàтàцыю Ìінскàя ÒÝÖ, Ëукàмльскàя электрàстàнцыя, зàвершàнà ствàрэнне àдзінàй энергàсістэмы. Âытворчàсць электрàэнергіі пàвялічылàся ў 3,1 рàзы пры плàне 2,6.
Çнàчныя меры былі àжыцяўлены ў гàліне сельскàй гàспàдàркі. ßны былі вызнàчàны верàснёўскім (1953 г.) Ïленумàм ÖÊ ÊÏÑÑ і зàключàліся ў нàступным. Ïàвышàнà мàтэрыяльнàя зàцікàўленнàсць кàлгàснікàў, àжыццяўлёны перàвод нà грàшовую àплàту прàцы. Ó 2 - 3 рàзы былі пàвышàны зàкупàчныя цэны нà прàдукты сельскàй гàспàдàркі, знàчнà пàвялічàны інвестыцыі ў сельскую гàспàдàрку, пàшырàнà гàспàдàрчàя сàмàстойнàсць кàлгàсàў. Ïàдàтàк з кàлгàснікàў быў зніжàны ў 2 рàзы, à з 1958 годà ён быў нàогул àдменены. Ó 1957 годзе ÌÒÑ былі рэàргàнізàвàны ў ÐÒÑ, à тэхнікà прàдàдзенà кàлгàсàм. Àднàчàсовà з кàлгàсàў былі спісàны зàпàзычàнàсці ÌÒÑ зà пàпярэднія гàды. Ïрàводзілàся вялікàя рàботà пà меліярàцыі бàлот: дà 1960 годà меліярàтыўнàя сеткà ужо àхоплівàлà 500 тыс. гектàрàў, прычым яе àбслугоўвàнне дзяржàвà ўзялà нà сябе. Àдмоўным у гэтàй спрàве стàлà пàрушэнне экàлогіі Áелàрускàгà Ïàлесся.
Ïрынятыя меры некàлькі пàлепшылі стàновішчà ў сельскàй гàспàдàрцы, àле ў цэлым хàрчовàя прàблемà не былà вырàшàнà. Ç нàгоды гэтàгà кірàўніцтвà крàіны вырàшылà пàшырыць пàсяўныя плошчы зà кошт àсвàення цàлінных і зàлежных зямель. Íà прàцягу 1954-1956 гг. былі ўзàрàны 36 млн. гектàрàў цàлінных зямель, што склàлà 30% усіх сельскàгàспàдàрчых угоддзяў. Íà àсвàенне цàліны пàехàлі і 60 тысяч жыхàроў Áелàрусі. ßны зàснàвàлі ў Êàзàхстàне 24 сàўгàсы. Ó першыя гàды гэтà дàвàлà плённые вынікі: доля цàліннàгà збожжà склàдàлà дà пàловы ўсяго вàлàвàгà збору зерня, àле зàтым глебы спустошыліся і урàжàі стàлі нізкімі. Òàды Ì.Ñ. Õрушчоў прыняў вàлюнтàрысцкàе рàшэнне àб пàўсюдным рàспàўсюджвàнні пàсевàў кукурузы, у тым ліку і зà кошт скàрàчэння вытворчàсці іншых сельскàгàспàдàрчых культур. Ó гэтым ён пàмылковà бàчыў універсàльны сродàк вырàшэння хàрчовàй прàблемы. Ïàшырэнне
174 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
пàсевàў кукурузы, сàпрàўды, дàзволілà пàвялічыць кàрмàвую бàзу для жывёлàгàдоўлі, àле, з другогà боку, прывяло дà дэфіцыту іншых прàдуктàў рàслінàводствà, перш зà ўсё, хлебà.
Ó першàе дзесяцігоддзе пàсля смерці Ñтàлінà з прыходàм дà ўлàды новàгà кірàўніцтвà крàінàй знàчные змены àдбыліся і ў сàцыяльнàй пàлітыцы. Õуткà рàзвівàлàся жыллёвàе будàўніцтвà. Ó 1951 -1958 гг. у гàрàдàх і пàсёлкàх рэспублікі было уведзенà ў эксплуàтàцыю больш зà 14 млн. кв. м. жылля супрàць 4 млн. кв. м. у пàпярэдняй пяцігодцы, дà 1965 годà было пàбудàвàнà яшчэ 29 млн. кв. м. Òàкім чынàм, жыллёвыя умовы зà гэтыя 15 гàдоў пàлепшылі кàля 4 млн. чàлàвек, àмàль пàловà усіх жыхàроў рэспублікі. Ïàвялічылàся àплàтà прàцы, у выніку рэàльные дàходы прàцоўных ужо ў 1958 г. вырàслі ў пàрàўнàнні з 1950 годàм нà 60%. Ó 1956 годзе быў прыняты Çàкон àб пенсійным зàбяспячэнні кàлгàснікàў. Ïрàўдà, мінімàльные пенсіі склàдàлі толькі 12 рублёў у месяц, тàму пенсіянеры, як прàвілà, прàдàўжàлі прàцàвàць.Ïàменшылàся прàцяглàсць прàцоўнàгà дня, à зàтым быў зроблены перàход нà пяцідзённы прàцоўны тыдзень.
Ïàступовà пàляпшàлàся медыцынскàе àбслугоўвàнне людзей.
Òàкім чынàм, у другой пàлове 50-х гàдоў кàнчàтковà зàвяршыўся этàп àднàўлення рàзбурàнàй вàйной нàроднàй гàспàдàркі, што ў лепшы бок àпрàверглà сàмые àптымістычныя прàгнозы зàходніх экàнàмістàў і пàлітолàгàў. Ïрычым прàмысловàсць Áелàрусі былà не простà àдноўленà, à, пà сутнàсці, створàнà пà-новàму. Ç’явіліся новыя, сугучныя нàвуковà-тэхнічнàму прàгрэсу гàліны, àстàтнія зàводы і фàбрыкі былі зàбяспечàны сучàснàй тэхнікàй. Ãэтà перàтвàрылà Áелàрусь у індустрыяльную дзяржàву з àдноснà дынàмічным узроўнем рàзвіцця. Àле, з другогà боку, непàвàротлівàсць цэнтрàлізàвàнàй сістэмы кірàвàння і недàстàтковàя стымуляцыя прàцы тàрмàзілі àперàтыўнàе ўкàрàненне ў вытворчàсць нàвейшых дàсягненняў нàвуковà-тэхнічнàгà прàгрэсà. Àкрàмя тàго, Áелàрусь, якàя не мелà ў дàстàтковàй меры свàёй сырàвіны і энергàносьбітàў, трàплялà ў усё большую экàнàмічную зàлежнàсць àд цэнтрà, пàступовà перàтвàрàлàся ў зборàчны цэх. Ñпробы рэформ 60- х гàдоў былі пàлàвінчàтымі, яны прàводзіліся зверху, не былі пàдмàцàвàны мàтэрыяльнымі стымулàмі і не знàйшлі àдпàведнàгà водгукà ў нізàх.
Ãлàвà 13. ÑÑÑÐ вà ўмовàх спàборніцтвà і кàнфрàнтàцыі супрàцьлеглых |
175 |
сàцыяльнà-пàлітычных сістэм. Àсноўныя тэндэнцыі рàзвіцця ÁÑÑÐ у 50-я-80-я гàды
13.3 Ñàцыяльнà-экàнàмічнàе і пàлітычнàе рàзвіццё ÁÑÑÐ у
60-80-е гг.
Ê пàчàтку 60-х гàдоў Ñàвецкі Ñàюз перàтвàрыўся ў мàгутную індустрыяльнà-àгрàрную дзяржàву. Òэмпы ростà нàцыянàльнàгà дàходà склàдàлі дà 10% у год.. Çмянілàся структурà экàномікі. Ç’явіліся нàфтàхімічнàя прàмысловàсць, вытворчàсць штучных мàтэрыялàў, рàдыёэлектронікà. Óсё гэтà было хàрàктэрнà і для ÁÑÑÐ як чàсткі ÑÑÑÐ.
Àле крàінà рàзвівàлàся перàвàжнà пà экстэнсіўнàму шляху. Ó кàнцы 50-х гàдоў пàчàліся шмàтлікія экàнàмічнà не прàдумàныя, прàжэкцёрскія рэформы і рэàргàнізàцыі, нàкштàлт кукурузнàй эпàпеі, фàрсірàвàнàй пàбудовы кàмуністычнàгà грàмàдствà і г.д. Êрàіну ліхàрàдзілі розныя рàздзяленні рàёнàў нà прàмысловыя і сельскàгàспàдàрчыя, узбуйненні рàёнàў, кàлгàсàў, ліквідàцыя хутàроў. Ç пàчàтку 60-х гàдоў пàчàлі нàрàстàць крызісныя з’явы ў сельскàй гàспàдàрцы. ßнà тàксàмà рàзвівàлàся перàвàжнà экстэнсіўным шляхàм, зà лік зàсвàення новых зямель. Ìінерàльных і àргàнічных угнàенняў уносілàся ў глебу яшчэ недàстàтковà. Íягледзячы нà ўзросшую колькàсць сельскàгàспàдàрчых мàшын, мехàнізàцыя àсноўных тэхнàлàгічных прàцэсàў былà яшчэ недàстàтковàй. Êàлгàсы не мелі поўнàй сàмàстойнàсці, яны чàстà зàлежылі àд вàлюнтàрысцкіх зàгàдàў зверху, àплàтà прàцы, хàця і пàвысілàся, àле зàстàвàлàся нізкàй.
Óвыніку рàзвіццё àгрàрнàгà сектàрà àдстàвàлà àд прàмысловàгà, урàжàйнàсць збожжàвых культур не перàвышàлà 10-12 цэнтнерàў, бульбы – 70-100 цэнтнерàў.Ãэтà ўспрыймàлàся як прàвàл àгрàрнàй пàлітыкі Ì.Ñ.Õрушчовà. Ç 1961 годà пàчàў àдчувàццà дэфіцыт прàдуктàў хàрчàвàння, у рàдзе месц пàчàлі ўводзіццà хàрчовыя кàрткі, пàвысіліся цэны нà мясà і мàслà. Êрàінà пàчàлà зàкупляць збожжà зà мяжой.
Óкàстрычніку 1964 г. Ì.Ñ.Õрушчоў быў àбвінàвàчàны ў “вàлюнтàрызме і суб’етывізме” і вызвàлены з зàймàемàй пàсàды
першàгà сàкрàтàрà ÖÊ ÊÏÑÑ. Ãенерàльным сàкрàтàром ÖÊ ÊÏÑÑ стàў Ë.².Áрэжнеў, стàршынёй Ñàветà Ìіністрàў ÑÑÑÐ – À.Ì.Êàсыгін.
Íовàе кірàўніцтвà пàчàло экàнàмічныя рэформы. ²х пàчàтàк быў пàклàдзены сàкàвіцкім (1965 г.) пленумàм ÖÊ ÊÏÑÑ, які
176 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
рàзгледзеў пытàнні рàзвіцця сельскàй гàспàдàркі. Áылà змененà сістэмà нàрыхтовàк сельскàгàспàдàрчàй прàдукцыі, уводзіўся цвёрды і нязменны плàн нà пяць гàдоў для кожнàгà суб’ектà гàспàдàрàння, вызнàчàліся меры мàтэрыяльнàгà стымулявàння зà звышплàнàвую продàнную прàдукцыю (50% нàдбàўкà). Ïры гэтым дзяржàўныя плàны зàкупàк збожжà зніжàліся. Ó пàўтàры-двà рàзы пàвышàліся зàкупàчныя цэны, пàвялічвàліся кàпітàлàўклàдàнні ў сельскую гàспàдàрку, пàстàўкі сельскàгàспàдàрчàй тэхнікі. Ïàвышàлàся сàмàстойнàсць кàлгàсàў і сàўгàсàў, уводзіліся элементы гàспàдàрчàгà рàзліку.
Ó верàсні 1965 годà пленум ÖÊ ÊÏÑÑ àбмеркàвàў прàблемы кірàвàння прàмысловàсцю, удàскàнàлення плàнірàвàння і ўзмàцнення мàтэрыяльнàгà стымулірàвàння прàмысловàй вытворчàсці. Ç больш чым 100 пàкàзчыкàў для спрàвàздàчнàсці, якія рàней спускàліся прàдпрыемствàм зверху, былі àстàўлены толькі 8, прычым гàлоўным крытэрыем àцэнкі эффектыўнàсці рàботы зàводà àбо фàбрыкі стàнàвілàся не вàлàвàя вытворчàсць прàдукцыі, à àб’ём яе рэàлізàцыі. Ïàвышàлàся сàмàстойнàсць прàдпрыемствàў, уводзіўся гàспàдàрчы рàзлік. Ïрàдпрыемствàм дàзвàлялàся сàмàстойнà рàсходвàць чàстку сродкàў для рàзвіцця вытворчàсці, мàтэрыяльнàгà стымулявàння, будàўніцтвà жылля, рàзвіцця сàцыяльнàй сферы.
Áылà змененà сістэмà кірàвàння прàмысловàсцю. Áылі ліквідàвàны сàўнàргàсы і àдноўлены міністэрствы. Ïàвялічвàліся кàпітàлàўклàдàнні. Ïрàведзеныя рэформы ў цэлым дàдàтнà àдбіліся нà экàнàмічным рàзвіцці як Ñàвецкàгà Ñàюзà, тàк і Áелàрусі. Âосьмàя пяцігодкà (1966-1970 гг) стàлà àдным з сàмых дынàмічных перыядàў рàзвіцця ÑÑÑÐ. Ñярэднегàдàвыя тэмпы прыростà прàмысловàй прàдукцыі ў Áелàрусі склàдàлі 12%. Áылі ўведзены ў эксплуàтàцыю 78 буйных прàдпрыемствàў. Óдàскàнàльвàлàся сістэмà дзейнàсці існуючых зàводàў і фàбрык. Íовым стàлà ствàрэнне 222 вытворчых і нàвуковà-вытворчых àб’яднàнняў, нàпрыклàд, створàнàе нà бàзе рàдыёзàводà àб’яднàнне “Ãàрызонт”, нà бàзе Ìінскàгà мехàнічнàгà зàводà – Áелàрускàе оптыкà-мехàнічнàе àб’яднàнне, à тàксàмà буйнейшàе прàдпрыемствà Óсходняй Åўропы – нàвуковà-вытворчàе àб’яднàнне “²нтэгрàл”, Ìінскàе вытворчàе àб’яднàнне вылічàльнàй тэхнікі і іншыя. Ìногія прàдпрыемствы перàходзілі нà выпуск новàй прàдукцыі. Ðост àб’ёмàў прàмысловàсці прàдàўжàўся і ў нàступныя
Ãлàвà 13. ÑÑÑÐ вà ўмовàх спàборніцтвà і кàнфрàнтàцыі супрàцьлеглых |
177 |
сàцыяльнà-пàлітычных сістэм. Àсноўныя тэндэнцыі рàзвіцця ÁÑÑÐ у 50-я-80-я гàды
годы. Çà 1971-1985 гг. нà рàзвіццё прàмысловàсці было зàтрàчàнà 23 млрд. рублей, у тры рàзы больш, чым зà 15 пàпярэдніх гàдоў. Çà гэты чàс уведзенà ў эксплуàтàцыю 136 буйных фàбрык і зàводàў. Äàволі высокімі зàстàвàліся тэмпы ростà àб’ёмàў прàмысловàй вытворчàсці – у сярэднім кàля 10% кожны год, прычым àсноўную долю прàдукцыі вырàблялі буйныя прàдпрыемствы, пàбудàвàныя ў пàслявàенныя гàды. Âынікàм рàзвіцця экàномікі ÁÑÑÐ дà сярэдзіны 80-х гàдоў з’явілàся ствàрэнне буйнàгà тэрытàрыяльнà-гàліновàгà прàмысловàгà комплексу, у якім у 1985 г. нàлічвàлàся 1500 прàдпрыемствàў. Áольш пàловы іх увàходзілі у склàд вытворчых і нàвуковà-вытворчых àб’яднàнняў. Âызнàчàльны нàпрàмàк нàбылі тàкія гàліны прàмысловàсці, як энергетыкà, мàшынàбудàвàнне і прыборàбудàвàнне, хімія і нàфтàхімія, электронікà і рàдыёэлектронікà, вытворчàсць мінерàльных угнàенняў і інш. Àгульны àб’ём прàмысловàй прàдукцыі ў 1985 г. перàвысіў дàвàенны ўзровень ў 38 рàзоў. Ðàзàм з тым прàмысловàсць Áелàрусі усё больш інтэгрàвàлся ў àгульнàсàюзную.
Çнàчныя змены ў 70-80 гг. àдбыліся і ў сельскàй гàспàдàрцы. Ó гэты чàс былà знàчнà ўмàцàвàнà мàтэрыяльнà-тэхнічнàя бàзà кàлгàсàў і сàўгàсàў, дà 1985 годà яны вàлодàлі 88 тысячàмі àўтàмàшын, 131 тыс. трàктàрàў, 35 тыс. збожжàуборàчных кàмбàйнàў. Çà 15 гàдоў у сельскую гàспàдàрку было ўклàдзенà 18 млрд. рублей, àле і àддàчà былà àдпàведнàй. Ïрàктычнà ўсе кàлгàсы і сàўгàсы стàлі рэнтàбельнымі, прàўдà, гэтàму спрыяў вельмі тàнны кошт энергàносьбітàў.
Ç сярэдзіны 60-х гàдоў усё вырàзней пàчàлà вызнàчàццà спецыялізàцыя не толькі пà зонàх, àле і ўнутры рàёнàў сярод гàспàдàрàк. Ó цэлым сельскàя гàспàдàркà рэспублікі пàчàлà спецылізàвàццà нà рàзвіцці жывёлàгàдоўлі, прычым – зàходняя чàсткà нà мàлочнà-мясным нàпрàмку, цэнтрàльнàя і ўсходняя – нà мясà – мàлочным. Ó рàёнàх àсобныя гàспàдàркі рàбілі ўпор нà рàзвіццё свінàгàдоўлі, другія нà àдкорме жывёлы, трэція рàзвівàлі дойны стàтàк.
Ïàчàлі будàвàццà жывёлàгàдоўчыя комплексы з àдноснà высокàй ступенню мехàнізàцыі àсноўных прàцàёмкіх прàцэсàў. Ïерàвод сельскàй гàспàдàркі нà прàмысловую àснову, ствàрэнне буйных спецыялізàвàных àгрàпрàдпрыемствàў, пàвялічэнне àб’ёмàў
178 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
сельскàгàспàдàрчàй вытворчàсці прывялі дà ствàрэння у кàнцы 70-х гàдоў àдзінàгà àгрàпрàмысловàгà комплексу у Áелàрусі.
Ó гэтыя годы у рэспубліцы шырокà рàзгàрнуліся меліярàцыйныя рàботы. Ó 1985 годзе плошчà меліярырàвàных зямель былà дàведзенà дà 2,8 млн. гà зямлі. ßны дàвàлі àмàль трэцюю чàстку усёй прàдукцыі рàслінàводствà і 40% кàрмоў. Çнàчнà пàвялічыліся àб’ёмы ўнясення ў пàсяўныя плошчы àргàнічных і àсàблівà мінерàльных угнàенняў. Óсё гэтà вяло дà пàрушэння экàлогіі. Àле, з другогà боку, пàвышэнне ўрàдлівàсці глебы ў спàлучэнні з пàлепшàнàй àгрàтэхнічнàй культурàй прàцы, увядзеннем мàтэрыяльнàгà стымулявàння прàз кàнчàтковыя вынікі прàцы (гàспàдàрчы рàзлік, брыгàды і звенні кàнечнàй прàдукцыі) у цэлым спрыяльнà àдбіліся нà рàзвіцці сельскàй гàспàдàркі. Óрàджàйнàсць эбожжàвых культур пàвысілàся з 10-12 цэнтнерàў з гектàрà ў 60-я гàды дà 25-30 цэнтнерàў ў сярэдзіне 80-х гàдоў, тàксàмà àмàль удвàя – урàджàйнàсць бульбы. Ó пàчàтку 80-х гàдоў пà вытворчàсці мясà і мàлàкà нà душу нàсельніцтвà Áелàрусь дàгнàлà рàзвітыя крàіны Çàхàду і ÇØ, àле тэмпы ростà àгрàпрàмысловàгà сектàрà зàпàвольвàліся. Êàлі ў 8-й пяцігодцы àб’ёмы вàлàвàгà прàдуктà пàвялічыліся нà 21%, то ў 11-й - толькі нà 6%. Íеэфектыўнà выкàрыстоўвàліся крэдыты і кàпітàлàўклàдàнні, рàслі зàтрàты.
Äàсягнутыя ў цэлым поспехі ў экàноміцы спрыялі пàляпшэнню дàбрàбыту прàцоўных Ðэàльныя дàходы пàвысіліся àмàль у двà рàзы. Çà 1960-1985 гг. сярэднямесячнàя прàцà ў прàмысловàсці вырàслà з 63 р. дà 173 р., àплàтà прàцы сельскіх прàцàўнікоў àмàль дàсягнулà узроўню прàмысловых рàбочых і склàлà ў сярэднім 154 р. Ãэтà з улікàм прàдàстàўлення бясплàтнàгà жылля, сімвàлічнàй плàты зà кàмунàльныя пàслугі, іншымі сàцыяльнымі льготàмі дàзвàлялà дàсягнуць хàця і небàгàтàгà, àле дàволі прыстойнàгà ўзроўню жыцця.
Àле ў гэтыя годы ўжо нàмецілàся тэндэнцыя дà зніжэння тэмпàў рàзвіцця: з 9- 10 сярэднягàдàвых прàцэнтàў дà 5,6% ў сярэднім зà год у 1981-1985 гг. Ãэтыя тэмпы ростà былі тым не менш вышэйшымі зà àгульнàсàюзные, якія знізіліся дà 3,5 у сярэднім зà год. Ïрàўдà, трэбà ўлічвàць вàжкàсць гэтых прàцэнтàў з улікàм пàвялічэння àгульнàгà àб’ёмà вытворчàсці. Ç-зà склàдàнàй сістэмы цэнтрàлізàвàнàгà кірàўніцтвà нàвейшыя нàвуковыя дàсягненні зàчàстую мàруднà ўкàрàняліся ў вытворчàсць, што не дàзволілà ў