Ist_Bel
.pdf
Ãлàвà 3. Åўропà і Áелàрусь ў рàннім і высокім сярэднявеччы. Ñтàнàўленне |
29 |
дзяржàўных утвàрэнняў нà тэрыторыі Áелàрусі |
|
|
Ãлàвà 3. Åўропà і Áелàрусь ў рàннім і высокім сярэднявеччы. Ñтàнàўленне дзяржàўных утвàрэнняў нà тэрыторыі Áелàрусі
3.1Ñтàнàўленне феàдàльнàй экàномікі. Ôàрмірàвàнне рàннеклàсàвàгà грàмàдствà нà тэрыторыі Áелàрусі
3.2Ïолàцкàе і Òурàўскàе княствы, іх узàемààдносіны з Êіевàм
3.3Êультурà Áелàрусі IX-XIII ст.ст.
3.1Ñтàнàўленне феàдàльнàй экàномікі. Ôàрмірàвàнне рàннеклàсàвàгà грàмàдствà нà тэрыторыі Áелàрусі
Ó VI – IX ст.ст. нàшàй эры у Åўропе прàходзіў прàцэс склàдвàння новàгà феàдàльнàгà лàду. Ïàступовà рàзвівàеццà прывàтнàя ўлàснàсць нà сродкі вытворчàсці, зямлю і склàдвàеццà слой землеўлàдàльнікàў. Àсноўнàя чàсткà нàсельніцтвà, сяляне, трàцяць прàвà ўлàснàсці і перàходзяць у вàсàльную зàлежнàсць àд феàдàлàў. Ó Çàходняй Åўропе гэты прàцес рàзвівàўся шляхàм сінтэзу позднерымскàгà рàбàўлàдàльніцкàгà лàду і еўрàпейскіх родàплемянных àдносін. Ó Óсходняй Åўропе, у тым ліку і Áелàрусі, перàвàжàў бяссінтэзны, больш зàмàруджàны прàцэс феàдàлізàцыі. ¨н прàходзіў прыклàднà нà тры стàгоддзі пàзней, àле без яркà вырàжàнàгà рàбàўлàдàльніцкàгà этàпà.
Àсновàй гàспàдàркі нà гэтых землях у другой пàлове першàгà тысячàгоддзя нàшàй эры было земляробствà і жывёлàгàдоўля. Óдàскàнàльвàліся прылàды прàцы, перш зà ўсё зà кошт шырокàгà ўжывàння жàлезà. Øырокà выкàрыстоўвàліся сохі з жàлезнымі нàкàнечнікàмі. Áылà ўведзенà пàпàрàвàя сістэмà земляробствà з прымяненнем двухполля àльбо трохполля. Íà яго пàдстàве склàлàся жывёлàгàдоўля з рàзвядзеннем усіх вядомых у нàш чàс відàў хàтняй жывёлы. Àпрàчà сельскàй гàспàдàркі людзі зàймàліся тàксàмà промыслàмі: пàлявàннем, рыбнàй лоўлей, бортніцтвàм, ткàцтвàм, гàнчàрствàм, кàвàльскàй і нàвàт ювелірнàй спрàвàй.
Íàйбольш буйныя слàвянскія пàселішчы, якія з’яўляліся цэнтрàмі àбшчыннàгà, племянного àсяроддзя і звычàйнà ўмàцоўвàліся, у тым ліку àгàрожвàліся, пàступовà перàтвàрàліся ў
30 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
гàрàды. Ç цягàм чàсу некàторыя з іх стàлі племяннымі цэнтрàмі, якія àжыццяўлялі кірàвàнне пэўнымі тэрытàрыяльнымі àкругàмі. Ó гàрàдàх пàчàлà кàнцэнтрàвàццà і рàмесніцкàя вытворчàсць. ßны звычàйнà ўзнікàлі і пàшырàліся у месцàх вàжных, як прàвілà, водных шляхоў зносін, тàму большàсць нàйстàрàжытных гàрàдоў Áелàрусі àтрымàлі нàзву àд рэк, нà якіх яны былі зàснàвàны.
Àднàчàсовà з гàспàдàрчым рàзвіццём мяняліся і вытворчыя àдносіны. Íà прàцягу VIII-IX ст.ст. нà змену буйным пàтрыярхàльным àбшчынàм, якія àбàрàнялі інтàрэсы свàіх членàў у сутыкненні з
іншымі людзьмі і выконвàлі ўнутрàныя вытворчыя і
àдміністрàцыйныя функцыі, прыходзіць новàя грàмàдскàя формà – сельскàя (суседскàя) àбшчынà. ßнà склàдвàлàся ў àсноўным з мàлых індывідуàльных сем’яў і ўяўлялà сàбой тэрытàрыяльнàе àб’яднàнне непàсрэдных вытворцàў земляробàў, не àбàвязковà звязàных родàвымі сувязямі. Ó пісьмовых крыніцàх гэтàя àбшчынà àтрымàлà нàзву
“верв” àбо |
“мір”. Àсноўным |
месцàм |
прàжывàння |
сялян- |
|
àбшчыннікàў |
былі неўмàцàвàныя |
пàселішчы |
– |
“весі”, |
пàзней |
з’яўляеццà і іншàя нàзвà – “сёлы”. |
|
|
|
|
|
Äругàя пàловà першàгà тысячàгоддзя нàшàй эры з’яўляеццà перыядàм рàзлàжэння першàбытнààбшчыннàгà лàду, зàрàджэння і рàзвіцця феàдàльных àдносін. Ñельскàя àбшчынà неслà ў сябе яшчэ рысы пàтрыярхàльнàгà ўклàду, àле ўжо пàчàўся прàцэс сàцыяльнàй дыферэнцыяцыі грàмàдствà. Óзвышàеццà вярхушкà ўнутры àбшчын, плямён. Ñклàдвàеццà дружыннàя àргàнізàцыя, якàя зàймàеццà не толькі àбàронàй свàіх зямель, àле і вàеннымі нàбегàмі нà суседзяў з мэтàй зàхопу здàбычы. Ãэтàя здàбычà, à тàксàмà дàнь з сялянскіх àбшчын, збірàемàя нà яе ўтрымàнне, вялі дà пàступовàгà àбàгàчэння стàрэйшых дружыннікàў, якія зàтым àтрымàлі нàзву “бàяры” і кірàўнікоў дружын – князей. Àпошнія з цягàм чàсу кàнцэнтрыруюць не толькі вàенную, àле і àдміністрàтыўную, судовую ўлàду. Ó гэты ж чàс зàрàджàюццà і элементы рàбствà, крыніцàй якогà з’яўляліся пàлонныя, зàхопленыя ў чàс вàенных нàбегàў. Àле з-зà геàгрàфічных умоў, àсàблівàсцей сàцыльнà-экàнàмічнàгà рàзвіцця яно не нàбыло ў усходніх слàвян тàкіх клàсічных форм, як у стàрàжытнàй Ãрэцыі àбо Ðыме.
Ïàступовàе узвышэнне племянной і вàенной вярхушкі, узмàцненне іх вàеннàй моцы прывяло дà перàходу дà іх прàвà
Ãлàвà 3. Åўропà і Áелàрусь ў рàннім і высокім сярэднявеччы. Ñтàнàўленне |
31 |
дзяржàўных утвàрэнняў нà тэрыторыі Áелàрусі |
|
|
ўлàснàсці нà зямлю, умàцàвàння улàды нàд супляменнікàмі і ствàрэння àдміністрàтыўнà-вàенных àб’яднàнняў з пэўнàй улàднàй структурàй ў форме княжàнняў. Ãэтà былі свàйго родà протàдзяржàўнàсці.
Ó рàзвіцці феàдàльных àдносін і склàдвàнні клàсàвых àдносін у Óсходняй Åўропе, у тым ліку і нà белàрускіх землях, можнà ўмоўнà выдзяліць двà этàпы. Íà першым з іх перàвàжàе дзяржàўнàя формà ўлàснàсці, кàлі сàўлàдàльнікàмі зямлі былі князь і стàрэйшàя дружынà.
Àбшчыннікі-сяляне стрàцілі мàгчымàсць кàрыстàння дàходàмі з зямель, якія стàлі ўлàснàсцю княжàнняў. Êнязь і дружынà збірàлі дàнь з сялян, якія прàцàвàлі нà іх землях, прàз “пàлюддзе”, пàзней у пэўных вызнàчàных месцàх – пàгостàх. Ãэтыя землі рàзàм з сялянàмі князі мàглі перàдàвàць у кàрыстàнне прàдстàўнікàм вярхушкі грàмàдствà. Ç XII стàгоддзя пàчынàеццà другі этàп у рàзвіцці феàдàльных àдносін, кàлі землеўлàдàнне пàдзяляеццà нà землі, якія нàлежàлі непàсрэднà князю, бàярскую вотчыну і цàркоўнàе землеўлàдàнне. Çгоднà з гэтымі формàмі ўлàснàсці ў усходніх слàвян, у тым ліку і нà землях сучàснàй Áелàрусі, у рàннім сярэднявеччы склàлàся нàступнàя сàцыяльнàя структурà. Àсноўнымі клàсàмі стàновяццà феàдàлы і феàдàльнà-зàлежныя сяляне. Áольшàсць сялян склàдàлі àбшчыннікі, якія былі яшчэ àсàбістà свàбоднымі, вялі свàю гàспàдàрку, àле былі àбàвязàны ўносіць у кàрысць оргàнàў кірàвàння пэўную дàніну і выконвàць шэрàг пàвіннàсцей. Ç рàзвіццём феàдàльных àдносін, кàлі з’явілàся вотчыннàя ўлàснàсць, чàсткà сялян трàпілà ў экàнàмічную зàлежнàсць непàсрэднà дà феàдàлàў àбо плàцілà дàніну цàркве і мàнàстырàм. Ãэтых àсàбістà свàбодных сялянàбшчыннікàў нàзывàлі смердàмі. Áылі тàксàмà смерды, якія чàстковà стрàцілі свàю àсàбістую свàбоду. ²х нàзывàлі зàкупàмі. ßны мелі àсàбістую гàспàдàрку, àле з-зà беднàсці ішлі ў экàнàмічную кàбàлу дà феàдàлà, брàлі у яго пàзыку, купу, зà гэтà пàвінны былі прàцàвàць нà гàспàдàрà. Ïàколькі гэтàя прàцà ў àсноўным ішлà нà пàгàшэнне прàцэнтàў, то àдпрàцàвàць поўнàсцю купу было дàволі цяжкà і селянін мог пàжыццёвà зàстàццà ў феàдàлà. Çàкупы, якія ўсё ж рàзлічвàліся з феàдàлàм, трàплялі ў кàтэгорыю ізгоеў, гэтà знàчыць, людзей, якія стрàцілі сувязь з àбшчынàй. Àкрàмя зàкупàў, чàстковà зàлежнымі былі і рàдовічы, якія зàключàлі дàгàвор - “рàд” і нà гэты
32 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
тэрмін перàходзілі ў поўную зàлежнàсць. ²снàвàлі тàксàмà і хàлопы, гэтà знàчыць, поўнàсцю зàлежныя людзі, фàктычнà, рàбы.
Ó гàрàдàх тàксàмà ішоў прàцэс мàёмàснàгà рàсслàення. Àсноўную мàсу гàрàдскогà нàсельніцтвà склàдàлі рàмеснікі, àле пàнуючàе пàлàжэнне зàймàлі купцы, зàможныя гàрàжàне, цàркоўнàя вярхушкà.
3.2 Ïолàцкàе і турàўскàе княствы, іх узàемààдносіны з
Êіевàм
Íà прàцягу VIII-IX стàгоддзяў у выніку рàзвіцця феàдàльных àдносін, узмàцнення экàнàмічных сувязей пàчàлі склàдвàццà слàвянскія племянныя сàюзы, якія пàступовà перàрàслі ў протàдзяржàўныя àб’яднàнні – княжàнні. Àб’яднàўчыя тэндэнцыі прывялі дà ствàрэння ў IX стàгоддзі пàўночнàгà сàюзà княжàнняў з цэнтрàм у г. Íоўгàрàдзе, куды ўвàйшлі нàўгàродскія слàвены і крывічы рàзàм з фінскім племем весь. Àнàлàгічны прàцэс нà бàзе княжàння пàлян àдбыўся ў сярэднім Ïàдняпроўі, дзе пàўднёвы сàюз згрупірàвàўся вàкол горàдà Êіевà. Ïàсля àвàлодвàння ў 882 годзе ноўгàрàдскім князем Àлегàм Êіевàм гэтыя двà цэнтры àб’яднàліся ў àдзін, які зàтым àтрымàў нàзву Ðусь. Íà тэрыторыі сучàснàй Áелàрусі ў гэты чàс існàвàлі двà буйных княствы : Ïолàцкàе і Òурàўскàе. Ïолàцкàе княствà кàнтрàлявàлà знàчны ўчàстàк вàжнейшàгà воднàгà шляху “з вàрàг у грэкі”, гэтà знàчыць, з Áàлтыйскàгà дà ×орнàгà морà, тàму з сàмàгà пàчàтку зàснàвàння Ðусі знàходзілàся ў сферы інтàрэсàў і Íоўгàрàдà, і Êіевà. Óжо першы ўспàмін у летàпісу àб Ïолàцку пàд 862 годàм звязвàе яго гісторыю з Íоўгàрàдàм. Àле прàз некàлькі гàдоў, у 865 г. полàцкую зямлю спрàбуе пàдпàрàдкàвàць Êіеў. Ïàсля ствàрэння àдзінàй дзяржàвы – Êіеўскàй Ðусі Ïолàцк увàходзіць у яе склàд нà прàвàх àўтàноміі. Ó гэты ж чàс, у 885 г. кіеўскі князь Àлег пàдпàрàдкоўвàе рàдзімічàў,якія рàней знàходзіліся ў зàлежнàсці àд хàзàрàў. Ïàступовà сàмàстойнàсць Ïолàцкà ўзмàцняеццà і к 980 году, у чàс прàўлення князя Ðàгвàлодà, ён фàктычнà стàновіццà трэцім пà знàчнàсці дзяржàўным утвàрэннем нàрàду з Íоўгàрàдàм і Êіевàм. Àле пàсля зàхопу Ïолàцкà ноўгàрàдскім князем Óлàдзімірàм, які àднàчàсовà стàновіццà і кіеўскім князем – кірàўніком Ðусі, ён чàсовà стрàчвàе свàю незàлежнàсць. Ïершàя спробà яе àднàўлення, зробленàя князем
Ãлàвà 3. Åўропà і Áелàрусь ў рàннім і высокім сярэднявеччы. Ñтàнàўленне |
33 |
дзяржàўных утвàрэнняў нà тэрыторыі Áелàрусі |
|
|
Áрàчыслàвàм ²зяслàвàвічàм, былà няўдàлàй, àле Ïолàцкàе княствà нàбыло гàрàды Âіцебск і Óсвяты і тàкім чынàм стàлà кàнтрàлявàць гàндлёвы шлях “з вàрàг у грэкі” нà ўсім яго прàцягу. Íàйбольшàй мàгутнàсці княствà нàбыло пры ¡сяслàве Áрàчыслàвàвічу, які вядомы тàксàмà пàд іменем ×àрàдзей. Ó гэты чàс яно зàймàлà тэрыторыю сучàснàй цэнтрàльнàй і ўсходняй Áелàрусі, нà поўнàчы межàвàлà з Íоўгàрàдскàй зямлёй і дàсягàлà Áàлтыйскàгà морà, нà ўсходзе – з Ñмàленскàй, нà поўдні – з Òурàўскàй і нà зàхàдзе – з землямі бàлтàў. Ñярод гісторыкàў нямà àдзінàй думкі пà пытàнню: Ïолàцкàе княствà ў гэты чàс было поўнàсцю незàлежным àбо ўвàходзілà ў склàд Êіеўскàй Ðусі? Àле відàвочнà àдно: у любым выпàдку Óсяслàў прàводзіў свàю сàмàстойную пàлітыку. Ñпàчàтку ён жыў у згодзе з кіеўскімі князямі, нàвàт удзельнічàў у сумесных пàходàх супрàць полàўцàў, àле з 60-х гàдоў 11-гà стàгоддзя àдносіны змяніліся. Óсяслàў спрàбàвàў узмàцніць княствà зà кошт Íоўгàрàдà, Ïсковà, неàднойчы вёў войны з кіеўскімі князямі (у летàпісу, “Ñлове àб пàлку ²гàрàвым” дàволі пàдрàбязнà àпісвàеццà бітвà нà Íямізе ў сàкàвіку 1067 годà), некàторы чàс зàймàў кіеўскі вялікàкняжàцкі прàстол, зàтым некàлькі гàдоў вёў бàрàцьбу з вярнуўшымся нà княжàнне ў Êіеў ²зяслàвàм зà Ïолàцк. Ïàспяховà яе зàвяршыўшы, ён спрàбуе пàшырыць межы княствà зà кошт Ñмàленскà, у 1078 і 1084 годы àдбіў двà нàпàды Óлàдзімірà Ìàнàмàхà нà Ëàгойск, Ëукàмль, Ìінск. Ïàсля смерці Óсяслàвà ў 1101 годзе Ïолàцкàе княствà было пàдзеленà нà шэсць удзелàў пàміж яго сынàмі. Ó XII стàгоддзі цэнтрàм àб’яднàння стàновіццà àдно з гэтых удзельных княствàў – Ìінскàе. Ìінскі князь Ãлеб Óсяслàвàвіч спрàбàвàў пàшырыць межы княствà ў 1116 г. зà кошт дрыгàвічоў, зàтым у 1119 г. рàзàм з пàлàчàнàмі зрàбіў пàходы нà Íоўгàрàдскую і Ñмàленскую землі, àле àтрымàў пàрàжэнне àд Óлàдзімірà Ìàнàмàхà. Ìінскàе і Ïолàцкàе княствы трàпілі ў зàлежнàсць àд Êіевà.
Òурàўскàе княствà ўтвàрылàся ў кàнцы IX стàгоддзя. Àмàль увесь чàс свàйго існàвàння яно знàходзілàся ў пàдпàрàдкàвàнні кіеўскіх князёў. Ïрàўдà, у пàчàтку XI стàгоддзя турàўскі князь Ñвятàполк зрàбіў спробу àддзяліццà àд Êіеўшчыны, àле няўдàлà. Ïàсля смерці князя Óлàдзімірà як стàрэйшы сын Ñвятàполк некàторы чàс зàймàў кіеўскі вялікàкняжàцкі пàсàд, àле ў міжусобнàй бàрàцьбе з свàімі брàтàмі нà чàле з ßрàслàвàм пàцярпеў пàрàжэнне. Òолькі ў другой пàлове XII стàгоддзя ў Òурàве нà кàроткі чàс было
34 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
ўстàноўленà прàўленне сàмàстойнàй княжàцкàй дынàстыі, àле ўжо ў кàнцы XII стàгоддзя княствà рàспàлàся нà шэрàг удзельных: Òурàўскàе, Ïінскàе, Ñлуцкàе, Êлецкàе, Äубровіцкàе.
Ñістэмà кірàвàння ў Ïолàцкім і Òурàўскім княствàх мелà шмàт пàдàбенствàў. Íà чàле іх стàялі князі, якія мелі àдміністрàтыўную, вàенную, судовую ўлàду. Àле яго дзейнàсць знàчнà àбмяжоўвàлàся рàдàй князя і вечàм - àгульным сходàм, які збірàўся для вырàшэння розных прàблем. Âечà мàгло зàпрàсіць àбо пàзбàвіць улàды князей, як гэтà і здàрылàся ў перыяд àслàблення центрàлізàвàнàй княжàцкàй улàды ў Ïолàцку ў 1128, 1132, 1151, 1159 гàдàх. Ïàсля ўвядзення хрысціянствà знàчную ролю ў кірàвàнні княствàмі стàлі àдыгрывàць епіскàпы. Âышэйшую ўлàду àжыццяўлялà тàксàмà княжàцкàя àдміністрàцыя: пàдвойскі, які выконвàў рàспàрàджэнні князя і рàшэнні вечà, ключнік, які зàймàўся фінàнсàмі, цівун – гàспàдàрчы кірàўнік. Âàенную сілу склàдàлà дружынà нà чàле з вàяводàй, якàя у свàю чàргу пàдзялялàся нà стàршую і мàлодшую. Ç ліку стàршых дружыннікàў – бàяр, кàмплектàвàлàся і княжàцкàя àдміністрàцыя. Íà месцàх у гàрàдàх тàксàмà існàвàлі вечà. Àле звестàк àб іх дзейнàсці прàктычнà нямà. Òым не менш можнà зрàбіць выснову, што гэтыя вечà пàдпàрàдкоўвàліся вечà княжàцкàй рэзідэнцыі. Íà месцàх гàспàдàрчымі спрàвàмі кірàвàлі пàсàднікі, à вàеннымі – тысяцкія. Ïàсàднікі і тысяцкія выбірàліся вечàм àбо прызнàчàліся князем. Àдрозненнем у кірàвàнні Òурàўскàгà княствà былà знàчнà большàя роля пàсàднікà. Çвычàйнà турàўскі князь быў àднàчàсовà і кіеўскім, тàму ён, як прàвілà, знàходзіўся ў Êіеве. Íà гэты чàс усе яго функцыі ў Òурàве выконвàў нàмеснік–пàсàднік. Êàлі ж вялікі князь прыбывàў
уÒурàў, то фàктычнà ўстàлёўвàлàся двàеўлàддзе.
Óцэлым жà пàлітычнàе упàрàдкàвàнне Ïолàцкàгà і Òурàўскàгà княствàў было пàдобным дà сістэмы кірàвàння у іншых княствàх, якія увàходзілі ў склàд кіеўскàй Ðусі.
Çàклàдзеныя ў Õ-XI стàгоддзях пàдмуркі экàнàмічнàй і вàеннàй
мàгутнàсці Ïолàцкàгà княствà стàлі перàдумовàй тàго, што ў XII стàгоддзя яно дàволі пàспяховà àдстойвàлà свàю сàмàстойнàсць і
інтàрэсы ў бàрàцьбе з àгрэсіяй крыжàносцàў і нàбегàмі àрдынцàў.
Íямецкàя экспàнсія пàчàлàся ў Ïрыбàлтыцы з пàчàтку
13 - гà стàгоддзя. Çàснàвàўшы кàля вытокàў Çàходняй Äзвіны ў 1201 г. крэпàсць Ðыгу, яны ўзялі пàд свой кàнтроль вàжнейшы ўчàстàк
Ãлàвà 3. Åўропà і Áелàрусь ў рàннім і высокім сярэднявеччы. Ñтàнàўленне 35 дзяржàўных утвàрэнняў нà тэрыторыі Áелàрусі
гàндлёвàгà шляху “Ç вàрàг у грэкі” і пàчàлі пàгрàжàць Ïолàцкàму княству. Ñпàчàтку ім дàволі пàспяховà супрàцьстàялі вàсàльныя княствы Êукэйнос і Ãерцыке, якія былі фàрпостàм Ïолàцкà ў гэтым рэгіёне. Àле пàлàжэнне змянілàся прàз чвэрць стàгоддзя. Çàснàвàны рыжскім епіскàпàм Àльбертàм Áуксгàўдэнàм рыцàрскі ордэн мечàносцàў àб’яднàўся ў 1237 годзе з Òэўтонскім ордэнàм, які ў гэты чàс пàдпàрàдкàвàў бàлцкàе племя прусàў. Ç блàгàслàвення пàпы рымскàгà зноў створàны лівонскі ордэн пàчàў шырокàмàштàбную экспàнсію ў Ïрыбàлтыцы і нà землях Ïàдзвіння. Ç другогà боку, рускія княствы ў гэты чàс перàжывàлі перыяд феàдàльнàй рàздробленàсці і былі àслàбленымі. Ó выніку былі стрàчàны крэпàсці Êукэйнàс і Ãерцыке і нà прàцягу дзесяткàў гàдоў Ïолàцк і іншыя рускія княствы пàвінны былі весці жорсткую бàрàцьбу з крыжàносцàмі (тàк нàзывàлі рыцàрàў лівонскàгà ордэнà з нàгоды крыжà, нàшытàгà нà іх плàшчàх). Ïоспеху ў бàрàцьбе з рыцàрàмі сàдзейнічàў сàюз пàміж Íоўгàрàдàм і Ïолàцкàм, зàмàцàвàны дынàстычным брàкàм Àляксàндрà Íеўскàгà з дàчкой князя Áрàчыслàвà. Ç дàпàмогàй полàцкàй дружыны Àляксàндр Íеўскі àтрымàў перàмогі нàд крыжàносцàмі ў 1240 годзе ў бітве нà р. Íяве і ў 1242 годзе нà лёдзе ×удскàгà возерà. Ãэтà нà знàчны чàс спынілà нямецкую экспàнсію нà рускія княствы.
Ïолàцкія дружыны ўдзельнічàлі і ў трàгічнàй бітве 1223 годà нà р. Êàлкà ў склàдзе àб’яднàных сіл рускіх княствàў супрàць àрдынскàгà тàтàрà-мàнгольскàгà войскà. Àтрымàўшы перàмогу, тàтàрà мàнголы нà чàле з хàнàм Áàтыем пàчàлі буйнàмàштàбны шмàтгàдовы пàход нà зàхàд. ßны зàхàпілі і рàзрàбàвàлі Ðàзàнь, Êàломну, Ìàскву, нàкірàвàліся ў бок Ñмàленскà, àле àбышлі яго і ўвàрвàліся ў пàўднёвàрускія землі. Çàхàпіўшы і рàзрàбàвàўшы Êіеў, Óлàдзімір, Ãàліч, яны дàсягнулі прàсторàў цэнтрàльнàй Åўропы. Òàкім чынàм, тàтàрà-мàнголы àбыйшлі з поўдня тэрыторыю полàцкàгà княствà, àле зàхàвàліся звесткі àб сутычкàх з перàдàвымі àрдынскімі àтрàдàмі кàля гàрàдоў Ãомель, Áрэст, Ìàзыр, àб àбклàдàнні дàнню некàторых гàрàдоў Ïàўднёвàй Áелàрусі.
3.3 Êультурà Áелàрусі IX-ÕIII стст.
Íà рàзвіццё культуры Áелàрусі рàннягà сярэднявеччà вялікі ўплыў àкàзàлà прыняцце хрысціянствà. ßно прыйшло нà тэрыторыю
36 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
Áелàрусі з Çàхàду і Óсходу, уводзілàся мірнымі і нямірнымі сродкàмі, чàсàм пàрàлельнà, у форме двухвер’я, чàсàм у бàрàцьбе з стàрымі пàгàнскімі верàвàннямі. Õрысціянствà супàлà пà чàсе з зàрàджэннем àсноў дзяржàўнàсці нà Ïолàччыне і Òурàўшчыне, ідэя àдзінàгà богà àдпàвядàлà цэнтрàлізàцыі княжàцкàй улàды, цàрквà стàлà духоўнàй àсновàй рàннесярэднявечнàй дзяржàвы. Ó выніку хрысціянізàцыі знàчнà ўзрос міжнàродны àўтàрытэт Ïолàцкàгà і Òурàўскàгà княствàў. Ñувязі з хрысціянскімі крàінàмі, перш зà ўсё з Êàнстàнціновàлем, сàдзейнічàлі рàзвіццю рàмёствàў, гàндлю, à яшчэ больш культурнàму прàгрэсу. Øырокі рàзмàх àтрымàлі мурàвàнàе дойлідствà, мàнументàльны жывàпіс, скульптурà, дэкàрàтыўнàпрыклàдное мàстàцтвà. Ïрыняцце хрысціянствà сàдзейнічàлà рàзвіццю àсветы і пісьменнàсці, літàрàтурнàй спрàвы.
Ïісьменнàсць нà землях Áелàрусі былà вядомà і рàней, àле ў больш прымітыўнàй форме “чэртàў і рэзàў” і не былà прыстàсàвàнà для зàпісу склàдàных тэкстàў. Ç Õ стàгоддзя пàчàлà рàспàўсюджвàццà кірыліцà, àзбукà, створàнàя візàнтыйцàмі, слàвянàмі пà пàходжàнню Êірылàм і Ìяфодзіем. Ïрàз Áàлгàрыю гэтàя стàрàжытнàслàвянскàя мовà перàйшлà дà ўсходніх слàвян. Íà ёй зроблены нàдпісы нà пячàткàх полàцкàгà князя ²зяслàвà кàнцà Õ стàгоддзя, турàўскàгà князя ²зяслàвà ßрàслàвàвічà XI стàгоддзя, тàк звàных “Áàрысàвых “,”Ðàгвàлодàвых” кàмянях, знойдзеных нà рэкàх Çàходняя Äзвінà і Äняпро, сàмшытàвым грэбені, кàмнях у пàдмурку Ïолàцкàгà Ñàфійскàгà сàборà, прàсліцàх з àрхеàлàгічных рàскопàк у Ïінску, Âіцебску, берàсцяных грàмàтàх XI-XIII стст., нàдпісу нà крыжы Ëàзàрà Áогшы, якія дàтуеццà XII стàгоддзем. Ç грэчàскàй нà стàрàслàвянскую перàклàдàліся цàркоўныя кнігі. Íàйбольш стàрàжытнымі літàрàтурнымі помнікàмі з’яўляюццà “Òурàўскàе евàнгелле” кàнцà XI стàгоддзя. Àршàнскàе евàнгелле кàнцà XIIпàчàтку XIII стст.. Âядомà, што ў стàрàжытным Ïолàцку былà вялікàя бібліятэкà, якàя зàгінулà ў чàс Ëівонскàй вàйны. Äà нàс дàйшлі толькі некàлькі лістоў Ïолàцкàгà евàнгелля кàнцà XII стàгоддзя. Êнігі пісàліся ўручную, àсобым шрыфтàм – “устàвàм” нà пергàменце ў свàйго родà мàйстэрнях – скрыпторыях. Àсобныя рàздзелы пàддзяляліся кàляровымі зàстàўкàмі. Âоклàдкі рàбіліся з дрэвà і ўпрыгожвàліся золàтàм і кàштоўнымі кàмянямі.
Ó юрыдычных дàкументàх тàго чàсу – грàмàтàх полàцкàгà князя
Ãлàвà 3. Åўропà і Áелàрусь ў рàннім і высокім сярэднявеччы. Ñтàнàўленне |
37 |
дзяржàўных утвàрэнняў нà тэрыторыі Áелàрусі |
|
|
²зяслàвà, дàгàворнàй грàмàце пàміж Ïолàцкàм, Ñмàленскàм і Ðыгàй, якія дàтуюццà пàчàткàм XIII стàгоддзя, ужо ёсць àсобныя элементы стàрàбелàрускàй мовы.
Äà нàс дàйшлі тàксàмà і àсобныя творы – “Ñловы”, мàлітвы, лісты, створàныя вядомымі àсветнікàмі тàго чàсу Êірылàм Òурàўскім і Êліментàм Ñмàляцічàм, à тàксàмà àгіягрàфічные àповесці – “Æыціе Åфрàсінні Ïолàцкàй” àб àднàйменнàй выдàтнàй àсветніцы, “Ïàмяць святогà àйцà нàшàгà Êірылà, епіскàпà Òурàўскàгà”.
Àсобнàе месцà сярод помнікàў пісьменнàсці рàзглядвàемàгà перыяду зàймàюць ²пàцьеўскі летàпісны звод, які ўключàе тры летàпісы: “Àповесць мінулых гàдоў”, Êіеўскі летàпіс і ÃàліцкàÂàлынскі летàпіс, і “Ñловà àб пàлку ²гàрàвым”, у якіх змешчàны звесткі пà стàрàжытнàй гісторыі плямён і княжàств, якія існàвàлі нà тэрыторыі сучàснàй Áелàрусі.
Ðàспàўсюджàнне пісьменнàсці, àсветы нà белàрускіх землях цеснà звязàнà з імёнàмі дзеячоў культуры Åфрàсінні Ïолàцкàй, Êірылы Òурàўскàгà і Êліментà Ñмàляцічà.
Åфрàсіння Ïолàцкàя (Ïрàдслàвà) былà ўнучкàй князя Óсеслàвà Áрàчыслàвàвічà (×àрàдзея). Äàбрààхвотнà выбрàўшы дàрогу ў мàнàстыр, янà ўсё свàю жыццё прысвяцілà àсвеце, зàймàлàся перàпіскàй кніг, зàснàвàлà двà мàнàстыры і дзве цàрквы, пà яе зàкàзу ў 1161 годзе быў зроблены крыж – узор мясцовàгà мàстàцкàгà мàйстэрствà.
Êірылà Òурàўскі, выхàдзец з зàможнàй сям’і, àтрымàў добрую àдукàцыю ў Òурàве. Ïàстрыгшыся ў мàнàхі, ён зàняўся літàрàтурнàй дзейнàсцю. Âыдàтнàй крàсàмоўнàсцю выдзяляюццà яго восем “Ñлоў”(пàвучàнняў), тры прытчы, кàля 30 мàлітвàў і некàлькі кàнонàў.
Êлімент Ñмàляціч тàксàмà жыў у мàнàстыры, дàрэчы, у той чàс менàвітà мàнàстыры былі цэнтрàмі àсветы, зàймàўся перàпіскàй. Ó свàім лісту смàленскàму святàру Ôàме ён дàкàзвàў, што рàзумець біблію трэбà з дàпàмогàй нàвуковых ведàў, у прывàтнàсці, вывучàючы творы àнтычных àўтàрàў.
Âізàнтыйскі ўплыў нà белàрускіх зямлях Õ-XIII стст. àсàблівà àдчувàўся ў рàзвіцці мàтэрыяльнàй культуры: дойлідстве,
38 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
дэкàрàтыўнà-прыклàдном мàстàцтве. Ó IX – XIII ст.ст. тут ужо існàвàлà 35 гàрàдоў, прычым, як пàкàзвàюць рàскопкі ў Áярэсці, Ìінску, Íàвàгрàдку,Ãàродні, яны ні ў чым не сàступàлі еўрàпейскім. Íàпрыклàд, у Áярэсці XII стàгоддзя ўжо існàвàлі дрàўляныя мàстàвыя, рынàчнàя плошчà.
Ìенàвітà з Õ стàгоддзя, пàсля прыняцця хрысціянствà, у Ðусі пàчынàеццà будàўніцтвà мурàвàных будынкàў. Óсяго нà тэрыторыі Áелàрусі выяўленà і дàследàвàнà 25 мурàвàных помнікàў культàвàй і грàмàдзянскàй àрхітэктуры IX-XIII стст. Ç іх поўнàсцю àбо чàстковà зàхàвàліся невялікàя чàсткà, àле пà вынікàх рàскопкàў іх фундàментàў можнà вызнàчыць форму, тэхніку збудàвàння. Ïомнікі àрхітэктуры можнà пàдзяліць нà культàвыя і àбàронныя збудàвàнні. Ó культàвых пàбудовàх вырàзнà àдчувàўся ўплыў Êàнстàнцінопàля, у àбàрончых жà, стàрàжытных зàмкàх – больш зàходнееўрàпейскі.
ßк і ў Âізàнтыі, нà Áелàрусі пàчàлі будàвàць хрàмы крыжовàкупàльнàгà тыпу. ßны былі, як прàвілà, выцягнутыя ў плàне, з шырокім выкàрыстàннем колеру для àздàблення пàбудоў, керàмікі, пірàмідàльнàй формы àбо з àдным купàлàм. Âядомы 13 культàвых пàбудоў IX-XIII стст. у Ïолàцку, àле зберàгліся толькі двà - Ñàфійскі сàбор і Ñпàсà-Ïрэàбрàжэнскàя цàрквà Ñпàсà-Åфрàсіньеўскàгà мàнàстырà. Ãэтыя культàвыя пàбудовы, à тàксàмà àнсàмбль Áельчыцкàгà мàнàстырà, Äàбрàвешчàнскàя цàрквà ў Âіцебску і іншыя дàзвàляюць выдзяліць полàцкую àрхітэктурную школу. Äля яе хàрàктэрны тэхнікà мурàвàння сà схàвàным рàдàм плінф, выцягнуты пàдкупàльны бàрàбàн. Ìàючы свàе сàмàбытныя рысы, полàцкàя школà дойлідствà тым не менш àбàпірàлàся нà візàнтыйскія трàдыцыя, àле увядзенне пры пàбудове Ïолàцкàгà сàфійскàгà сàборà контрфорсàў сведчыць і àб нейкім уплыве рàмàнскàгà стылю.
Äругàя àрхітэктурнàя школàÃродзенскàя прàдстàўленà перш зà ўсё Íіжняй цàрквой у Ãродне і Áàрысàглебскàй (Êàложскàй) цàрквой. Äля іх хàрàктэрны большàя дэкàрàтыўнàсць, чàргàвàнне клàдкі з мурàвàнымі рознàкàляровымі кàмянымі і мàёлікàвымі пліткàмі, нàяўнàсць у сценàх гàлàснікоў для пàляпшэння àкустыкі.
Àбàрончыя збудàвàнні гэтàгà перыяду прàдстàўлены Êàмянецкàй вежàй, рэшткàмі Íàвàгрудскàгà, Ëідскàгà зàмкàў. Òут ужо больш àдчувàеццà зàходнееўрàпейскі уплыў, у прывàтнàсці,