4. Жолдың көлденең профилі
Жолдың жобасында негізгі сызулардың бірі оның көлденең профилі болып, жер бөлігі конструкциясы және басқа да элементтері анықталады. Жолдың көлденең профилі деп сызбадағы суретте жол жазықтығының қимасын айтады, ось бойлай перпендикуляр.( сурет1) Жолды әр қашанда жер бөлігінде жайғастырады, сол құрылыстың өту бөлігіндегі тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін, рельфті шұңқырсыз тегістеу және жол бетіндегі беттік суларды кетіру үшін. Әдетте жер бөлігін нығыздалған топырақ түрінде - үйінділер жасайды. Егер жолдың бөлігінде жергіліктің жоғарылауы кездессе, оларды кесіп өтеді, бұл жағдайда жер бөлігі суырып алуға жүреді. Қашанда жер бөлігі жер бетінің деңгейімен бірдей болса, онда жол нольдік белгіленген жермен өтеді. ( сол нольдік жұмыстармен ).
Жер бөлігінің орталық бөлімі болып жүріп өтуге келетін бөлімін айтамыз. Сол жол бетіндегі жолақпен әлбетте көлік қозғалысы болып отырады. Әдетте өту бөлігін тас және тағы басқа материалдармен бекітеді, жолдың киімін жасайды оның беткі қабатын жабу деп атайды. Жолдың киімі автомобиль дөңгелегінен жігер алып оны жердің бөлігіне береді.
Оның сапасынан көп уақытта жол қозғалысының шарттары тәуелді болады, сондықтан ол берік және ұзақ өмірлік болуы керек, ал жабуы тегіс және кедір-бұдырлы.
Екі жақ бетінде жүруші бөлігінде жол жағасы (обочины)қосылады. Әдете бекітілген топырақ жолақтары жер бөлігінің бетінде ораласқан. Жол жағасы жол киімдеріне жақ тірек болып жасалады,уақытша аялдама ретінде қызмет етеді және жол киімін жөндеу кезінде материал қоиғыш ретінде қзмет етеді.
Жол жағасы жәнеде айналып өту, басып озу және қарсы атомобилдің тор өту жолдарының разъезінде қызмет етеді.(біржолақты).
Бір жолақты жолдарды v категориалы жасаиды өте аз қозғалыс интенсивіне ие.
Жол жағасы есебі артынан жолдың өту бөлігін кіші радиусты дөңгелектеулерде кеңеитеді.
Жол жағасы жолдың өту бөлігімен жанасу сызығын жиектің өту бөлігі деп аталады. Демек өту бөлігінің ені – ол жиектер арасындағы арақашықтығы.
Жер бөлігінің жан-жақ бетері (үиінділер, суприт алулар, кюветер және т.б.) иілген жазықтық түрінде орындаиды – откостар.
Ікі және сыртқы откостарды аиырады. Откостың тіп-тігі топырақ сапасына байланысты,үиінді биіктігі немесе суырып алулар тереңдігі жәнеэксплуатациялық талаптарға баланысты. Ол былаи белгіленеді откос биіктігін бөлеміз горизантальдің проекциясына – салынғандық. Мысалы: 1:1,5 белгісінде откостың салынғандығы биіктігінен 1,5 есе үлкендігін білдіреді. Откостың беріктігі оның лайықтытіп-тікті берумен қамтамасыз етіледі. Жаипақ откостар көбірек берік беріп, жер механизациясы жұмыстарында қолаилы және үиіндісі бар автомобилдер кіргенде қауіптілігі аз. әдетегі суглинисті және супесчанды топырақты бір жарым бөлмелі откостарда қолданылады. (1:15) үлкен емес үиінділер құрлыстарында (1ш) откостар 1:3деиін азаиуы мүмкін, бұл ауылшаруашылық жолдары үшін үлкен мағынаға ие себебі жолдың кезкелген жерінен шығуға мүмкіндік береді. Бірақ жаипақ откостар жер жұмыстарының көлемін ұлғаитады, сол себепті биік үиінділер және шұқыр суырыпалмалар (1 м деп 6-8 м) әдете бір жарым бөлмелі откостар жасалады. Откостың бетімен жолдың жағасы жанасу сызығын жер бөлігініңқаспен деп аталады. Жолдың профиль бойлай ол жобаның болады немесе қызыл сызық. Егер қаспен (бровка) жер бетінен жоғары жолда жаиғаса, есептеледі, жол үиіндіден өтеді, егер төменде болса – суырып алмалармен. Сондықтан үиінді биіктігі немесе суырып алмалар шұңқырын жер бетіндегі жол өсімен жер бөлігінің қаспен деңгеиі арасындағы ара қашықтығын айтады. Қаспендердің арасындағы ара қашықтықты жер бөлігінің (жолдың) кең жері өлшенеді, өту бөлігінің кең жері және екі жол жағасымен.
Өтү бөлігі және жол жағасы ол жол жер бөлігінің геометриялық элементтері болып өлшемдері, интенсивтік және қозғалыс құрамы және техникалық талаптары жолдың категориясына және топтарына байланысты. Жолдың бетінен судың ағып кетуі үшін, өту бөлігі және жол жағасын арқашанда жантайған болып жасайды, көлденең еңіспен. Еңіс – бұл бұрыш тангенсі, жантайған тікңе бөлігін құрылады және бөліктің горизонталь проекциясы – салған (заложением). Басқа сөздерімен еңіс і тангенс бұрышы жантайған бөлікте горизонтқа тегіс сызық:
і=h/l=tgα
Түрінен кіші бұрыш практикалық өлшенеді (не заложение)салған емес l, жантайған бөліктің ұзындығы L, сондықтан есептелетін tgα емес, sinα, кіші бұрыштарға тең.
Жолдың жұмыстарда еңісті былай келісілген ондық бөлшекпен, проценттерде немесе мыңдық промильде (‰). Мысалы. Бір еңісті бірнеше турде:
і=0.034=3.4%=34‰
Кейде еңісті градустарда беріледі.
Еңіс, градустыңберілулерде және промильдер арасында келесі арақатынастар
Градустар 1 2 3 4 5 6 7
Промилле (‰) 18 35 52 70 88 105 123
Еңістің көлденең мөлшері жолдың өтетін бөлігінің жабу түрінен тәуелді және 1,5-4% арасында техникалық талаптармен ұсынылады. Тегіс жабулар асфальтті және цементобетонды - көлденең еңіспен жасалады 1,5-2%, ал тегіс емес көпірлі , топырақты , жергілікті материалдармен бекітіледі, су олардан жай ағады, - еңіспен 3-4%.
Көлденең еңістің ұлғаюымен, қауыпсіз қозғалысын және ыңғайлылық азаяды.
Жолдың жағаларына көлденең еңістерді қосып береді 1-3% көбірек, өтетін бөлігінен олардың шероховаты көбірек және көбірек су сіңіреді.
Жергілікті рельефтің тәуелділігіне қарап жолдың жер бөлігі мына формада болуы мүмкінүйінді немесе суырып алулар.
Жолды үйіндіде саздарда салады, батпақты және сулы жерлерде, су башаған көпірлер жақынында, жыралардың кесіп өтуінде, алқаптардың және басқа төмендеулердің, сонымен қатар азаюға бойлай еңіске. Жолды суырып алулары бойлық еңістерді азайту үшін жасайды. Егер еңіс жол бойының қажетінен асатын болса.
Дәріс 11-12
Ауылды елді мекендер жолдарын жобалау
Мемлекеттің халық шаруашылығы мен ауыл шаруашылық өндірісіндегі автокөлік пен автомобиль жолдарының маңызы.
КСРО экономикасының жан-жақты дамуы көлік алдында жүк және адам тасымалдауын қамтамасыз ету бойынша талаптар қояды.
Жоспарлы - әлеуметтік шаруашылық жағдайларында көліктің барлық түрлері – темір жол, автомобиль, су (теңіз және өзен), әуе және құбырлы – халық шаруашылығының барлық салаларындағы көлік мәселелерін шешу үшін қолданылатын бірлік көліктік жүйені құрайды.
Темір және әуе көлігі жүк және адамның массалық тасымалдауын үлкен ара қашықтықтарда жүзеге асырады; әуе көлігі құнды жүктер мен адам тасымалын үлкен жылдамдықпен, әрі тез орындайды; құбырлы көлік – бұл мұнай мен мұнай өнімдерін тасымалдаудың экономды түрі.
Автомобиль көлігі ішкі шаруашылық және шаруашылық аралық тасымалдаудың барлық түрін қамтамасыз етеді және 400 км-ге дейінгі қашықтыққа жүк және адам тасымалдауына экономикалық мақсатты. Бұл көлікпен көбінесе аз қашықтықты тасымал жүргізілетінін көрсетеді. Халық шаруашылығы үшін көлік тасымалының маңызы жайлы оның қолданылуын айтуға болады.
Көлікпен соңғы жылдары 80% көлемі бойынша және басқа көлікке қарағанда 4 есе көп жүк тасымалданады. Жүк айналымы бойынша көлік тасымалы темір, су және құбырлардан кейін 4 орын алады және КСРО бойынша барлық жүк айналымының 6% құрайды. Оған тән бірнеше қасиеттер қатарына сай автомобиль көлігі басқа көлік түріне қарағанда ауыл шаруашылығында қолдануға аса тиімді. Себебі, оны жоғары маневрленгіштік сипаттайды. Ол көлік құралдарын қажетті мөлшерде бейімдеуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге, автономдылық, яғни хабар жолына шағын қатынасты. Өзен көлігі гидрографиялық торға, темір жол – темір жолға, әуе – аэродромдарға байланысты.
Тасымалдың үлкен жылдамдығы темір жол бойынша тасымал жылдамдығына тең және тек әуе көлігінің жылдамдығынан ғана теңдестірілмейді. Ауыл шаруашылық үшін автокөлік маңызы тасымалданатын жүктің жартысының көбі ауылшаруашылықтың болғандығынан көрсетіледі.
Бұл тұқым, тыңайтқыш, отын және майлау материалдары, машиналар, өзге де өнім. Қазіргі жағдайларда ауыл шаруашылық жұмыстар жартысынан аса көліктік болып саналады, Сондықтан, көлік тасымалы – ауыл шаруашылық өнім өндірісінің технологиялық үрдісінің маңызды құрама бөлігі.
Автокөліктің жұмыс тиімділігі көп сатыда жол жағдайына байланысты. Қазіргі уақытта, ауылдық аудандарда орналасқан жолдардың көп бөлігінде қатты жамылға жоқ. Жаңбырлы күндері мұндай жолдардан өту қиындайды, кейде мүлдем мүмкін емес. Сол үшін колхоздар мен совхоздар жүкті трактор көмегімен тасымалдайды, ол тасымалдау жылдамдығын төмендетеді және экономикалық тиімсіз. Жолдардың жаман күйі автокөлік жұмысының тиімділігін төмендетеді: 3-4 есе тасымал жылдамдығы төмендейді, 3-5 есе жылу шығыны өседі, өнімнің шығу мерзімі бұзылады, 4-5 есе тасымалдау құны артады.
Тасымалдың өзіндік құны – көлік жұмысының аса маңызды экономикалық көрсеткіші. Соңғы жылдары орта есеппен мынаны құрады: автокөлікпен – 5,2тг; өзен көлігімен – 0,26тг, теңіз – 0,16, темір жолмен – 0,25 тиын (тонна - км). Тасымалдаудың өзіндік құны жақсы жолдарда 2,5-3,0 тиын/ткм аспайды, ал колхоз бен совхоздарда 10-18 тиын/ткм, яғни 2-3 есе көп.
Автотасымал көлемінің ұлғаюына байланысты ауылшаруашылық жолдарда қозғалыс қарқындылығы мен жылдамдығы артады. Жолдармен автопоездардың қозғалысы кейінгі артылған талаптарды ұсынады: максималды бұрылыстардың шектелуі, шағын радиусты бұрылыстарда жол бөлігін кеңейту, аса капиталды жол киімі мен құралдарын қолдану.
ІV санатқа облыстық немесе аудандық маңызы бар автомобиль жолдары, жергілікті маңызы бар жолдар, жалпы тор жолдары, өндірістік кәсіпорындар, ірі құрылыс объектілері, совхоздар мен колхоздар жолдары жатады.
V санатқа жергілікті маңызы бар, ішкі өндірістік, тұрақты ішкі шаруашылық, қызметтік жолдар. V санаттағы жолда қозғалыс қарқындылығы тәулігіне 200 автомобиль.
І – ІІІ санаттағы жолдарды жоғары санаттағы, ал ІV – V санаттағы жолдарды – төменгі санаттағы жолдар д.а. Елді мекен шегінде жолдарды көшелер деп атаймыз.
Ауыл шаруашылық жолдарға ауылды аудандарда жолдар жатады. Бұл жолдар ІV – V санатқа жатады. Ауыл шаруашылық жолдары нысаналы мақсатына қарай 2 топқа бөлінеді. 1-ші топқа шаруашылықтан тыс жолдар жатады:
колхоз бен совхоздарды аудан орталығымен байланыстыратын, жалпы мемлекеттік, республикалық және облыстық маңызы бар автомобиль жолдарымен, темір жол станцияларымен және пристаньдармен.
өзара ауыл орталықтарын, колхоз, совхоздарды, ауыл шаруашылық өнімін өндіру бойынша кәсіпорынды байланыстыратын.
2-ші топқа ішкі шаруашылық жолдар жатады: - ауылдық елді мекендерді орталық усадьбаларды, бөлімшелер мен бригадаларды даламен, мал фермаларымен, шеберханалармен, складтармен байланыстыратын.