5 Дәріс. Жолдардағы су бұрылымдары және су ағыстарынан өтуге арналған өткелдер.

1. Су өткізгіш құрылыстар және су ағыстарынан өтуге арналған

өткелдер.

Дымдалу арқасында, жер жолақтары салынатын топырақтар, өздерінің физикалық - механикалық қасиеттерін өзгертеді, бұл олардың нағыз қабілеттіліктерінде өкпек азаюда білінеді және тиеулердің сыртқы әрекеттеріне қарсылығына әсер етеді. Тек құм және гравелистік топырақтар ғана ондай емес, олар дымдалу кезінде көліктер үшін тіпті көбірек өтетін болып шығады. Сазды және суглинисті топырақтар дымдалудан кейін әбден су болады, ­ көлемі ұлғаяды, ал суды тіпті көп қосқан кезде тік құламаларда жылжуға дейін алып келеді. Сонымен қатар, жолдың үлкен бойлай еңістері кезінде су үлкен жылдамдықпен аға алады және жер бетін шайып кетуі мүмкін.

Жол киімін бұзылып кетуден қорғау үшін, жер жолағын дәл осылай құрастыруға ұмтылады, ол жылдың кез келген мезгілінде дымдалуға азырақ душар болуына жағдай жасай отырып.

Жер жолағының дымқылдануы қайнары болып су өткізетін жолдың қиімі арқылы ағып жиналушы атмосфералық түсулер болуы мүмкін, жолдың жақын бөлігінде жиналатын немесе кюветтердегі су, капиллярдық су, биік ­ жер астылық сулардың деңгейінде тұратын, сонымен қатар буға ұқсас және пленкалы су, топырақ қабаттарында жылы орыннан көбірек салқындау жерге қозғалып жатқан.

Көрсетілген анау немесе басқа дымқылдану қайнарларының басымдылы жергілікті табиғи шарттардан және жыл уақыттарынан тәуелді болады.

Жер жолағына ылғал түсуіне, жергілікті ­ климат шарттарынан басқа, жүргінші бөлім еңістерінің және жолдың жағаларының бойлай еңістері шамасы ықпал етеді, жол киімінің конструкциялары, жолдың жағаларын нығайту үлгі және құламаларды, жер жолағының топырақтарының нығыздау дәрежесі де әсер етеді. Жер жолағының дымқылдануының негізгі қайнарларын ­14 суретте айқын суреттелген.

Жер жолағына болған судың жағымсыз әсерлерін ескертуге және азаюту үшін бағытталған бірқатар конструктивті шараларды және алдын ала ескертулер жасалады, ол жолдың су бұрғыш жүйесі деп аталады ( 15 сурет).

Оған келесі салулар және құрылымдар кіреді: әртүрлі қанаулар ( кюветтер, таулы, субұрғыш, құрғататын ); буландыратын бассейндер және резервтер; дренаждар; су өткізетін салулар - құбырлар және көпірлер; су қорғайтын және суды бағыттайтын жоспарлаулар – бермалар, банкеттер, себінділер.

Жолды үстіңгі сулармен дымдалудан сақтау үшін келесі шаралар қарастырылады:

1. Жаңбырлық және еріген су ағыны тездетуіне арналған ­ жол үстінің жүргінші бөлімін және жолдың жағаларын көлденең еңіспен істейді.

2. Суды бұру үшін, жол бетінен ағып кеткен және оған жердің жабысып тұратын, кюветтер, таулы және - қанауларды жасайды. Қанауларды ағымдағы судың жуып кетуінен қорғау үшін, өте үлкен бойлай еңістерде болуы мүмкін болған, қанаудың түп және құламаларын бекітеді. Еңістер жанында 1-3% бекітулерді шыммен істейді, ал еңістері 3-5% болғанда таспен бекітуді қолданады, ал еңістігі 5% дан көбірек болғанда қанауларда құламаларды жасайды.

Құлама тік қабырғасы биіктігі 0,3-0,5 м тастардан болады, ағаштан, бетоннан немесе темір бетоннан бекітілген ұстындармен, құламалармен және сусоққышпен. Құламалар арасында қанау түбіне бойлай еңісті қосады, мұнда топырақтарды ағымдағы сумен жуып кету болмайды ( ол гидравликалық есеп-қисаппен орналастырады ).

Ұзын түсірілімдерде бірнеше құламалар жасалған болуы мүмкін ( күрілдеуік ) l - ара қашықтықпен орналасқан, ол мынаған тең

Мұнда h – құлама қабырға биіктігі;

- жолдың бойлай еңісі немесе қанау жолымен жердің беті;

- құламалар аралық қанау түбінің бойлай еңісі.

3. Буландыратын бассейндер және резервтер. Тегістік шарттарында жолдың су бұрғышы кейде жер – еңістерінен күшті ауырлаған. Мұндай жағдайларды, егер климаттық шарттар жол беріп жатса, суды жолдан дәл осылай аталатын буландыратын бассейндерге – шұңқыр болмаған котловандарға ( 1,5 м ге дейін ) 200-300м³ дейінгі сыйымдылығы болған суды бұрады, мұнда су табиғи жолмен буланады. Суырылып алынған топырақты бассейн айналасында шашады, бұл оған қоршаған ортаның суы тиюін қақпайлайды.

4. Сорып алатын құдықтарды әдетте елді пункттерде жасайды, егер гидрогеологиялық шарттар рұқсат етсе. Сорып алатын құдық 1 X 1 м жоспардағы мөлшермен тік өңдіруді ұсынады, тереңдігі 3м-ге дейін және одан да көбірек, суды жұтушы қабатты түппен жеткізуші.

Құдықты жол жолағынан 10 м-ден жақын болмаған төмендікте жайғастырады және дренирленуші тасты материалдармен толтырады, ­ кішкентай бөлшектердің ірілік өсуімен төмен жағынан жоғарыға қарай. Құдыққа суды қанаумен әкеледі. Ол айнала кішкене білікті жасайды, жергілік жабысып тұратын сулардың тиюін қақпайлаушы.

Жолды сақтап қалу үшін, жоғарыда түзілген жер астылық сулардың зиянды әсерлерінен, алдын ала жер жолағының қасын биіктетуді ескереді ­ ( 16, а сурет ); жер астылық сулардың деңгейін аласартады ­ құбырлы дренаж қуатымен ( 16,б сурет );

Денеде горизонтальдық қабаттау үйінділерінен ­ су өткізбейтін пленкалы немесе сөк ( гравелдік немесе ірі құмдық ) материалдардан жасайды, жолдағы жоғарғы қабаттарға капиллярдық, пленкалы немесе буға ұқсас ылғалды қозғалыстардың жолдарын бөгейтін ( 16,в сурет ). Капиллярлы бөлуші қабаттарды жер жолағының барлық еніне жабудан 0,5-0,8 м тереңдікте жасайды, бірақ жер асты суларының бетінен 20 см-ден жақын болмаған түрде.

Дренаж және қабаттаулар жолдарды биік болмаған үйінді жерлерде дымқылдылығы жоғары болған жерлерге салуға мүмкіндік береді, мұнда жер жұмыстарында үнемділікке қол жеткізеді.

Қиғаш таулы учаскелерде, жолдар ойықтар арқылы жүргізілгенде, жер астылық сулардың ұстап қалуы таулы дренаж құрылғысымен жүзеге асырылады ( 16, г сурет ).

Дәл осылай барлық бұл шаралар жолдың құнын маңызды үлкейтеді, онда оларға тек ­ етжеңді жағдайларда ғана жүгінеді. Сондықтан жоспарда жолдарды жайғастыру кезінде мүмкіншілігі барынша су бұрғыштық бойынша арнайы өлшемдерді талап етпейтін жерлерде орналастыруға ұмтылады.

Жер жолағы топырақтарында қысқы мезгілдегі су қорлануы ­ болғанда, кей кездері жолдардың бетіне иірімдердің жиналуына әкеп соғады. Бұл әдетте ылғалдың төменгі бөліктерден орын ауыстыруынан болады, көбірек жылы қабаттардан анау жоғарғы, көбірек салқын қабаттарға түскенде, су мұз боп қатады және ­ мұздың линзалары жиналады. Аязды дәуірлерге кеңейе отырып, мұз аздап жоғары көтеріледі және бөлек жерлерде жол киімін қиратады. Көктемде мұз еругенде сол себепті аса дымқылданған орындар пайда болады, көлшіктер және шұңқырлар. Иірімдер – аса бір ­ жағымсыз құбылыс, ол бүтіндей жолды толық қатардан шығара алады.

Иірімнің пайда болуына шаңды топырақтар көбірек бейімді, ­ сондықтан жолдың жер жолағының жоғарғы бөлігін шаң болмайтын құмдық және суқұмдық топырақтардан істейді.

Жолдардағы салынымдар және суағыны арқылы асулар

Автожолдарда жасанды салуларды жасайды ( инженерлік, су өткізетін ): көпірлер, құбырлар, бро­дтар, тартпалар, сүзуші ағаш бөгеттер, жол өтпелер, эстакадалар, қабырғалар, өткелдер, жол бойындағы суаттар. Ең үлкен таратуды жолдарда суөткізетін салулар алды - көпірлер және құбырлар, сонымен қатар қайықтар және өткелдер. Су өткізетін салуларды жолды өзендер кесіп өтулерде салады, жылғалар және уақытша суағымдары кесуінде, мол жаңбырдан кейін және қар ерігеннен кейін пайда болғанда.

Ереже бойынша, су өткізетін салуларды әрбір жолды су ағыны кесіп өтуде салынады, тиісті негіздеуде кейде екі немесе бірнеше көршілес суағымдарын сол бір салу арқылы жіберуі мүмкін.

Жолдардың құрылысы кезінде өткізетін салулардың құрылғысы бірінші кезектегі шара болып келеді, дәл осылай тұрақты немесе уақытша су ағындары әдетте көлікке өтіп болмайтын кедергі келтіреді.

Ауылшаруашылық жолдарында қозғалыста үзілістер болады, сондықтан тұрақты су ағымдары арқылы тығыз гравелистық түппен және өзен суының төменгі сабасына 0,3-0,4м тереңдікпен көпірлердің және құбырлар орнына өткелдер жасауға рұқсат етіледі - бродтар ( 17 сурет ). Оқтын-оқтын істейтін су ағындарында тартпаларды орналастырады - жолдың шектеріне уақытша кесіп өтулерге тастан нығайтуды жасайды.

Су ағыны жағасы, өткелдер немесе тартпаларды жасайтын, жайпақ болуы тиісті, үлкен шығындарсыз еңістігі 10% дан көп болмаған түсірілімдерді жасау үшін. Өткел шектерінде және тартпада жолды таспен, шағалмен, қиыршық таспен бекітеді. Әрбір тартпа 2-4 м тесікпен көпірді ауыстырады және 2-3 есе арзан түседі.

Уақытша су ағындарында судың салыстырмалы шығындарымен ( 10м/с қа дейін ) ыңғайлы жергілікті тастың молдығы кезінде көпірлердің немесе құбырлар орнына кейде олар сүзуші дамбыларды орналастыру мақсатқа лайықты. Олар құрылысы бойынша жайлы, биік мамандықтық жұмысшы талап етпейді және дефицит материалдар шығындарынсыз ­жасауға болады ( цементті, болатты ).

Құбырлар (18,а сурет) автомобильдік және темір жолдардың қиылыстары кезінде салынады, трамвай жолдары және әр түрлі деңгейлердегі көшелердің қиылысында.

Виадуктарды (18, в сурет) терең шатқалдар арқылы өткелдер үшін жасайды, жыралар және басқа табиғи кедергілер болғанда. Эстакадалардан айырмалы түрде (18, б сурет), ереже бойынша, бірдей биік тіректерге ие болған және биік үйінділердің немесе ағаш бөгеттер орнына құрылады, виадуктардың тіректері әр түрлі биіктікте болады. Қоныстанған пунктілердің жолдарының қиылысында әдетте эстакадалар жасайды, жергілікті қозғалысқа бөгет жасамау үшін және бағалы жерлерді алып тұрмау үшін. Бұл салулар жоғары категориялы жолдар үшін көбірек қатерлі.

Тіреуішті қабырғаларды (19 сурет) әдетте таулы шарттарда істейді, тік қия беткейлерінде, жер жолағының тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін және жер жұмыстары мен құз жұмыстары көлемін азайту үшін.

Ауылшаруашылық жолдар мен үлкен су бөгеттерінің қиылысында күрделі көпірлерді істемейді, себебі ол экономикалық тұрғыдан пайдасыз. Бұл жағдайда ­ паромдық және мұзды өткелдерді құрастырады, сонымен қатар үшін су астына түсірілетін және үстінде жүретін көпірлер.

Паромдық өткел паромнан және айлақта ­ құрылғыларынан тұрады. Паром - бұл жағалар арасында жүріп тұрған жайпақ түпті кеме немесе жайпақ түпті қайықтардан жасалған ( плашкоуттар ) сал, ­ адамдарды тасу үшін арналған, малды және әртүрлі жүктерді және техникаларды тасу үшін. Паром кішкене кемемен немесе моторлы қайықпен сүйрету жолымен орналасады, сонымен қатар өзіне меншікті қозғалтқыш арқасында. Су ағыны ені 200 м болғанда

паром бойлай созылған аралық ­ арқансым көмегімен отырған адмдардың күші көмегімен немесе ­ қозғалтқыш қуатымен қозғала алады.

Паромдық өткелдер - су бөгеттері арқылы қозғалудың арзан құралы, бірақ қозғалыстың үзілмеліліксізі жол жөнекей жылдың бөлек мезгілдерінде ( сең жүру уақытында, шугоходта ), тоқтатылады. Сонымен қатар, паромдық өткелдер циклик түре жұмыс істейді, және көлік жағада кезекті рейсті күтіп тұруға тура келеді, бұл оның жол жөнекей қозғалыс орта жылдамдығын төмендетеді және оның өткізгіш қабілеттілігін. Сондықтан қозғалыстың күшейе түскен кезінде паромдық өткелдер орнына көпірлік өткелдер құрылысы мақсатқа лайықтылығы туралы мәселе қойылады, ол техника - экономикалық есеп-қисаптармен дәлелденуі тиісті.

Жүзуші көпірлердің аралық құрылымдары тіректері болып понтондар, баржалар, салдар, плашкоуттар қызмет етеді. Жүзуші көпірлерге жанамалар эстакадалар түрінде орындалады, тіреулі тіректерде.

Қысқы уақытта жүзуші көпірлерді шығанақтарға жинайды, ал жағалар аралық қозғалыс мұзбен жүзеге асады. Ол үшін мұзды өткелдерді жасайды. Тәжірибелер көрсеткендей, мұзбен оның жеткілікті жуандығында практикалық түрде барлық транспорттық құралдары жүре алады. Адамдардың өтуіне арналған мұздың жуандығы 5 см ден кем болмауы тиісті, атты көлік өту үшін -16, ЗИЛ автомобильі үшін -35, МАЗ -60, КРАЗ -70 см; тракторлар үшін 1,2 т -36 см,16 т -40 см; автопоездер үшін ЗИЛ базасында - 50см. Жүкті тиеулердің қосымша нүктелері аралық ара қашықтық – жеке адамдар арасында 2 м ден кем болмауы тиіс, атты жеккенде -13 м және автомобильдермен -20-30 м.

Талап етілетін мұз жуандығы мұз асты немесе үстіңгі мұздату арқылы алынуы мүмкін.

Мұз асты мұздатуды әдетте мұздың үстіңгі бетін қардан тазалау жолымен істейді ені 30 м ден кем болмағанда. Мұздың төменнен мұздатылуы төмен жағынан ауаның температурасы минус 10° және төмен болғанда болады. Беттік мұздату минус 5° тен төмен болған температурада мүмкін болады. Ол үшін мұзды еніне 30м ге дейін қардан тазалағаннан кейін жолақты периодты түрде өзен суымен сондай құяды, сайып келгенде, мұздаған қабаттар 3-5 см жуандықта болуы керек. Кей кездерде арасына шырпы немесе тақтайлар тастайды, суғарудан кейін ол мұзға жабысады, оның беріктігі үлкейеді.

Барлық суреттелген жағдайларда жол беттерінде 10 см-ден кем болмаған қар қабаты болуы тиісті, мұзды алдын ала жүкті тиеумен жылжымалы зақым келуден сақтау үшін, ал жуандығы мен жағдайын тексеру үшін жол жақтары арқылы әрбірі 20-25 м шұңқырлар істелген болуы тиіс.

Жолдармен арқалықтардың, жыралардың, алқаптардың және басқа төмендеулердің қиылысуы кезінде жолды құрумен бір уақытта ­ жол бойындағы суат құрылғысына арналған жол үйінді қолдану қажет, мұнда балықты салуға және суда жүзетін құсты өсіруге болады. Жол бойындағы суаттар, әсіресе суы аз аудандарда, көріністі көркейтеді, еңбеккерлердің мәдениетті демалыс орыны болып қызмет етеді ­ және ауылшаруашылық жерлерді суландыру үшін қолданылады.

Бірақ суөткізгіш құрылғылардың негізгі түрлері болып ( жалпы олардың санының 85 пайызы ) автомобильдік жолдарда құбырлар келеді. Құбыр, сонымен қатар аз аралықтардағы көпірлер жолдың барлық құнының 20% ын құрастырады және барлық жолдардың көбірек құнын, сондықтан бұл құрылғыларлы орынды жобалау үлкен мағынаға ие болады. Құбыр – бұл жасанды ­құрылғы, жасалған денеде су салыстырма - шығындарының кіргізуіне арналған жол үйінділері ( 6-10 м³ қа дейін) тұрақты немесе оқтын-оқтын суөткізгіштер.

Жұмыстан алынған тәжірибе көрсетеді, көп болмаған шығындарда құбырлардың құрылғысы арзандау, кіші көпірлерді тұрғызуға қарағанда. Құбырлар қолдануда қолайлы.

Құбырлардың және көпірлердің саны жолдарда климаттық жағдайларына тәуелді болады, гидрографиялық тор қоюлығынан және жер рельефінен, қуаң, жартылай шөл далалы және елсіз аудандарында бір су өткізетін құрылым орташа 3 км жолға келеді, жазықтар және далалы аудандарда - 2, сазды аймақтарда - 1, ал таулы жерлерде - 0,5 км.

Құбырлардың мөлшерлерін және кіші көпірлердің көлемін гидравликалық есеппен тағайындайды. Есеп-қисапсыз кіші көпірлер 2-3 м аралықпен орналастырылуы мүмкін, әрбір 1-2 км-лерде, егер жолды саз бойына салса.

Құбырларды жасау тұрақты су бұратын аудандарда, қатал қыста, мұздыжүрулер және корчеходтар болатын жерлерде ұсынылмайды, дәл осылай бұл жағдайда құбыр мұзбен немесе тырбиған ағаштармен жабылып қалуы мүмкін.

Суды өткізуден басқа негізгі техникалық талаптар, құбырларға және көпірлерге көрсетілуші, олардың қызметінің барлық мезгілінде транспорт қозғалысының қауіпсіз және толассыздығын қамтамасыз ету.

Құбырлар және көпірлер ереже бойынша, күрделі үлгіде орнатылған болуы тиіс ( темірбетонды, тастар, бетонды ). Орманды аудандарда ІV – V категориялы жолдарда көпірлер ағаштан орналаса алады. Ағаш құбырларды жалпы тор жолдарында қолдануға шешілмейді, себебі ағаш үйінділер астында жылдам үгітіледі. Тек қана оларды кейде орманның ішкі шаруашылық жолдарында қолданылады.

Техникалық шарттар құбырлар және көпірлерді профильдің кез келген - үйлестірулерінде жайғастыруға рұқсат етеді және жобаланушы жолдың сәйкес нормативтерінің шектерінде жол жоспарын.

Құбырлардың тесіктері стандартты диаметрмен қабылданады 0,5; 0,75; 1,0; 1,25; 1,5 және 2,0 м – шығаратын су шығынына тәуелділікте.

Көлденең қимасында құбыр дөңгелек, тік бұрышты, үшбұрышты, трапецеидалды бола алады, эллиптикалық және овальды. Ең кең­ таралғаны дөңгелек құбырлар.

Құбыр ( 20 сурет ) кіріс және шығатын бастамалардан түзеледі және бөлек буындардан, темірбетонды контрукциялар зауытында дайындалатын. Қамыттың балақ және құбырлардың буындары бетонды фундаменттерде орнатылады. Оларды кейде тығыздалған грунтщебеньдер немесе глинобетонды фундаментке орнатады. Судың ағып жиналуын азайту үшін жапсарлар ( тігістер ) аралық құбыр элементтерімен гидроизаляциялық материалдармен бітеп тастайды, мысалы қалдық талшықпен қарамайланған, сыртынан битумдағы рубероид қабаттарымен жабады, ал цемент ерітіндісімен ішінен сүртіп тастайды. Алдын ала барлық құбыр буындары жақ сыртымен, сонымен қатар қамыттың балақтарының элементтері топырақ жағынан битуммен жабады, бетонды агрессивті жер астылық сулармен қиратуын қақпайлау үшін.

Құбырлардың контрукциялары типтік жобалармен қабылданады. Жұмыстарды ұйымдастыруды оңайлату үшін салынған жолда буындардың диаметрлерінің ең азы санымен өткізілуге талаптанады, сондықтан әр түрлі шамадағы шығындардың кіргізу үшін бір-, екі - немесе үшұпайлық құбырлар қолданылады.

Соңғы жылдары мырышпен қапталған метал бүрмелі құбырлар енді, шамамен 20% ға темірбетонды трубалардан тиімді болған.

Көпірлер әртүрлі контрукцияларда бола алады: біршығысты бөренелік ( 21, а сурет ) және көпшығысты ( 21,д сурет); аркалық ( 21, б сурет); рамкалы ( 21, в ); аспалы (21, г ) және б.

Ауылшаруашылық жолдарында ең үлкен қолданылатыны ­ контрукциясы қарапайым бөренелік көпірлер және даярлауы да қарапайым. Бөренелік көпір ( 21, а және д) бір немесе бірнеше жайлы ­ ұшулар құрылымдарынан құралады (2), жолдың жүргінші бөлімін қолдайтын. Аралық құрылымдар (3) тіреулерге сүйенеді және быктарға (4). Тіреулер - бұл жағалық тіректер, ал быктар - аралық. Демек, біршығысты көпірлерде быктар жоқ.

Көпір ұзындығы ()- бұл тіреулердің сыртқы шекаралары аралық ара қашықтық, көпір бетінен өлшенген. Ол оның биігінен тәуелді болады, контрукциясынан және мынаған тең:

Мұнда - көпірдің типтік тесігі;

п - көпір тіректерінің саны

d – тіректер ені ( немесе свайлы тіректерде свай диаметрі );

m – көпір конустарының коэффициент құламалары;

- көпірдің азат биіктігі – УВВ дан аралық ара қашықтық құрылым астысына дейін ( 0,5 м ден кем болмауы тиіс ).

Көпірлерде 2-3 м биіктікпен конустар орнына ­ тік қабырғалар қолданылуы мүмкін: бұл жағдайда ­ келтірілген формулада көпір ұзындықтары мүшесі 2 mН түсіп қалады, ал біршығысты көпірде сонымен қатар тағы бір мүше түсіп қалады.

Көпірлерді шартты түрде кіші - ұзындығы 25 мге дейінгі болған; орташа - 25-100 м және 100 м ден көбірек.

Ауылшаруашылық жолдарында, әсіресе аудандарда, орман жергілікті құрылыс материалы болып келетін жерлерде, көпшілік көпірлерді ағаштан салады. Қарапайым ағаш көпірлер – бұл біршығысты бөренелі 2,5-3 м тесікпен.

Құбырлардың тесіктерінің және кіші көпірлердің есебі

Құбырлардың тесіктерінің және кіші көпірлердің мөлшерлерін гидравликалық есептермен анықтайды, судың шығыны мөлшерінен тәуелділікте, осы құрылымдарды өткізуі тиіс болған. Үлкен су ағындарының шығындарын, су жинайтын ауданы 100км ден көбірек болған, әдетте шамаланған жол құрылыс аймағында - күзет орындарында табиғи өлшеулердің жолымен анықтайды.

Кіші көпірлер мен құбырлар үшін, тұрақты немесе уақытша су ағыны үшін жасалған, су жинайтын аудан қайсы салу құрылғылары орын жоғарырақ болса да 100 км ден аспайды, шығындарды жеткілікті дәлдікпен эмпиристік формулалармен анықтауға болады. Ең үлкен нөсерлі шығынды кіші су жинайтын тоғандардан, ауылшаруашылық жолдары құрылыстары үшін СоюздорНИИ дің оңайлатылған формуласы бойынша анықтайды.

Мұнда ψ - геоморфологиялық параметр, бассейн рельефін характерлеуші; негізгі ­ тальвеганың орта еңістігіне тәуелді түрде анықталады;

h - ағын қабаты ( мм ), су жинайтын бассейннің географиялық орналасуынан тәуелді ( нөсерлі ­ ауданда ), қабылданған пайыздың қамсыздандырылғандығы, топырақ грунттық категориялары және ағын басынан нөсер ақырына дейінгі уақыт категорияларын; z - тұнбалардың қабаты ( мм ) өсімдіктерді суландыру үшін. Егер су жинайтын аудан шөппен немесе бұтамен жабылған болса, z =5-10 мм; орманмен жабылған болса - z =10-15 мм; сазды батпақтар үшін z =20-40 мм;

m және n - дәреже көрсеткіштері,

F - су жинайтын аудан ( км); нақтылы өлшеуде анықталады ­ немесе көкжиекті картамен.

Геоморфологиялық ψ параметрдің мәні 4 кесте бойынша анықталады.

Бассейн рельефі	Негізгі тальефтің орта еңісі	Геоморфологиялық коэффициент
Батпақты Жазықтықты Шыңды Қыратты Таулы	0,001-0,002 0,002-0,006 0,006-0,045 0,020-0,045 0,045-0,100	0,04-0,05 0,05-0,08 0,08-0,11 0,11-0,14 0,14-0,16

Тальвеганың орта еңісін ( сайдың ) сай шыңында биіктік белгілерінің және тальвеганың оралған ұзындығы бойынша құрылымның шамаланған құрылысы нүктесіндегі айырымды бөлу жолымен анықтайды.

Құбырлар және ағаш көпірлер үшін ауылшаруашылық жолдарында шығынның қамтамасыз етілгендігі ­ 3% деп қабылданады ( яғни бұл құрылымдар шығынға деп есептеледі, 33 жылда бір мәрте болуы мүмкін болған ), ал капиталдық ­ көпірлер үшін - 2% қамтамасыз етілгендік (5 кесте).

Жауын-шашындық аудан	Сіңіп кетуі бойынша топырақтар категориялары
	Лайлар, лайлы топырақтар, тақырлар, Төселген беттің			Саздақтар, алтындай және сұр орман топырақтары, саздақты - чернозем, сазды топырақтар			Черноземдер, ашық және тұйық қоңыр ормандық, карбонатты топырақтар			Супестер, шөлдік-адырлық топырақтар, сұр топырақ, құмдық және суқұмдық
	2%	3%	2%		3%	2%		3%	2%		3%
1 2 3 4 5	29 39 32 52 24	27 35 26 40 21	25 36 25 45 21		22 30 20 36 19	19 25 20 41 15		17 17 15 32 13	0 12 0 26 0		0 9 0 15 0

Нөсерлі аудандар:1- Белоруссия, орталық аудан, солтүстік шекара батыстағы Двина аралық су айырықпен және Волгамен, Череповец, Тотьма, Орал, Повольже Волгоградқа дейін, Воронеж, Орел, Брянскі; 2 - Украина Карпаттарға дейін және Буг аралық су айырықтары және Днестрмен, Крым солтүстік бөлімі 1 ауданмен шектескен;

3- Карпат солтүстіктен ауданмен шектес болады, сонымен қатар Буг аралық су айырықтың батысына және Днестрмен;

4- Кавказ қара теңіздік жиек, Крым оңтүстік бөлім;

5- Балтық жағалау Одер сағасына дейін, және т.б.- барлығы 15 аудан.

Бақылаулармен дәлелденген, оңтүстік тараптан Ленинград – Казань сызықтары ­ең үлкен шығындары кіші су жинаушы аудандардан нөсердің көмегімен толады, оның құрамына интенсивтілігі 0,5мм/мин тен көп болған жауындар енгізіледі, сондықтан жолдың құрылымдарын көп жағдайларда нөсер шығындары деп есептейді.

Құбырлар тесіктерінің анықтамасы.

Судың ең үлкен есептелген саны құбырлардан қысымсыз, қысымды және ­ гидравликалық тәртіптегі жартылай қысымсыз режимі шарттарында ағып өтеді. ( 22 сурет).

Су қысымсыз тәртіп кезінде барлық құбыр бойысында азат бетке ие болады, яғни барлық қиманы толық толтырмайды. Қысымсыз тәртіп, егер судың Q шығындары арасында және құбыр диаметрі d мен келесі тәуелділік сақталса мүмкін болады:

Q ≤ 1,42 d

Осы тәуелділік бойынша, ең үлкен шығынды біле отырып, құбыр диаметрін анықтауға болады. Яғни, 6 кесте бойынша істеуге болады.

Құбырлардың диаметрі (м)	2,0	1,5	1,25	1,0	0,75
Шығын (м³/с)	Судың Н құбыр алдындағы тереңдігі және жылдамдық (м/с)
0,8 1,0 1,2 1,6 2,0 3,0 4,0 5,0 5,5	0,67/1,7 0,73/1,8 0,81/1,9 0,93/2,1 1,05/2,2 1,30/2,4 1,53/2,7 1,75/2,9 1,86/3,0	0,69/1,8 0,78/1,9 0,87/2,0 1,00/2,2 1,15/2,3 1,47/2,7	0,73/1,8 0,82/1,9 0,91/2,1 1,09/2,3 1,26/2,5	0,82/2,0 0,94/2,1	1,00/2,9

6-7 Дәріс Жол төсеніштері