Юрген Хабермастың коммуникативтiê әрекет теориясы

Юрген Хабермас – белгiëi әлеуметтiк ойшыл, қазiðãi марксизмнiң áåëãiëi көшбасшыларының бiði, Франкфурктiң Неомарксистiк институтының директоры. Әлеуметтанудағы Хабермас идеясының орны оның идеяларымен және еңбектерiмен анықталады. Оның жұмыстарының iøiнде “коммуникативтiк әрекеттер теориясы” атты 2 томдық (1200 бет) еңбегi iðãåëi зерттеу болып табылады. Бұл еңбекте әлеуметтану классиктерi Макс Вебер, Джордж Герберд Мид, Эмиль Дюркгчейм және Толкот Парсонс, Карл Маркс, Макс Хоркхаймер және Теодор Адорно мұралары мұқият талданады. Жұмыс теориялық сипатта болғанымен, Хабермас алғы сөзде былай дейдi:

“Әрине, бұл ұсынып отырған еңбектiң астарында қазiðãi заман тарихының ауаны жасырылған. Алпысыншы жылдардан бастап, батыс қоғамы батыстық ақыл-ойдың сынға ұшырайтын халiне тақалды. Бұл елдердегi iøêi қатынастардың бið қàëûïқà òүñói және жалпы көпшiëiêòiң молшылығын (әсiресе Германияда) көздеген мемлекеттiк саясат әлеуметтанушылық және мәдени қиындықтардың өсуiне соқтырды. Бiз сондай-ақ кең ауқымдағы нарықтық қатынастардың тұрақсыздығын мойындай түсудемiз. Бұрын мұны тежеуге болғанымен, толық бақылауға ала алмағанбыз. Бұл құбылыстар жайлы теориялық пiêiрталастар батыс дәстүрi мен рухының терең негiçäåðií қîçғàéäû” (1 ò. 9-áåò).

Осылайша өзiíiң теориялық еңбегiмен Хабермас ашық саяси мақсаттарды көздейдi. Ең алдымен, ол екi лагерге көңiл аударады. Бiðiíøiден, “Қайтсе де экономикадағы және қоғамдағы жаңғыртудың капиталистiê үëãiñiн сақтауға тырысатын” – “консерваторларға” қаратып айтады. Хабермастың пiêiðiíøå, “ÕIХ ғ. аяғынан бастап белгiëi áiр себептермен нарықтан мемлекетке немесе, керiñiнше, көшкен, яғни бұл мәселелердi àқøà ìåí áèëiк арасында қақпақылдап отырған кезде бұл мәселелерге қайта-қайта оралып, жаңа идеялар табу қиын”. Екiíøi æàғûíàí, îë “өñiìíiң сыншылдарымен” де келiспейдi. Олар экономика мен әкiìøiëiêòåãi ìiíåç-құëûқ æүéåñiíiң êүðäåëiëiãiнен бас тартып, қайтсе де қарапайымдануын талап етедi”, – äåï áiëåäi. Консерваторлар мен қазiðãi заманғы қоршаған ортаның тазалығы үшiн күресушiлер тарапынан шығатын бұл сын ең маңызды нәрсенi назардан тыс қалдырады: “Монетарлық-әкiìøiëiê êүðäåëi-ëiêòiң өñiìiн шектеу өмið ñүðóäiң қàçiðãi заманғы нысанынан бас тарту емес. Құрылымды бөлшектi дүниеде жүйенiң êүðäåëiëåíói туралы ұғымға сыймайтын мүмкiíäiê áàð” (1 ò. 10-áåò).

Сондықтан, Хабермастың ойынша, қозғалыстың “қазiðãi заман” жаққа алған бағытын сақтау керек. Хабермастың теориясы бойынша, бið-áiðiìåí òүéiñåòiн мәселелердiң үш кешенін талдаудан мынадай қорытынды шығады. Бiðiíøiден, коммуникативтiê ұтымäûëûқ өз мағынасы бойынша күмәншіл, бiрақ ол конгнитивтi-инструменталды санаға қарсы тұра алады. Екiíøiäåí, қîғàìäû åêiұøòû òүñiíó өìiðëiê äүíèå ìåí æүéåëiê äүíèåíiң қарым-қатынасын теориялық түсií-äiруден гөрi басымдау. Ақырында қазiðãi заман теориясы әлеуметтiк зерттеу түрлерiíiң барлығын түсiíäiðåäi. Осылайша коммуника-тивтiê ìiнез-құлық теориясы қоғамдағы өмiðëiк байланыстарды ұғындыру мүмкiíäiãiн тудыруға тырысады.

Қоғамдық теориялардың қазiðãi қîғàìды талдаудағы iðãåëi мәселесi – áұë әëåìíiң ұтымдылығы қаншалықты артты, егер бұл осылай болса, оның мәнi қандай деген мәселе болды. Вебердiң ïiêiðiнше, Батыс Германиядағы мақсаттылықтың артуы қоғамның мәдени және әлеуметтiк салаларының мән-мағынасы төмендеп, жұтаңдауына соқтырды. Хабермас Вебермен ішінара келісе отырып, оның бір ғана ұтымдылық нысанымен тым әуестеніп кеткенін, соның салдарынан мәдени және әлеуметтік салаларда ұтымдылықтың өзге түрін көріп отырғанын айтады. Вебердiң ïiêiðiíøå, қàçiðãi қîғàìíûң өçiíäiк ерекшелiãi ол үш “құндылықты салаға” бөлiíåäi – ғылым, мораль мен құқық, сондай-ақ өнер салалары. Хабермас бұл үштiê áөëiíiñòi өçiíiң әмбебап прагматикасына негiздейдi. Хабермастың пiêiðiíøå, áұë әð òүðëi құндылық салалары қазiðãi қîғàìäà әð òүðëi талаптану мен шындыққа негiзделедi.

Ғылым – ақиқатқа талаптанумен, мораль – адалдықты, өнер – шыншылдықты қалауымен құрылады. Хабермастың пiêiðiнше, коммуникативтiк ұтымдылық – бұл осы үш саладағы ұтымдылық. Бiðàқ îëар áið-áiðiнен өзгешеленгенде әр саладағы өз талпынысына байланысты ерекшеленедi. Қàçiðãi қоғамда ғылым моральдан, мораль өнерден бөлектенгенiне қарамастан, барлық салаларда ақиқат, адалдық, шыншылдық сияқты талпыныстарды қорғайтын дәлелдер табуға болады. Яғни бұл үш сала да, Хабермастың пiêiðiнше, коммуникативтiê òұðғûäàн ұтымды болады.

Áүãiíãi êүíãi әлеуметтік-антропологиялық зерттеулердiң êөìåãiмен Хабермас дүниенiң қàçiðãi ерекшелiк сипатын ашуға тырысады. Ол қазiðãi қîғàìäà әð òүðëi салаларға бөлiíóді àäàì өìið ñүðóінің ұтымды бола түсуі äåï áiëåäi. Бұдан соң Хабермас әлеуметтанудағы әр алуан мiнез-құлықтық ұғымдарды талдап, оларды телеологиялық, нормативтi реттегiш және драматургиялық әрекет деп бөлiп қарастырады. Телеологиялық әрекет – бұл жеке тұлғаның өзінің алдына қойған мақсаты үшiн әрекеттенуi, áiрақ, адам телепатиялық әрекетiн басқа адамдардың да мақсаттарымен санаса отырып құруға мәжбүр. Хабермас сондықтан телеологиялық әрекеттi åêi түрге – құрал-саймандық және стратегиялық әрекеттерге бөледi. Нормативтi-реттеушi әрекет түсiíiãi, êåðiñiнше, қоғамда қалып-тасқан ережелер мен құндылықтар жүйесiнен шығады. Бұл жерде жеке тұлға ең алдымен қоғамда қабылданған ережелермен сәйкестенiï, үéëåñiìäi әрекет жасайды. Үшiíøi – драматургиялық әрекет ұғымын Хабермас Ирвинг Гофманның драматургиялық әлеуметтануынан алады. Бұл түсiíiк жеке тұлғаның бет бейнесiн ашатын әрекет. Осылайша әрекет етушi æåêå òұëғà өçiíiң субъективтiê әëåìiн көрсетедi. Ìiíåç-құëûқòûқ òүñiíiк объективтiк әлемге байланысты емес, әр түрлi субъектi әлемдерiíiң өзара әрекеттестiãiне құрылады. Дүниедегi құбылыстар дәстүрлi институттардың (шiркеу немесе билiê èåñi) бақылауынан шыққаннан бастап, адам мiнез-құлқын реттейтií æàңà әäiстердiң қажеттiãi туады. Дүниеде басқару мен үйлестiðóäiң жаңа механизмдерi туындайды. Ақша мен билiк әлеуметтiк әрекеттердi үйлестiðóøi механизм ретiíäå ñөçäiң орнына жүредi. Осылайша жүйелiліê äүíèåñiнің туындауы мiíåç-құëûқòûң өìiðëiк дүниеге билiãií æүðãiçуіне алып келеді. Өìiðëiê äүíèåíi ұтымды ету арқылы туындап, дамыған жүйелiëiê äүíèåñi өçiíiң тууына себеп болған бастауды жоққа шығарады.

Маркс анықтаған абстрактiëi және нақтылы еңбек арасындағы тартыстағыдай, Хабермастың пiêiðiíøå, æүéåëi дүниедегi íàðûқ өìiðëiê äүíèåíi өçiне бағындыратынын көрсетедi. Өçiíiң дене қуатымен атқарған еңбек – жұмысшының нақтылы еңбегi äүíèåëiê өìiðiíiң áið áөëøåãi болса, капитализм кезеңiíäå îíûң åңáåãi нарыққа øûғàðûëғàíäûқòàí äà, æүéåëiê өìiðäiң ìåíøiãiíäåãi абстарктiëi åңáåê ðåòiнде анықталады. Билiк пен ақша сияқты құралдар өмiðëiк дүниедегi әрекеттердi барынша үйлестiðiп, менмендiкке, жекемен-шiêòi иеленуге бағытталған тұтынушылықты тудырады. Жүйелiëiê äүíèåíiң үñòiíäåãi қàçiðãi қоғамда тартыстардың жаңа түрлерi туындауының маңызын арттырып отыр. Таптық тартыстардың институционалдануымен бiрге орталықтан­дырылған келiñiмдерде жұмыссыздарды, аурулар мен қарттарды қорғау жүйесiн құрған молшылық мемлекеттерi – көптеген адамдарды мемлекеттiң тұтынушысы жағдайына әкелуде. Ал, саяси тартыстар негiçiнен мамандар мен әкімшіліктегілердің мәселесiне айналды. Бұл жағдайда өмiðëiк дүние мүдделерiíiң тоғысқан тұсынан әлеуметтiк қозғалыстар шығады. Хабермас кейiíãi заманда туындаған көптеген қозғалыстарды сипаттап, олардағы өмiðëiк дүниелердiң æүéåëiëiê äүíèåíiң басқыншылығына ұшыраған себебiнен туындаған – “Жасылдар”, “Бейбiòøiëiê үøiн”, “Қарсылық қозғалысы” сияқты қозғалыстарды әңгіме өзегі етіп алады.

“Батыстың дамыған қоғамдарында кейiíãi онжылдықта дамыған тартыстардың өзiíäiк ерекшелiãi бар. Олар материалдық өндiðiс саласынан тыс, олар партиялар мен бiрлестiктердiң áèëiãiнен тыс, бұл тартыстар мәдени салада, әлеуметтiк ықпалдасу саласында туындайды. Олар субинститутивтi, парламенттен тыс қалыпта дамиды. Олар – билiк сияқты құралдармен жөнге салуға келмейдi. Қысқаша айтқанда, жаңа тартыстар бөлiíiс мәселесi òөңiðегiíäå åìåñ, өìið сүру нысанының шындығы мәселесi жайлы өрбидi” (1 ò. 576-áåò). Осылайша қазiðãi қîғàìíûң êåìøiëiãiн олардың коммуникативтiê ìiнез-құлыққа ие аймақтарды дамытып, институтқа айналдыруға мүмкiíäiãi æîқòûғûìåí òүñiíäiруге болады.

Жүйелiлiк дүниесінiң өмiрлiк дүниеге ықпалы артуымен “жалпының молшылығы мемлекеттерi” қол жеткiзген келiсiмге қауiп төнуде. Бұған қарсы шара – ұтымды өзара түсiнiстiкке негiзделген әлеуметтiк үйлестiру институттарын дамыту. Нақты айтқанда, адамдар өзара түсiнiстiкке бағытталған ұтымды пiкiрталастарда материалдық өндiрiстi жобалап, саяси мақсаттарды анықтап, қоғам дамуының басты бағыттарын белгiлер едi. Хабермас демократиялық социализмдi осылай түсiнедi. Коммуникативтi ұтымдылық осындай түсiнiкке орай маңызды болуымен қатар, адамның өмiр сүруiнiң шарты ретiнде де шешушi факторға айналады.

Жаңа заман әлеуметтануының ерекшелігі – екі тәсілдің синтезінде жатыр, бұл жерде әңгіме Энтони Гидденс, Пьер Бурдье, Питер Штомпка және басқа белгілі әлеуметтанушылардың идеялары мен еңбектері туралы болып отыр.

Жаңа заман әлеуметтануының тағы бір ерекшелігі – оның жеке адам мен топтар арасындағы өзгеріс пен дамуға бағытталған байланыстар мен өзара әрекеттерге баса көңіл бөлуінде. Бұл тұрғыда әлеуметтану теориялары: эволюционизм, жүйелік теориялар және қақтығыс теориялары тәрізді өзгеше жолмен түрлендіріледі.

Теориялық әлеуметтанудың қазіргі жай-күйі әлеуметтанушылар, зерттеушілер алдына әлеуметтанушылық парадигма таңдау мәселесін қойып отыр. Жаңа әлеуметтану ілімінің жай-күйіне жиырмасыншы ғасырдың ірі әлеуметтанушылары П.Сорокин, Т.Парсонс, Э.Гидденс, Н.Луман, П.Бурдье және басқалардың тұжырымдамалары зор ықпал етті. Сонымен қатар қазіргі заман қоғамын түсіндіру үлгісі ретіндегі классикалық әлеуметтану ілімінің мүмкіндіктерін жоққа шығару үрдісі жеткілікті түрде айқындала түсіп, классикалық емес әлеуметтанудың, дәстүрлі емес әлеуметтанушылық парадигмалардың негізі бар тұжырымдамалар кең етек жаюда. Дегенмен, көптеген парадигмалар мен әлеуметтану бағыттарының ішінен ХХІ ғасырдың ықтимал перспективасы ретінде - әрекет-белсенділік тәсілін айтуға болады. Ол Энтони Гидденс, Маргарет Арчер, Пьер Бурдье, Джеффри Александер, Питер Штомпка және басқа әлеуметтанушылар жасаған тұжырымдамаларда көрініс тапты.

Бұл тарауда қазіргі заманғы әлеуметтану ғылымының жаңа теориялары мен тұжырымдамалары қарастырылатын болады. Бүгінгі таңда жаһандану теориясы әлеуметтанушылардың шағын тобына ғана керек емес, саясаткерлер де, экономистер де, журналистер де жаһандану теориясымен танысуға мұқтаж болып отыр.