Пьер Бурдье: физикалық және әлеуметтiê êåңiñòiê

П.Бурдье – 60-жылдардағы француз ойшылы. Шығармашылық жолының бастапқы кезеңiнде марксизмнiң ықпалына түскенiìåí, êåéiíãi зерттеулерiíäå îíû өòêiр сынға алды. Бурдье тұжырымдамасына неғұрлым ықпалды әсер құрылымдандыру тарапынан болғаны байқалады. Бұл философиялық ағым 60-жылғы Францияда аса ықпалды болды, өйткенi К. Леви-Стросстың жұмыстарының арқасында антропология нысанындағы құрылым­дан­дыру әлеуметтiк ғылымдар арасында белгiëi áîëғàí áiðäåí-áiр пәнге айналды.

Бурдьенiң ïiêiðiнше, әлеуметтану бір адамның бойында биологиялық жеке тұлға және әлеуметтiк агент қасиеттерiн сыйғызатынын ескере отырып, зерттеуге тиiñòi. Олар кез келген дене немесе зат сияқты белгiëi áið êåңiñòiêòå íàқòû áiр орынды иеленедi. Орын немесе fopos – агенттiң áåëãiëi орнына байланысты айқындалады. Оның алатын орны жазықтық, көлем, кеңiñòiк болуы мүмкiн. Алайда физикалық кеңiñòiê îíûң áөëiêòåðiн құрайтын сыртқы жақтары арқылы айқындалса, сол сияқты әлеуметтiê êåңiñòiк ұстанымдардың өзара бiðií-áiði жоққа шығару шектерi арқылы анықталады. Бұл әлеуметтiк ұстанымдардың қатар орналасуының құрылымын түзедi. Әлеуметтiк агенттер, сондай-ақ агенттер меншiктеген заттар әлеуметтiê êåңiñòiêòåãi áåëãiëi áiр орынға орналасқан, олардың сипатталуы да өзге орындағыға релятивтi қатынасына және бұл орындағаның өзгемен алшақтығына байланысты анықталады.

Әлеуметтiê êåңiñòiк құрылымы жайлы зерттеген Пьер Бурдьенiң Париждiң êåңiñòiãi жайлы ой-пiêiði қызықты болып табылады. Бурдьенiң айтуынша, Париж кеңiñòiãi орталық, шеткерi, қала маңы тұрғындарының кеңiñòiêòiк тұрғынжай бөлiíiñiìåí êөçãå òүñåòiíäiãiìåí қàòàð, òàғû áiр айрықша айқын оппозиция ретiнде қарама-қарсы ұстанымдар – “оң жағалау” мен “сол жағалаудың” қарама-қайшылығын бiëåìiз. Олардың арасында билiê áөëiíiñi де өнер және бизнес тартысы да бар. Бұдан байқарымыз – әлеуметтiê áөëiíiс бөлу принципi (қағидасы) болуымен қатар, қабылдау және бағамдау санаты, яғни ментальдық құрылым ретiíäå êөðiíiс бередi. Ол ескерткiøòiң áèiêòiãi мен зорлығын мысал ретiíäå àëûï, æәíå áàñқà êåңiñòiêòåãi кез келген нақтылы құрметтеп қолдауға мәжбүрлейтiн иерархиялық қатынастар жайлы айтады. Кеңiñòiêòiң ìåíøiктелуi – áèëiêòiң áåêiòiëiп жүзеге асырылатын орындарының бiði. Архитектуралық кеңiñòiêòiң мысы басып, оның үнсiз бұйрығы денеге тiкелей бағытталып, сый-құрмет талап етiп, сарай қоғамындағыдай ерекше әдепке баурайды. Бұл архитектуралық кеңiñòiктер нақты байқалмаса да, билiêòiң неғұрлым маңызды құрамдас бөлiãi болып табылады.

Әлеуметтiê êåңiñòiк, Бурдьенiң ïiêiði бойынша, объективтi êåңiñòiêòiк құрылымға және субъективтiк құрылымға да бið óàқûòòà қàòàð åíåäi. Мысалы: Сена өзенiíiң “Ñîëòүñòiк жағалауының” “Оңтүстiк жағалаумен” арасындағы ұстанымдарының қайшылығы карталарда, статистикалық шолуларда көрiíiс тауып, нақтылы көрермендердiң îé-äүíèåñiнде, театр пьесаларының авторлары мен суретшiëåðäiң îé-ïiêiðëåðiнде ұстанымдардың қайшылығы ретiíäå өìið ñүðåäi. Òүéñiну мен бағамдаудың санаты ретiнде қызмет етiп, мысалы: içäåíiс пен авангардтық театрдың конформистiê, қайталама, театрларға ымырасыздығы (оппозициясы); жастар қауымының åñêi, буржуазиялық қоғамға; кино өнерiíiң эксперименттiк кинозалдарға ымырасыздығы (оппозициясы) ретiíäå êөðiíiс бередi. Сондықтан физикалық және әлеуметтiê êåңiñòiêòi айқын ажыратудың маңызы зор. Осылайша физикалық кеңiñòiêòåãi áåëãiëi áiр орынның шекарасын анықтап, бұл орын нақтылы агенттiң әлеуметтiê êåңiñòiêòåãi ұстанымы жайлы ұғымын қабылдауға мүмкiíäiк бередi. Әлеуметтiê êåңiñòiк физикалық кеңiñòiê åìåñ, әéòñå äå îë өç êåңiñòiãiн толық меңгеруге ұмтылады. Бiç өìið ñүðiп, танитын кеңiñòiк, әлеуметтiê òұðғûäà áåëãiленген және жобаланған болып табылады. Физикалық кеңiñòiк – бұл әлеуметтiк құрылым және әлеуметтiê êåңiñòiêòiң сұлбасы. Әлеуметтiк құрылым, қалыпты жағдайда бұрынғы және қазiðãi әлеуметтiк қатынастардың қалыптандырылуы мен табиғиландырылуы.

Әлеуметтiê êåңiñòiк – абстрактiëi êåңiñòiк. Ол көптеген кеңiñòiк асты немесе экономикалық, интеллектуалдық және басқа өрiстердiң ұштасуынан құрылған, өз құрылымымен капиталдың жекелеген түрлерiíiң áөëiñiíå òәóåëäi. Жүзеге асқан физикалық әлеуметтiê êåңiñòiк физикалық кеңiñòiêòå әð òүðëi èãiëiктер мен қызметтердiң áөëiíiñi ðåòiíäå êөðiíiс бередi. Сондай-ақ мүмкiíäiêòåðiíiң шектеулiëiãiмен байланысты неғұрлым аз мөлшердегi èãiëiктер мен қызметке тәуелдi, жекелеген агенттер мен топтардан құралады. Мұндай кеңiñòiêòåãi агенттердiң қîñàқòàëà áөëiíói биологиялық жеке тұлға және игiëiê ðåòiнде жүзеге асқан әлеуметтiê êåңiñòiêòiң құндылықтық бөлiíiñiн анықтайды.

Физикалық кеңiñòiêòåãi әð òүðëi өðiстерге сай келетií èãiëiктер мен қызмет көрсетудiң салалары екшелiï, áiðiíå-áiði жинақталуға тырысады. Осының салдарынан неғұрлым қат-қымбат игiëiктердi иеленушiлер физикалық кеңiñòiêòiң áåëãiëi áiр орындарына жинақталып, негiçiнен кедей, жарлыларды бiðiêòiðåòiн мекендерге қарсы тұрады. Зерттеушi ñûðòқû êөðiíiске сенген жағдайда алданады. Себебi, Медисон Авенью және Фобур де Сен-Оноре көшелерiíäåãi сурет, антиквар сатушылардың, коммерциялық кәсiп-орындардың әрқайсысының өз өрiñiíäå өçiíäiк жоғарғы орны бар және олардың атауынан бастап, басқа кәсiпорындармен құратын байланыстарына дейií өç äåңãåéiне сай болады. Мәселен, Фобур де Сен-Оноре көшесiíäåãi декораторлардың Фобур Сен-Антуандағы қызылағаш өңдеушi шеберлермен; сәндi шаштараздардың қарапайым шаштараздармен; аяқ киiм модельерлерiíiң қарапайым етiêøiмен қарама-қайшылығы бар.