Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Berger P., Berger B. Socіology: Bіographіcal Approach. - London: Penguіn Books, 1981. - Chap.2.

2. Collіns R. Socіologіcal Іnsіght. - Oxford, 1992.

3. The Penguіn Dіctіonary of Socіology, - London, 1998.

4. Tonnіes F. A new evaluatіon: Essays and documents / Ed. And іntroductіon by W.J. Cahnman. Leіden: E.J. Brіll, 1973

5. Андреева Г.М. Современная буржуазная эмпирическая социология. - М., 1965.

6. Американская социологическая мысль. - М., 1994.

7. Арон Р. Этапы развития социологической мысли. - М., 1993.

8. Беккер Г., Босков А. Современная социологическая теория в ее преемственности и изменении. - М., 1962.

9. Буржуазная социология на исходе ХХ века (Критика новейших тенденций). М., 1986.

10. Вебер М. Избранные произведения. - М., 1990.

11. Вебер М. Избранное. Образ общества. - М., 1994.

12. Вебер М. Основные понятия стратификации // Социологические исследования. - 1994, № 5.

13. Гайденко П.П., Давыдов Ю.Н. История и рациональность: Социология М. Вебера и веберовский Ренессанс. - М., 1991.

14. Гофман А.Б. Семь лекций по истории социологии. - М., 1995

15. Громов И., Мацкевич А., Семенов В. Западная теоретическая социология. - СПб, 1996.

16. Дюркгейм Э. Самоубийство: социологический этюд. СПб., 1912. (Второе издание: М., 1994).

17. Дюркгейм Э. О разделении общественного труда. Метод социологии. - М., 1991

18. Дюркгейм Э. Социология. Ее предмет, метод, предназначение. - М., 1995.

19. Западная теоретическая социология 80-х годов. - М., 1989.

20. Зиммель Г. Конфликт современной культуры. - Пг., 1923

21. Зомбарт В. Буржуа. Этюды по истории духовного развития современного экономического человека. - М., 1994.

22. Из истории буржуазной социологии ХІХ-ХХ веков. - М., 1968.

23. Ионин Л.Г. Понимающая социология. - М., 1979.

24. История буржуазной социологии первой половины ХХ века. - М., 1979.

25. История буржуазной социологии ХІХ- начала ХХ века. - М., 1979.

26. История социологии. - Минск, 1993.

27. История социологии в Западной Европе и США. - М., 1993.

28. История теоретической социологии. - М., 1995.

29. Кон И.С. Позитивизм в социологии. - Л., 1964.

30. Конт О. Дух позитивной философии. - СПб., 1910.

31. Краткий очерк истории социологии. - М., 1990.

32. Критика современной буржуазной теоретической социологии. - М., 1977.

33. Культурология. ХХ век. - М., 1995. (Виндельбанд В. Философия культуры и трансцентальный идеализм; Дильтей В. Типы мировоззрения и обнаружение их в метафизических системах; Зиммель Г. Конфликт современной культуры; Риккерт Г. Науки о природе и науки о культуре.)

34. Левада Ю.А. Лекции по социологии. - М., 1969.

35. Маркс К. Восемнадцатое брюмера Луи Бонапарта // Маркс К., Энгельс Ф. Собр. соч. 2 изд. - т.8

36. Маркс К. Капитал. Т.1 // Маркс К., Энгельс Ф. Собр.соч.2 изд. - т. 23.

37. Маркс К. Экономические и философские рукописи 1844 года // Маркс К., Энгельс Ф. Собр.соч. 2 изд. - Из ранних произведений.

38. Маркс К., Энгельс Ф. Немецкая идеология // Маркс К., Энгельс Ф. Собр.соч. 2 изд. - т.3.

39. Милль Дж.С. Система логики силлогистической и индуктивной. - М., 1914.

40. Монсон П. Современная западная социология. Теории, традиции, перспективы. - СПб., 1992.

41. Москвин С.А. Герберт Спенсер против тоталитаризма // Социологические исследования. - 1992. № 2.

42. Новейшие тенденции в современной немарксистской социологии. - М., 1986.

43. Осипов Г.В. Современная буржуазная социология. - М., 1964.

44. Осипова Е.Г. Социология Эмиля Дюркгейма. - М., 1977.

45. Очерки по истории теоретической социологии ХІХ - начала ХХ века. - М., 1994.

46. Очерки по истории теоретической социологии ХХ столетия. От Вебера к Хабермасу, от Ззиммеля к постмодернизму. - М., 1994.

47. Родоначальники позитивизма. - СПб., 1912. - Вып. 4 (Конт О. Курс позитивной философии).

48. Современная американская социология. - М., 1994.

49. Современная западная социология: классические традиции и поиски новой парадигмы. - М., 1990.

50. Современная западная социология: Словарь. - М., 1990.

51. Социологический словарь. - Минск, 1991.

52. Социология для студента. - Свердловск, 1991.

53. Спенсер Г. Основания социологии. - СПб., 1876 (Второе издание - СПб., 1898).

54. Спенсер Г. Социология как предмет изучения. - СПб., 1896.

3-тарау. ҚАЗІРГІ ЗАМАН ӘЛЕУМЕТТАНУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛАРЫ МЕН ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ

Әлеуметтану жеке адамдарды, түрлі әлеуметтік топтарды, жалпы қоғамды, әлемдік немесе қазіргі атауы жаһандық қауымдастықты зерттеумен келеді. Сонымен қатар түрлі дәуірлердегі әлеуметтануда бірінші, кейде екінші әлеуметтік бірліктерге көңіл бөлінді. Бұл жағынан келгенде әлеуметтану тарихын, парадигмалардың ауысуы немесе макроәлеуметтанушылық (қоғам және басқа да ірі әлеуметтік құрылымдар) және микроәлеуметтанушылық (сараптаудың негізгі пәні – жеке адам) амалдардың айналымы ретінде қарастыруға болады. Макроәлеуметтанушы теориялардың ішінде құрылымдық функцио­нализм жетекші орын алады. Натуралистiк көзқарастағы қоғамның сипаттамасына, жүйелiк сапасына табан тiðåéòiн функцио-нализм өзiíiң áүêiл әлеуметтiê æүéåíiң òåïå-òåңäiãi ìåí òәðòiáií áүêiл қажеттi шарттарын қамтамасыз ететií ìүìêiíäiãiìåí, áүêië құрамдас бөлiêòåðiмен және олардың өзара үйлесiìäiãiн арттыруымен өз уақытында академиялық және саяси ортада кеңiнен қолдау тапты. Функционализмдi íåғұðëûì òîëûқ íåãiздеген Толкотт Парсонс (1902-1979) болды. Ол өзiíiң әлеуметтiê iëiìiíiң орталық идеясы ретiнде тартыстан гөрi êåëiñiìãå áåéiм – әлеуметтiê òәðòiп идеясын негiздеуге ұмтылды. Парсонс тұлғалық сипаттары басым және мәдени шектелген әлеуметтiк жүйелердiң ықпалдастығының өзегi болған теориялық жүйенi ұсынды.

Макроәлеуметтанушы деңгейдегi òàғû áiр маңызды мектеп –неоэволюционизм. Неоэволюционистiк теориялар көбiне құрылымдық функционализмге тән жүйелiк идеясын, даму идеясымен үйлестiру мақсатын көздейдi. Бұл жерде де американ әлеуметтанушысы Т.Парсонс көшбасшы болды. Оның ұсынған болжамы бойынша әрекет үстiíäåãi жүйелер төрт маңызды мәселеге тап болады:

1) қоршаған ортаның iøêi ìүìêiíäiêòåðiн тауып қамту және оларды тарату (“бейімделу” “À”);

2) бåëãiëi áið ìàқñàòқà æåòó үøií iøêi ìүìêiíäiктердi жұмылдыру және мақсаттардың басым бағытын анықтау (“мақсатқа жету” “G”);

3) қарым-қатынастарды үйлестiру мен реттеудi æүéå iøiнде жүзеге асыру (“ықпалдасу” Қ”);

4) жеке тұлғалар пиғылдарының жүйесií òүçåòiн қорытынды шығару, олардың әрекеттерiн жүйе мақсатына лайық бағыттап, шиеленiñiн шешу (“әлеуметтiê òәðòiïòi қамтамасыз ету” “L”). Îñû êүíãå äåéiн Парсонстың “AGIL” атауымен белгiëi îñû æүéåñi (схемасы) зерттеушiëåðäiң назары мен сенiìiн иеленiï êåëäi.

Макроәлеуметтанудûң үøiíøi бағыты әлеуметтiê өçãåðiстер теориясы. Алғашқылардың бiði болып құрылымдық-функционалдық талдау дәстүрiíäåãi әлеуметтiê өçãåðiñòåð үëãiñiн құрастыру бастамасын Сорокин мен Т.Парсонстың ықпалындағы ағылшын әлеуметтанушысы Роберт Мертон (1910) iске асырды. Жалпы әлеуметтану теориясын құрудан бас тартқан ол нақтылы әлеуметтiê æүéå äåңãåéiíäåãi функционалдық талдаудың көптiê үëãiñi æүéåñiн ұсынды. Мертон функция ұғымымен қатар “дисфункция” ұғымын енгiçäi. ßғíè æүéåíiң қалыпты бағыттан ауытқып, оны қалпына келтiðó үøiн жаңа жүйелер мен механизмдер құру қажеттiãiíiң алдын алды.

Өткен Кеңестер Одағында айрықша дәрежеге ие болған тағы бiр маңызды теория – әлеуметтiк тартыс теориясы.

Т.Парсонс теориясын сынау негiçiнде, оны әлеуметтiê òәðòiï ïåí êåëiñiìäi қолдауға мөлшерден тыс назар аударды деп кiнәләп, әлеуметтiк тартыс жайлы көптеген теориялар құрыла бастады. Әлеуметтiк тартыс теорияларының бастауында америкалық әлеуметтанушы Чарлз Райт Миллс тұрды. Ол К.Маркс, Т.Веблен, М.Вебер, В.Парето және Г.Москаның идеяларына сүйене отырып, кез келген макроәлеуметтану талдауы өзара тартыстағы әлеуметтiк топтардың билiê үøií êүðåñi мәселесiне қатысты болса ғана маңызға ие дедi. Әлеуметтiк тартыс теориясының басты мәселелерií íåãiздеудiң òàғû áiр талпынысын герман әлеуметтанушысы Ральф Дарендорф ұсынды. Дарендорфтың ойынша, адам мүдделерiíiң қайшылығы негiçiнде экономикалық себептер жатқан жоқ, билiêòi қàéòà áөëiсуге ұмтылыс жатыр. Тартыстардың бастауында “саяси адам” тұр. Ал билiêòiң, өзгеруi кезектi тартысқа өзгенi шығарып, әлеуметтiк тартыс кез келген қоғам өмiðiíäå үíåìi қатысып отырады. Олар үнемi болатын, болмауы мүмкiн емес адамзаттық мүдделердi қанағаттандырудың, әр түрлi құмарлығын өршiтпеудiң құðàëû ðåòiнде қызмет атқарады.

Әлеуметтану теориясындағы келесi “қабат” – микроәлеуметтану. Әлеуметтанушылардың áiрқатары адамның өзiíäiк ерекшелiãi мен оның қызмет әрекетiн ұмытқан құрылымдық-функционалистiк және құрылымдық теорияларға қанағаттанбайды. Сондықтан олар нақтылы адамаралық әрекеттестiк, әлеуметтiк дүние құрылымының құрылуы мен өмið ñүðóiíäåãi нақтылы адамаралық әрекеттестiêòiң орнын айқындауға бағытталған теориялар жасаумен айналысты. Микроәлеуметтану теориясының iøiíäåãi маңыздысының бiði – Джордж Хоманс пен Питер Блаудың (1918) әлеуметтiк алмасу теориясы. Бұл теория құрылымдық функционализммен салыстырғанда æүéåíi емес, адамды басты орынға қойды. Өздерiíiң әлеуметтiк құрылымдылыққа қарсы сынын олар психологизм тұрғысынан құруға тырысты. П.Блаудың әлеуметтiк алмасу теориясынан бастау алған бұл теория адамдардың тек басқа адамдармен ықпалдастықта ғана иеленетiн әлеуметтiк марапаттар мен сыйлардың көптеген түрлерiн алуға мұқтаждығын дәлелдейдi. Блаудың көрсетуiнше, адамдар әлеуметтiк марапатқа ие боламын деген үмiтпен әлеуметтiк қатынасқа түседi æәíå êүòêåíiне лайық сый алатын болғасын ғана бұл қатынастарды жалғастырады. Әлеуметтiк әрекеттестiк барысын-дағы марапат, абырой: әлеуметтiê құïòàó, құðìåò, äәðåæå, ò.á. íàқòûëû æәðäåì òүðiнде болуы мүмкií.

Танымал микроәлеуметтану теориясы нышандық интеракционизм теориясы болып табылады. Нышандық интеракционизмнiң бастауында Д.Г. Мид, Г.Блумер, А.Роуз, Г.Стоун, А.Стросс, т.б. òұðäû. Өçäåðiíiң теориялық құрылымдарында олар қарым-қатынастың теориялық немесе пәндiк жағын басты назарға алады және сананы, адам Менiн, қоғамды қалыптастыратын тiëäiң ðөëiн айрықша ескередi. Нышандық интеракционизмнiң басты белгiëåði – ол адамдардың мiíåç-құëқûí òүñiíäiргенде, жеке тұлғалардың әуестiãiíåí ãөði қоғамдық мүдде мен қажеттiëiêòi басшылыққа алады. Сондай-ақ, адамның заттармен, табиғатпен басқа адамдармен, адамдар қауымдастығымен және қоғаммен әр алуан байланыстары нышандар арқылы жүзеге асады деп бiëåäi. Нышандық интеракционизм негiçiíäå òiëäiê æәíå áàñқà нышанäық æүéåäå òiркелетiн әлеуметтiк рөлдер жиынтығы – әлеуметтiк қызмет жайлы ұғым жатыр.

Òàғû áiр микроәлеуметтік көзқарас – феноменологиялық әлеуметтану 60-жылдары Батыс әлеуметтанушыларының арасында дамып, феноменологиялық бағыттағы немiс философы Э.Гуссерльдiң жұмыстарына қызығушылық күрт арта түстi. Осыған сай бұл бағыт феноменологиялық әлеуметтану атауын алды. Бұл пәннiң дамуына зор ықпал еткен Австрия философы А.Шюцтiң (1899-1959) еңбектерi åäi. Øþöòiң басты назарында “интерсубъективтiëiк” мәселесi òұðäû. ßғíè îë áið-áiðiìiçäi қàëàé òүñiíåòiíiìiзге, әлем жайлы жалпы ұғым мен таным қалай қалыптасатынына көңiл аударды. Щюцтiң айтуынша, әрбiр адамның қайталанбас өмiрбаяны бар, әркiì äүíèåíi өçiíøå, өçiне тән образдық әлемiне сай қабылдайды. Алайда адамдардың өзара әрекеттестiãiíå ûқïàë åòåòií íәðñå – “îðòàқ ìàқñàò” ìүìêiíäiãi. Øþöòiң ïiêiðiнше, адам қоршаған ортаны – дүниенi, заттарды, құбылыстарды типтеп қабылдайды. Адамдар да типтердiң áiði болып табылады. Алайда олар әр түрлi дәрежедегi құпиялылықпен қабылданады. Сондықтан, адамдардың қоршаған ортаны түсiíóäå æүãiíåòiн неғұрлым маңызды санаты жеке тұлғалардың “жолдастар” деген түрi болып табылады. Жаңа әлеуметтанудың ерекшелiãiн көзқарастардың синтезi (қоспасы) құрайды. Оған Энтони Гидденс, Пьер Бурдье, Питер Штомпка, т. б. белгiëi әлеуметтанушылардың àòқàðғàí iñòåði мен идеялары негiç áîëғàí.

Жеке адамдар мен топтардың арасындағы дамуға және өзгерiске бағытталған байланыстар мен әрекеттестiкке барынша назар аудару – áүãiíãi êүíãi әлеуметтанудың òàғû áiр ерекшелiãi. Бұл тұрғыда әлеуметтану теорияларын эволюционизм, жүйелiëiк теориялары, тартыс теориялары деп типтiк түрлерге бөлуге болады. Теориялық әлеуметтанудың қàçiðãi æàғäàéû әлеуметтанушы-зерттеушiëåðäiң алдына әлеуметтану парадигмаларын таңдау мәселесiн қояды. Теориялық әлеуметтанудың қазiðãi жағдайына 20-ғасырдың аса iði әлеуметтанушылары П.А.Сорокин, Т.Парсонс, Э.Гидденс, Н.Луман, П.Бурдье, т.б. зор ықпал еттi. Сонымен қатар бүгiнде классикалық әлеуметтану iëiìіíiң қàçiðãi қоғам ерекшелiãií àøó ìүìêiíäiãiн жоққа шығаратын, классикалық емес, дәстүрден тыс әлеуметтану парадигмаларына негiзделген тұжырымдамалардың таралуы айқын байқалады. Әйтсе де, көптеген әлеуметтану бағыттары мен парадигмалардың (жiктердiң) арасынан жиырма бiðiíøi ғасырдың болашағы ретiнде әрекетшiл-белсендiëiк көзқарастарды бөлiп қарауға болады. Бұл бағыт Энтони Гидденс, Маргарет Арчер, Пьер Бурдье, Джеффри Александер, Питер Штомпка, т.б. әлеуметтанушылар жасаған тұжырымдамаларда êөðiíiс бередi. Бұл тарауда бiз әлеуметтанудың классикалық теориясы, сондай-ақ қазiðãi әлеуметтану ғылымындағы жаңа теориялар мен тұжырымдамаларды да қарастырамыз.