Ален Туреннiң iс-әрекет әлеуметтануы

20 ғасырдың 60-жылдары батыс қоғамының қоғамдық-экономикалық дамуы деңгейiíiң өсуімен ол қоғамдағы көптеген процестер әлеуметтiк теориялар тұрғысынан баламалы түсiíäiðiле алмады. Функционалды талдау көптеген даму үстiíäåãi елдерге қарағанда тұрақты түрдегi қоғамдарды зерттеуге қолайлы болды. Функционалдық теория үшiн неғұрлым үлкен қиындықтар қазiðãi заманғы қоғамдарда жүрiп жатқан әлеуметтiê өçãåðiстердi талдаумен байланысты туды. Әлеуметтiê өçãåðiс ұғымының өзi, íåãiçãi күш-қуатын жүйенiң òåïå-òåңäiк сақтауын зерттеуге жұмсайтын функционализмнiң теориялық жүйесiне сыйымсыз болды. Осы себептен, батыс әлеуметтануының дамуында бiрнеше даму бағыттары пайда болады – таза негативизм және дәстүрлi теорияларға табан тiðåó; æàңà æàғäàéғà ëàéûқòàï, äәñòүðëi теорияның түрiн өзгерту талпынысы; батыс әлеуметтануының дағдарысын түсiíiï, îñû íåãiçäå æàңà әлеуметтануды құðó ñèÿқòû içäåíiске талпынғандардың бiði француз әлеуметтанушысы Ален Турен болды.

Ален Туреннiң акционализмi æàңà қîғàì әлеуметтануы ðåòiíäå

Қàçiðãi Батыс қоғамындағы ғылыми-техникалық өрлеудiң әñåðiìåí болған àñà çîð өçãåðiстерге байланысты, олар қолда бар әлеуметтану тұжырымдамаларының аясында жүзеге аса алмайтын болды. Туреннiң көзқарасы тұрғысынан жаңа әлеуметтану шындығын баламалы талдау тек акционистiê санаттар àðқûëû ғàíà ìүìêiн болмақ. Бұл жаңа әлеуметтану көзқарасы мынаны ескеруi òèiс: батыс қоғамы 60-жылдары өзiн экономикалық дамуды түпкi мақсат қана емес, заңдылық қағидасы ретiíäå áåëãiлеген индустриалды қоғам ретiнде анықтай бастады. Осыған сүйенген Турен қоғамды талдау оның қызметiн зерттеумен ғана шектелмеуi òèiñ äåäi. “Индустриалды қоғам – дамушы қоғам, ол өзiн әлеуметтанудың зерттеу объектiñi болып табылатын әлеуметтiк әрекетке байланысты анықтайды”.

Қàçiðãi әлеуметтануда Турен 3 негiçãi áàғûòòû áөëiп қарастырады. Функционализм, құрылымдандыру, акционализм. Олардың арасында белгiëi áiр тарихи байланыс, индустриалдық қоғам дамуының сәйкес кезеңдерiмен салдарлас сабақтастық бар. Функционализм мен құрылымдандырудың әлеуметтiê îé-ïiêiðäiң дамуындағы атқарған рөлiн жақсы бағалаған Турен жаңа қоғамды талдау үшiн акционализмдi íåғұðëûì òèiìäi әäiñ ðåòiнде ұсынды. Бұл үш көзқарас тәуелсiз, қоғам дамуының белгiëi áið êåçåңiíäå òèiìäi. Олардың арасындағы байланыс, Туреннiң ойынша, бið-áiðiне бағыныштылыққа емес тең маңыздылыққа құрылған. “Барлық үш әлеуметтiк көзқарастардың кемелдiкке жеткен үш нысаны – субъектiíiң диалектикасы, әлеуметтiк қатынастардың байланыс жүйесi æәíå áåëãiëåð æүéåñiíiң логикасы. Бұл көзқарастардың әрқайсысы шын мәнiíäå òәóåëñiç áîëғàíäà ғàíà áұë қàғèäà æåìiñiн бермек”.

Басқаша айтқанда, акционалистiê êөçқàðàñ өçiíå äåéiíãi теорияларды жоққа шығармайды, оларды толықтырады. Турен акционализмi индустриалды қоғамның эволюциялық процесiн әлеуметтану дамуының заңды қадамы ретiíäå òүñiíäiðåäi.

Индустрияландырудың бастапқы кезеңiнде әлеуметтiк талдау экономикалық жүйе тепе-теңдiãiíiң шарттарын анықтаумен айналысты. Индустриялдық қоғамның келесi даму сатысында әлеуметтiк ғылымдардың талдауы мейлiíøå êåңiп, ондағы орталық орынды әлеуметтiê æүéå òүñiíiãi алды. Осыдан кейiн бұл функционалдық көзқарас ой-пiêiðäiң áåëãiëi áiр эволюционалдық түрiмен толықтырылды. Бұған дейiíãi өçãåðiстер бейберекет модификациялар жүйесi ðåòiíäå òүñiíäiðiëiп келген еді.

Туреннiң ïiêiðiнше, жаңа уақыт талабы жаңа әлеуметтануды талап етедi. Áiðiíøiден, әлеуметтану эволюциясын және әлеуметтану қозғалыстарын талдау да әлеуметтану бола алады. Капиталистiк индустриаландыру кезiíäåãi талдау екi бағытқа топтастырылды: капитализм дамуының экономикалық механизмдерiн тану және тарихты тану.

Қоғам экономика арқылы анықталғандықтан, бiðäå-áiр нақтылы әлеуметтану талдауы мүмкiн болмады. Турен бойынша әлеуметтану әлеуметтiк факторлардың санаттарынан гөрi әлеуметтiк қатынастың санаттарына көбiðåê æүãiíói керек. “Әлеуметтiк қатынастар құрайтын нәрсеге материалдық шындықты қарама-қарсы қоюдың мәнi æîқ”.

Акционалистiк көзқарастың жаңалығы мынада: Турен қазiðãi батыс қоғамында экономикалық қатынастар өзiíiң орталық орнынан айырылып, оның орнын мәдени және әлеуметтiк факторлар басқанын атап көрсетеді. Бұл – индустриалды қоғам белгiëi áið äàìó äåңãåéiне жеткен соң, өндiðiстен бас тартып, тұтынушы, бос уақыт өткiçóøi қоғам болады деген сөз емес. Қазiðãi қоғам бұрынғы қоғамдарға қарағанда экономикалық дамудың қай-қайсысына да тәуелдi. Әéòñå äå, даму үñòiíäåãi әлеуметтiк және географиялық (оңтайлы) қозғалыс, насихат пен ақпараттың жаппай таратылуы, саяси белсендiëiêòiң êåңåéói экономикалық механизмдердің әлеуметтiк ұйымдастырудағы орталық орынды сақтауында мүмкiíäiк бермедi. Мұның барлығы Туреннің өз тұжырымдамасында қазiðãi қоғамның әлеуметтiк эволюциясы мен әлеуметтiк қозғалысының талдауын ғана ұстанады деген ұғымды сiңiðóiне жағдай жасады. Туреннiң ïiêiðiнше әлеуметтанудың зерттеу нысаны әлеуметтiк жүйелер жүзеге асыратын әлеуметтiк қатынастар болып табылады. Туреннiң әлеуметтiк талдауының орталық қағидасы: “Іс-әрекет өзi қатынасып отырған жағдайлармен түсiíдiðiлмейдi. Ол тартылған әлеуметтiê жағдайымен түсiíäiðiëåäi. Әлеуметтану және әлеуметтiк қатынастарды талдау мәндес ұғымдар”.

Әрекет әлеуметтануының мақсаты субъектiíiң әрекетке кiðiсу механизмií зерттеу болып табылады, әлеуметтiк жүйелер мен әлеуметтiк процестерді талдау оны толықтырады. Туренге жүгiнсек, әрекет әлеуметтануы қазiðãi қоғамда идеологияны, билiê åòóøi таптар мен мемлекеттiң интегративтiê æәíå репрессивтiк механизмдерiн сынаудың рөлiн атқарады. Әлеуметтанудың осы сынаушылық рөлi îғàí áèëiê åòóøi тап жасыратын әлеуметтiк қатынастарын ашуға мүмкiíäiк бередi. Әлеуметтанудағы талдау ешқашан билiê ìүääåñiмен сәйкес келмейдi. Сондықтан әлеуметтанушы жұмысты әлеуметтiк қатынастарды талдаудан емес, билiêòi талдаудан бастауы керек. Әлеуметтiк әрекеттi Турен материалдық және материалдық емес құндылықтарды түзу барысында, яғни еңбек процесiнде жүзеге асыратын әрекет ретiнде қарастырады. “Әлеуметтiк әрекет еңбектiң және әлеуметтану талаптарының орталық ұстанымы ретiíäå өíäiðiñòi áåëãiëåéäi. Åңáåê ұғûìû áүêiл әрекет әлеуметтануының орталық ұстанымын құрады. Әлеуметтiк әрекет егер ол белгiëi áiр мақсатқа бағытталса ғана, бұл бағыт жеке бастың пиғылымен анықталса ғана жүзеге аспақ. Екiíøiден, актор әлеуметтiк қатынастар жүйесiíå қîñûëғàí, үøiíøiден, әрекеттестiê нышанäûқ æүéåäå, íåғұðëûì àéқûí òiлде атқарылуы тиiñ”.

Қоғам Турен бойынша әрекет жүйесiнің құрылымы êүðäåëi, деңгейлермен бөлiíãåí, әð òүðëi әлеуметтiк қатынастар типтерiнен тұратын ерекше жүйе. Туреннiң ïiêiðiнше, үш деңгей немесе әрекет жүйесi бар: тарихилық, институционалдық және ұжымдастыру жүйелерi. Тарихилық қоғамның әлеуметтiк және мәдени бағытын айқындайды, институционалдық жүйе әрбiр нақты қоғам құрылымының және оның қоршаған ортасының жүйесiн айқындайды, ұйымдастыру жүйесi нормативтiк аппараттың көмегiìåí қîғàìíûң iøêi æәíå ñûðòқû òåïå-òåңäiãiн көздеген мақсатқа сәйкестендiðiп отыруды қамтамасыз етедi. Турен индустриалды қоғамның негiçãi ұйымдарын: таптарды, тартысты және әлеуметтiê қîçғàëûñты ұсынады. Сонымен қатар Турен таптар жайлы баяндаудан гөрi олардың байланыстарына көбірек назар аударады. Таптық саралаудың негiçi – жинақталған қор. Туреннiң òүñiíiãiнде жинақталған қор – таптардың болуының басты және қажеттi шарты. Ол өндiðóøiëåð ìåí өíiìäi игерушiлер арасындағы бөлiíiñêå íåãiз болады. Туреннiң ïiêiðiнше, тартыс жинақталған қорды меңгерушiлердің және рухани құндылықтарды өндiðóøiлердің арасында болады.