Карл Маркс

Карл Маркс (Karl Marx) (1818-1883) - неміс философы, әлеуметтанушысы, марксизмнің негізін қалаушы.

1818 жылы Трир қаласында (Германия) адвокаттың отбасында дүниеге келген. Германияда (Бонн, Берлин университеті) білім алады, оқуын бітірген соң баронесса Женни фон Вестфаленге үйленеді. Журналист болып істейді. Тұрақты жұмыс іздеп 1843 жылы Парижге келеді. Онда радикалды эмигранттар тобына кіріп, социалист болады. Парижде ауқатты фабрикант-тоқымашылар отбасынан шыққан Фридрих Энгельспен кездеседі. Кейіннен олар өмір бойы жақын дос болып кетеді. 1845 жылы Пруссия үкіметінің шешімімен Парижден жер аударылып, Брюссельге көшіп келеді. 1848 жылы Француз революциясы басталғаннан кейін Бельгия үкіметі оны тұтқындап, елден қуады. Маркс Парижге қайтып оралып, жаңа Коммунистер Одағының Орталық Комитетін құрады. Осы жылдың сәуір айында Маркс пен Энгельс Кельнге келеді. Мұнда Маркс “Жаңа рейн газетінің” бас редакторы болып істейді. 1849 жылы мамыр айында Пруссия үкіметі газетті жауып, Марксті елден қуады. Ол Парижге қайтып оралып, одан 1849 жылы тамыз айында Лондонға кетуге мәжбүр болады. Мұнда ол өмірінің соңына дейін, яғни 1883 жылға дейін өмір сүреді. Қатты мұқтаждық көріп, кездейсоқ журналистік табыспен күн көреді. Оның отбасына негізінен Энгельс қаржылық көмек беріп тұрды.

Британдық “The Penguіn Dіctіonary of Socіology” сөздігі Маркстің еңбегі әлеуметтанудың дамуы үшін маңызды болып табылатын бес саланы көрсетеді: 1) өзінің алғашқы еңбектерінде Маркс иеліктен айыру ұғымына ден қойды; бұл тақырып оның кейінгі көптеген еңбектерінде кездеседі; 2) ол өзінің экономикалық өмір мен басқа да әлеуметтік институттар байланысты деген көзқарастарымен кеңінен танымал; 3) ол ең алдымен әлеуметтік таптарға ұйымдасқан қоғам тіршілігіне талдау жасауға мүдделі болды; 4) әлеуметтік өзгеріс теориясы Маркстің еңбектерінде таптық күрес теориясынан соншалықты көрініс табады. Таптық күрес, оның тұжырымдауынша, “тарихтың қозғаушы күші” болып табылады; бұл идея Маркстің шығармашылығын терең баурап алғаны сонша, батыс әлеуметтануында маркстік теорияны кейде “жанжалдар теориясы” (conflіct theory) деп атайды; 5) Маркс негізінен капиталистік қоғамның теоретигі болды.

Батыстың теориялық әлеуметтануына еніп, әлеуметтануда антипозитивистік бағдар негіздерін қалаған немістің әлеуметтік философиясының басты санаты кезінде И.Г.Фихте айтқан иеліктен айыру идеясы болып табылады. Адамдар арасында орнайтын қарым-қатынастың ерекше түрі иеліктен айыру деп аталады. Үстірт қарағанда ол адамның қандай да бір затты бақылаудан айырылуын немесе тіпті өз болмысын құрайтын өзіндік қасиеттерден айрылу нысанын көрсетеді. Иеліктен айыру мәні мысалы, меншік және нарықтық айырбас қатынастарында айқын байқалады. Мәселен, егер мен бір затты жасап шығарсам және оны жасауға өзімнің білімімді, күшімді, уақытымды жұмсасам, онда ол затты өз қалауымша пайдалануға құқылымын. Ал егер мен оны басқа біреуге сататын болсам, онда ол затқа меншік құқығымды жоғалтамын, демек оның бұдан кейінгі тағдырына араласа алмаймын.

Маркс өзінің бірқатар еңбектерінде, атап айтқанда, “1844 жылғы экономикалық және философиялық қолжазбаларынан” бастап, иеліктен айырудың мұндай түсіндірмесін дамытып, өрістете түседі. Ол иеліктен айыру қатынастарының негіздері адамдардың өзіндік табиғи болмысына қарсы келетін әлеуметтік құрылымның өзінде жатыр деп санады. Ол адамның болмыс-бітімі еңбектен көрінеді, шығармашылық белсенділігі басқа адамдармен бірлесіп әрекет етуінен жалғасын табады, сол арқылы адамдар өздерінен тыс дүние құрады деген сенімде болды. Өндіріс процесі - “объективтендірудің” бірі, сол арқылы адамдар адамзат шығармашылығы болып табылатын материалдық объектілер жасайды, алайда бұл ретте олар өздері жасап шығарушылардан бөлек тұрған болмыс ретінде көрінеді. Иеліктен айыру адам объективтендіруден өткеннен кейін өз өнімінен өзін көре алмаған жағдайларда, сол өнім өзіне жат көрініп, “бұдан былай оның меншігі емес” және “оның өзіне қарсы күшке айналған кезде” орын алады.

Маркс капиталистік қоғамда иеліктен айырудың төрт түрлі ерекшелігін көрсетеді. 1. Жұмысшы өз еңбегінің өнімінен айрылып отыр, себебі ол өндірген затты басқалар иемденеді, ал ол осы өнімнің кейінгі тағдырына бақылау жасай алмайды. 2. Жұмысшы өндіріс актісіне иелік жасаудан айырылған. Жұмыс іштей қанағаттандырмайтын нәрсеге айналады да, жұмысшыға сыртқы мәжбүрлеуші күш ретінде қысым жасайды. Бұл ретте еңбек өз аясына басқа біреу мәжбүрлеп ұсынатын бағаны да қамтиды. Жұмыс іс жүзінде сауда түріне айналады, ол сатылады және жұмысшы үшін мұндағы бірден-бір құндылық - өндіріс агенті ретіндегі оған деген сұраныс болып табылады. 3. Жұмысшы өзінің табиғи болмысынан немесе “әлеуметтік болмысынан” алшақтайды, себебі осы екі нәрсе оны жануарлардан ерекшелендіріп тұратын өндірістік белсенділігінен айырады. 4. Жұмысшы басқа адамдардан оқшаулана береді, себебі капитализм оның басқа адамдармен қатынастарын нарықтық қатынастарға айналдырып жібереді. Және адамдарға деген қатынасты олардың адамдық қасиеттері бойынша емес, нарықтағы орнына байланысты қалыптастырады. Адамдар бір-біріне тұлға ретінде емес, бастық пен бағынушы, жұмысшы мен капиталист ретінде қарай бастайды.

Маркс капиталдың өзі дамыған капиталистік экономика шеңберінде оқшауланудың қайнар көзі болып табылады деп есептейді. Бұл капиталистік қор өзінің қажеттіліктерін тудырып және ол қажеттіліктер адамдарды тұтыну заттарының деңгейіне дейін төмендетудің салдарынан туындайды, жұмысшы капиталды қолданысқа енгізетін факторға айналады, олардың қызметі адами қажеттіліктері мен мәніне қарай емес, жұмыс берушіге пайда әкелу қабілетіне қарай бағаланады. Нарықтық экономика шеңберіндегі қор жинауды басқаратын қағидалар - нарық қағидасы. Бұл қағидалардан бірқатар сүреңсіз механизмдер құрылып, олар барлық экономикалық факторларды (капиталистерді де, жұмысшыларды да) басқаратын болады және нарық бұлардың екеуіне де қатысты басым күшке ие болады. Маркс пайда мен капиталистік қордың қажеттіліктері сырттай байқаушыға өз бағытымен жүріп жатқан сияқты болып көрінгенімен, бұл сүреңсіз механизмдер іс жүзінде бір таптың шығарған нәрсесін екінші таптың иеленуіне мүмкіндік беретін капитал мен қанаудың адам баласына қатысты тамырларын бұрмалайды деп көрсетті.

Капиталистік иеліктен айыру туралы жоғарыда айтылғанның бәрін Маркс тарихи процесс нысаны деп атауға болатын осы процесс нәтижелерінің оны жасаушы адамдарға қатысты тұрғысынан қолданады.

Маркстің пайымдауынша, капиталистік өндіріс процесі барысында “әмбебап” адам пайда болады, оның дене күштері өнеркәсіп күштерімен еселеніп, табиғаттың әмбебап күштерінің мөлшеріне дейін өседі, ал оның интеллектуалды күштері ғылым күштерімен еселеніп, “жалпы интеллект” мөлшеріне дейін ұлғаяды. Маркстің ойынша, мұндай адамды жасау – капитализмнің тарихи еңбегі.

Капиталистік оқшауланудың дамуы барысында елеулі өзгеруді адамдардың оқшаулану мәселесінің өзі жасады. Мұндай адамға қайтар жол жоқ: өнеркәсіп мұндай агентті қажетсінбейді.

“Экономика адамына” бағдарланған саяси экономия өзінің пәні болып табылатын капитал экспроприациялаған “қосымша құннан” айрылып қалу алдында тұрады. Ең ірі өнеркәсіптің өзі жасаған қайта дамушы негізбен салыстырғанда, біреудің жұмыс уақытын ұрлау дегеніміз мәнсіз негіз болып көрінеді. Еңбек өзінің тікелей нысанында байлықтың қайнар көзі болудан қалған бойда, жұмыс уақыты да байлықтың өлшемі болудан қалады, сондықтан айырбас құны тұтынушы құнының өлшемі болудан қалады.

“Еңбекті жою” талабы - ірі өнеркәсіптің жалпы үрдісіндегі көрініс болып табылады, ол бойынша өнеркәсіп табиғаттың “әмбебап күштерін”, адам қатынастары мен ғылымды өндіріс айналымына тарту деңгейіне қарай бұрынғыдай “еңбектің” көзі болып табылатын өндіріс агентіне деген қажеттілікке мұқтаж болмайды. Маркстің ойынша, “әмбебап адам” өндіріс үшін өте қажет, “әмбебап адам” дегеніміз - өзінің қабілетін “жалпы адамзаттық дамудың нәтижесі” болып табылатын ғылым, өнер, философия, мәдениетпен толықтырған, яғни осы “әмбебаптықты” “қабылдаған” адам. Тек осындай адам өнеркәсіптің дамуында жаңа мүмкіндіктер аша алады, себебі олар тарихты, уақыттың өзін қоса алғанда, қазіргі өнеркәсіптің адамзат дамуында жаңа күштерді меңгеру мүмкіншіліктеріне тікелей байланысты. Маркстің ойынша, ірі өнеркәсіп “әмбебап субъектіні” қажетсініп қана қоймайды, сонымен қатар ол мұндай субъектінің қалыптасуына мүмкіндіктер (дамуы үшін “кеңістік”, бас уақыт) жасайды. Машиналар жүйесі қажетті еңбекті ең аз шегіне дейін жеткізуіне қарай бос уақыт та көбейеді, сөйтіп адам қалыптасуының негізгі саласы – еңбек емес, бос уақыт және «қызықты іспен айналысу» болады.

Маркстің идеялық-теориялық эволюциясы барысында “оқшаулану” ұғымы өзгеруінің жалпы үрдісі адамның оқшаулану жай-күйінің баламасы ретінде адам болмысы іс-әрекетінің “мәдениет” терминімен анықталатын нысаны барған сайын жиі кездесе бастайтынын көрсетеді. Ғылым, өнер, мораль тәрізді сана нысандарында көрінетін және ой елегінен өтетін жоғарғы құндылықтарға қатысты адамдардың тікелей практикасының аясындағы мәдениетті «жоя отырып», адамзат жақсылықтың, зұлымдықтың не екені туралы пайымдау мүмкіндігінен айырылады.

Ғылыми социализмнің теориялық ерекшелігі негізінен Маркстің социализмге немістің классикалық философиясы арқылы келуімен түсіндіріледі. Ол болмыс пен тіршілік ара қатынасының жалпы философиялық проблемасын антропологиялық тұрғыда: адам тіршілігінің адам болмысына қатынасы мәселесі ретінде тұжырымдады. Фейербах сияқты, Маркс те нақтылықты эмпирикалық-сезімдік, денелік көрсеткіш ретінде пайымдады. Алайда, онымен салыстырғанда, Маркс адамдар қатынасын “тектік” қатынастармен байланыстырмайды. Сөйтіп, адам болмысы өмірлік қажеттіліктерге байланысты өзі сияқтылармен шүйіркелесу барысында ашыла түседі. Ал бұл дегеніңіз – жеке адамның тіршілік ету мүмкіндігінің шарты ретінде оның өмірі басқа адамдармен байланысты екендігін білдіреді. Сонымен қатар, бұл әрбір жеке адамның «болмыс-бітімі» бір мезгілде одан тыс та бола алатынын білдіреді. Және бұл оның жеке, «туа біткен» болмысы десек те, әр адам оны басқа адамдармен қатынасында ғана жасай алады. Мұндай адамзат болмысын сонымен қатар, “жалпы болмыс” немесе немісше – das Gemeіnwesen деуге де болады.

Фейербах сияқты, Маркс те Gemeіnwesen-ді «тектік» болмыс деп атайды, алайда әңгіме «ақжарқындық», «жұртшылық», «әлеуметтілік» деген ұғымдар аясында қамтылатын адам туыстығы туралы болып отырғанын естен шығармайды. Адамды түсінуге қатысты әлеуметтік-философиялық тұрғыдан алынған жалпы философиялық принциптердің белгілі бір үйлесімділігі нәтижесінде социализмнің алғашқы жорамалы – адам болмысындағы «текті» әрбір жеке адамға қатысы бойынша сөзсіз басымдыққа ие ортақ, ұжымдық ретінде түсіндіру орын алды.

Маркс пен Энгельс оқшауланудың жойылуы (дәлірек айтқанда, құрып кетуі) коммунизмнің материалдық алғышарты ретіндегі өндіргіш күштердің орасан дамуымен тығыз байланысты деп санады. “Төзуге келмейтін” күш болу үшін, яғни оған қарсы революция құратын күшке айналу үшін бұл оқшаулану адамзаттың негізгі бұқарасын меншіктерінен айрылған және байлық пен білімге қарсы тұрған адамдарға айналдыруы керек, ал бұл екі шарт өндіргіш күштің керемет өсуіне, оның дамуының жоғарғы дәрежесіне жеткізеді”.

Әрине, Маркс заманынан бері оқшаулану ұғымы өзінің алғашқы әлеуметтанушылық мағынасын жоғалтса да, бүгінгі күні ол әлеуметтік құбылыстарды кеңінен сипаттау үшін қазіргі заманғы әлеуметтану теориясында қолданылады. Жеке адамның өзінің өмір сүріп отырған қоғамға қанағаттанбаудың кез келген сезімдері; және қоғамда моральдық іріп-шірудің орын алғанын сезіну, сонымен қатар әлеуметтік институттар алдындағы шарасыздығын сезіну; және ірі бюрократиялық әлеуметтік ұйымдардың азғындаған табиғаты – осының бәрі оқшаулану ұғымына жатады. Соңғысы М.Вебердің қазіргі заманғы қоғам дамуының бюрократиялық үрдістері жайындағы пікірімен ұштасады. Жалпы алғанда, бұл ұғым қазіргі әлеуметтануда сирек қолданылады. Көптеген әлеуметтанушылар, соның ішінде марксшілдер Маркс өзінің кейінгі еңбектерінде оқшаулану идеясынан бас тартып, қанау идеясын жақтағанын айтып, бұл ұғымды сақтаудың мәні қалмады деп санайды. Ал көптеген марксшіл емес әлеуметтанушылар оқшаулану ұғымының тым көмескі болып кеткендігін айтады.

Маркс өзінің зерттеулерінде қолданған әлеуметтану әдісі тарихи материализм деп аталады. Оның мәні мынада: К.Маркс тарихтың материалистік түсіндірмесін ұсынады, ол бойынша әлеуметтік, мәдени және саяси құбылыстар кез келген қоғамда материалдық құндылықтарды өндіру әдісімен анықталады (“табиғи-тарихи даму”). Тарихи процестерді түсіндіруде бұл тұжырымдама қоғамдық санадағы басқа идеялар сайып келгенде экономикалық тұрмыс-тіршілік шартының туындысы деп есептеп, ең алдымен экономикаға себепті басымдық береді. Басқаша айтқанда, адамдар араласатын барлық қарым-қатынастардың ішінде Маркс материалдық игіліктер өндіру, тарату және тұтыну жөніндегі қарым-қатынастарды бірінші орынға қояды. Сөйтіп, оның ойынша, адамдар ғылыми пікірталас жүргізбес бұрын, құлшылық етпес бұрын, өлең жазып, гимн айтпас бұрын өздеріне тамақ, киім, баспана жасаулары керек.

Осы үлгінің көмегімен Маркс қоғамның әлеуметтік өмірі мен басқа әлеуметтік институттар арасында тым бір жақты және тәптіштеп түсіндірілген байланыс орнатады. Маркс заманынан бері әлеуметтануда “материализм” ұғымының барлық әлеуметтік құбылыстардың негізгі себебі экономикалық қатынастар болып табылатын теорияларға қатысты ерекше мәні бар.

Осы теорияның негізінде Маркстің, базис пен қондырғы теориясынан көрініс табатын, кез келген қоғамның әлеуметтік құрылымының талдамалық схемасы жасалады. Бұл екеуі бөлінбейтін егіз ұғым, оның біріншісі екіншісінің негізі. Жалпы алғанда, бұл схема мынадай негізгі элементтерден тұрады.

Базис адамдардың экономикалық саладағы барлық өзара қарым-қатынастарын қамтиды. Бұл саланың ұйытқысы және неғұрлым серпінді элементі өндіргіш күштер. Бұл жалпылама атау білімі, шеберлігі және дағдысы бар қызметкерлерді (тұлғалық элемент) өндіріс құрал-жабдықтарымен (заттық элемент) бірігуін қамтиды, бұған өңделуге тиіс материалдар да осы жұмысты атқаратын құрал-жабдықтар да кіреді. Өндірістік қатынастар, яғни адамдардың өндіру және материалдық игіліктерді бөлу жөніндегі барлық қарым-қатынастарының жиынтығы өндіргіш күштердің дамуы үшін өзіндік қоректендіру ортасын жасайды. Өндірістік қатынастардың негізінде (іргетасында) меншік қатынастары жатады. Меншік қатынастарында еңбек еткен адам өндіріс құрал-жабдықтарына не еңбекке немесе екеуіне де ие болғандықтан, өнімді иелене алады. Қондырғы, әдетте, қоғамда бар мемлекет, отбасы немесе әр түрлі идеологиялар сияқты институттарды қамтитын санат болып табылады.

Базис пен қондырма арасындағы байланысқа келетін болсақ, маркстік ұстанымның басты ерекшелігі мынада: қондырманың сипаты базистің сипатымен анықталады. Базистің табиғаты қалай өзгерсе, қондырманың табиғаты да солай өзгереді. Сондықтан, мысалы, феодалдық саяси құрылымның капиталистік құрылымнан үлкен айырмашылығы бар, себебі бұл екі формацияда шаруашылық жүргізу тәсілдері екі түрлі. Өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың бірлігі өндіріс әдісін құрайды. Өндіріс тәсілдері бір-бірінен өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы байланыс сипатымен ерекшеленеді. Мәселен, феодалдық өндіріс әдісінде помещик шаруалардың жұмыс уақыты мен өндіріс құралдарына тікелей бақылау жүргізе алмайды, бірақ олардың шығарған өнімін бөлуді бақылай алады. Ал, капиталистік өндіріс әдісінде капиталист өндіргіш күштерге де, өнімді бөлуге де бақылау жүргізе алады. Көптеген теоретиктер өндіріс тәсілдеріне қондырманы да қосу қажет деп есептеді, себебі өндірістік қатынастардың сипаты идеология мен саясаттың үстемдік ету нысандарымен тығыз байланысты. Мәселен, феодалдық өндіріс әдісіне діни идеологияның үстемдігі тән.

Өндіріс әдісінің бір түрінен екінші түріне өтуі бұл жүйенің серпінді элементі болып табылатын өндіргіш күштердің өзінің дамуында белгілі бір деңгейде консервативті өндірістік қатынастар тарапынан тежеуші, қысым көрсетуші ықпалды сезіне бастауымен айқындалады. Алайда өндіргіш күштердің прогрессивті дамуын тоқтату мүмкін емес, сондықтан олар өздерінің тар шеңберін бұзады, өндірістік қатынастар өндіргіш күштердің даму қажеттіліктеріне бейімделе отырып, түбегейлі өзгереді. Бұл өндіріс тәсілдерінің ауысуын білдіреді.

Базис пен қондырманың метафорасы біршама нәтижелі талдамалық механизм болды, бірақ ол марксизмнің өзінде де, одан тыс ағымдарда да көптеген пікірталастар тудырды. Мәселелердің бір тармағы – өндірістік қатынастарды анықтау еді. Іргелі қатынастар ретінде меншікті өзіне қоса отырып, олар құқықтық анықтамалармен (меншік нысандары әрқашан заңдарда көрсетіліп, бекітіліп отырады) ескертілуі керек, ал бүкіл құқық саласы қондырмаға жатады. Сондықтан да, базис пен қондырманы талдамалық жағынан бөлу қиынға соғады.

Марксизмнің көптеген сыншылары бұл үлгіні экономикалық детерминизмнің көрінісі деп есептейді. Шынында да, бұл көзқарастың кейбір жақтаушылары осындай детерминистік позицияны ұстанған болатын. Алайда Маркс пен Энгельстің өздері бұл доктринаны ешқашан ұстанбағанын айта кету керек. Біріншіден, олар қондырманың көптеген элементтері базистен салыстырмалы түрде бөлініп, өзінің жеке даму заңдарына ие болады деп түсінген. Екіншіден, олар қондырманың базиспен жай байланысып қана қоймай, оған ықпал ететінін айтты. Маркс қайтыс болған соң Энгельс қондырма қатынастардың ерекше орны мен олардың базиске ықпал етуіне байланысты бірнеше еңбектер жазады (бұл еңбектер хаттар түрінде жазылғандықтан, “Ф.Энгельстің 90-жылдардағы хаттары” деген ортақ атаумен жарық көреді). Кейінгі марксшілдер экономикалық детерминизмнен алшақтай түсіп, қондырма элементтері базистің өмір сүру шарты ретінде қарастырылуы тиіс деп есептеді, бұл көзқарас базисті қандай да бір басымдығынан айырып, қоғамдағы барлық институттарға бірдей күш беру деп бағаланады.

Марксті жұрттың бәрі әлеуметтанушы ретінде мойындамай­тынын айта кету қажет. Негізінен оны экономист деп есептейді. Бұлай ойлаудың шынында да айтарлықтай жөні бар, өйткені марксизм көбінесе “буржуазиялық саяси экономияны сынау” негізінде қалыптасты. Бүгінде “саяси экономия” ұғымы марксизмнің негізгі санаты ретінде, тіпті синонимі ретінде жиі қолданылады. Дегенмен, біз Марксті оның зерттеулерінде негізгі объекті экономика ғана емес, экономикалық материалдық игіліктерді өндіру, бөлу және тұтыну ретінде көрсететін әлеуметтік қатынастар болғандықтан, оны әлеуметтанушы деп атай аламыз. Оған дәлел ретінде атақты “Капитал” еңбегін айтуға болады.

Бұл талдауда өндірістік қатынастарғаайрықша назар аударылады. Маркс позициясы бойынша, өндірістің кез келген әдісінде өндірістік қатынастар - ең алдымен меншік иелері мен меншікке ие емес адамдардың арасындағы қатынастар. Алайда мұндай анықтаманың проблематикасы мынада: меншік ұғымы едәуір дәрежеде құқықтық санат болып табылады. Егер заң сайып келгенде экономикамен (оған өндірістік қатынастар да кіреді) айқындалатын болса, онда өндірістік қатынастарды құқықтық терминдермен анықтауға болмайды. Әйтпесе, өндірістік қатынастар анықтамасына осы қатынастарды айқындауға тиісті санат қосылатын болады.

Маркстің ойынша, өндіріс құралдарының меншік иелері мен осы құралдарға өздері иелік етпеген, бірақ солар арқылы еңбек ететін жұмысшылар арасындағы әлеуметтік қатынастардың мәні қанаудан көрініс табады. Соның ішінде қанау тек бір ғана капитализмнің ерекше құзыры болып табылмайды. “Қоғамның бір бөлігі өндіріс құралдарына ие болған жерде жұмысшы өзін асырау үшін берілген жұмыс уақытына меншік иесіне қажетті құралдарды өндіруге кететін артық уақытты қосуы қажет”.

Сонымен қанау тікелей өндіруші еңбектің бір бөлігін қайтарымсыз иемдену болып табылады. Өндіріс құралдарының меншік иесі қайтарымсыз иеленетін бұл бөлік қосымша құнмен өлшенеді. Мәселен, жұмыс күні он сағат дейік. Оның бір бөлігінде, айталық, алты сағат ішінде жұмысшы құны оның тіршілік ету құнымен тең болатын тауарларды өндіреді. Қалған төрт сағат ішінде ол капиталист иеленетін қосымша құнды жасайды. Сонымен қосымша құн дегеніміз - жұмысшы шығарған өнімнің жалпы құнынан оның жұмыс күшінің құнын алып тастағанда қалатын құнды айтамыз, капитализм тұсында жалақымен өлшенетін қажетті құн.

Көптеген маркстік тұжырымдамаларды (әсіресе, қоғамдық-экономикалық формациялар теориясы үшін) түсіну үшін тек қосымша құнның мәнін ғана емес, сонымен қатар шығарылған өнім құнының жалпы көлеміндегі қажетті және қосымша құн қатынасының мәнін ұғыну өте маңызды. Бұл пропорцияның көлемін аталмыш қоғамға тән ортақ түрінде алатын болсақ, осы қоғам дамуының көрсеткіштері жөнінде мәлімет алуға болады: өндірістік күштердің деңгейі жөнінде, қанау деңгейі жөнінде, меншіктің үстем сипаты жөнінде (қосымша құнның пайда болуының өзі жеке меншік пен тауар-ақша қатынастарының пайда болу мүмкіндігін білдіреді) және т.б.

Марксизм тұтас алғанда - философиялық, экономикалық және саяси тұжырымдамалар мен идеологиялық доктриналар өзара байланысқан күрделі кешен. Сонымен қатар, әлеуметтануда Маркстің еңбектері кең таралған және оның кейбір принциптеріне сенім сақталған бірнеше салалар бар.

1. Ертеректегі кейбір марксшілдердің пайымдауынша, таптық құрылымды талдағанда Маркстің жасаған схемасын қайта қарастыру керек, себебі онда капитализмнің құлдыруының немесе таптық күрестің күшеюінің ешбір шынайы белгілері байқалмайды. Күш-жігердің едәуір бөлігі қазіргі заманғы капитализм жағдайында капитал мен еңбек арасындағы міндетті түрде болатын қақтығыс жөніндегі басты идеяны түсіндіру талпынысына кетті. Бұл меншікті иелену тәсілдеріндегі өзгерістер, орташа таптың өсуін және өндірістегі қарым-қатынастардың өзгерісін қамтитын таптық қақтығыстың жаңа теориялары нысанына ұштасты. Бұдан басқа, кейбір марксшілдер, мәселен, А.Грамши, В.И.Ленин, Д.Лукач таптық күрестің алғышарты ретіндегі таптық сана ұғымына баса назар аударды.

2. Қоғамның саяси тіршілігіне талдау жасау барысында, мемлекет - басқарушы таптың құралы деген дәлелдеме мемлекеттің басқарушы таптан біршама автономды және жұмысшы табының тарапынан болатын қысымға парламенттік демократия институты арқылы жауап қайтаратын, бірақ нәтижесінде капиталдың мүддесіне әрекет ететін мемлекетке күрделі талдау жасауына жол ашты.

3. Маркстің экономикалық көзқарастарын тексеру капиталдың түрлі фракцияларын шектеу және оның көзі тірі кезінде үстемдік құрған еркін бәсекелестіктің ертеректегі кезеңінен елеулі айырмашылығы бар капитализмнің монополистік сатысын ескеру нысанында болды.

4. ХХ ғасыр капитализміне тән (алдымен В.И.Ленин атап өткен) белгі - оның дамымаған елдерден нарық іздеуі, көбіне осы елдерді отарлап, өз бақылауына алуы болды. Империализмге лениндік баға берілгеннен кейін іле-шала көптеген зерттеулерде кейбір қоғамдардың дамуда үнемі артта қалушылығы капитализмнің экспансиядағы қажеттілігін қанағаттандырумен байланыстырылды.

5. ХХ ғасырдағы маркстік әлеуметтануда идеологияның қоғам өміріндегі рөліне талдау жасауға қызығушылық күшейді. Атап айтқанда, капитализмнің ұзақ уақыт бойы сақталуы үстемдік етуші таптың идеологиялық бақылау орнатуымен тікелей байланысты екені айтылды. Талдаудың бұл түрі А.Грамши мен Франкфурт мектебі ұсынған гегемония туралы ұғымға қарсы болды.

6. Франкфурт мектебінде, Сыни теорияда, сонымен қатар Ю.Хабермастың және Л.Альтюссердің ізбасарларының еңбектерінде марксизмнің философиясы мен әдісін зерттеуге деген қызығушылық сақталып отыр. Әдіснаманы зерделеу марксизмді позитивизмнен тазартуға тырысушылықпен толықтырылып отыру жиі кездеседі.

7. Көптеген әлеуметтанушылар таптық күрес жолымен жүріп жатқан әлеуметтік өзгерістерді талдау кезінде маркстік тарихшылардың жұмыстарын пайдаланды, кейінгі уақытта өндіріс тәсілі ұғымына да жүгінеді.