9. Амортизациялық аударымдарды есептеу әдеістерінің сипаттамасы

Амортизация – негізгі қорлардың құнын олардың көмегімен өндірілетін тауарлар мен көрсетілетін қызметтер есебінен біртіндеп толтыру. Амортизацияның ақшалай сипаты амортизациялық аударымдар болып табылады. Амортизациялық аударым – негізгі қорлардың тозығын толтыру үшін осы қорлар құнының бір бөлшегін аударып отыру. Ол өнімнің өзіндік құнының және айналыс шығындарының элементін құрайды. Амортизациялық аударым көлемі амортизация нормасы арқылы анықталады.

Өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне және басқа факторларға байланысты амортизация нормасы жоғары немесе төмен болуы мүмкін. Амортизациялық аударымдардың көлемі кәсіпорынның экономикасына әсерін тигізеді.

Амортизацияны есептеген кезде кәсіпорын келесідей әдістерін қолданады: 1.Тікелей істен шығу құны; 2. Өндірістік әдісі (жұмыстың орындалған көлемінің пропорционалды құны); 3. Тездетілген істен шығу құны: азайтылған қалдығы; сома көлемі бойынша істен шығу құны (кумулятивті әдісі).

Тікелей істен шығу әдісі – бұл объектінің функционалдық пайдалылықтың қолдану уақытысына байланысты болып, пайдалану қызметтің мерзімі аралығында объектінің амортизацияланған құнын тең бөлу арқылы жүргізіледі. (БҚ-ЖҚ)/мерзім

Өндірістік әдісі – бұл объектінің функционалдық пайдалылығы уақыттан байланысты болмай, оның пайдалану нәтижесінен байланысты болады. Осы кезде қызметтің қолдану мерзімі өнім көлемімен немесе көрсетілген қызметпен анықталады.(БҚ-ЖҚ) / орындалатын жұмыс көлемі.

Азайтылған қалдығы – бұл бастапқы кезеңдегі негізгі қаражаттың пайдалылығы мен өнімділігі кейінгі болатын кезеңге қарағанда әлдеқайда жоғары болатынынан шығады. Бұл объектінің тез моралдық ескіруіне немесе пайдалану қызметінің аяқталған мерзімде жөндеуге және көрсетілген техникалық қызметке кеткен шығындардың өсуі.Бұл әдістің ерекшелігі жойылу құны амортизацияны есептеу барысында тек қалдық құн шамамен жойылу құнға тақаған кезде жойылу құнын қалдық құннан шегеріп тастап, соңғы жылдың амортизациялық аударымдар мөлшерін анықтаймыз.

Сома көлемі бойынша істен шығу құны (кумулятивті әдісі) есептеме коэффициентті анықтаудан тұрады. Осы коэффициент әр пайдалану кезеңінде әр түрлі болады, бірақ амортизациялық құнның тұрақты өлшеміне қолданылады.

Осы әдісті пайдаланған кезде алғашқы жұмыс істеген жылдарда амортизациялық түсімдердің сомасы келешекте болатын жылдарға қарағанда әлдеқайда жоғары болады.

Кумулятивті санды анағұрлым тез анықтау үшін келесідей формуланы пайдаланады: S = NЧ(N+1)/2; мұндағы, S – сандар сомасы; N – қызмет ету мерзімі.

10. Материалдық емес активтер, олардың көздері мен амортизациясы

Материалдық емес активтер – бұл шаруашылық қызметіндегі ұзақ мерзімдік уақыт аралығында пайдаланып, табыс алып келетін материалдық емес объектілерге салған ақшалай қаражат. Оған натуралдық-заттық формасы жоқ, бірақ кәсіпорынның шаруашылық қызметіне қатысатын ж/е табыс әкелетін табыс жатады. Бұл жер учаскілермен, табиғи ресурстармен, пайдалану үшін алған құқықтар: патенттермен, ноу-хаумен пайдалану құқығы, яғни ғылыми-техникалық білімдерінің, өндіріс құпияларының және т.б. жиынтығы, сонымен қатар, авторлық құқық, монополдік құқық және жеңілдіктер, «гудвилл», яғни сауда маркінің мәртебесі, беделі.

«Гудвилл» бұл кәсіпорынның имиджі, іскерлік байланыстар нысанында материалдық активтерін жинаған құны. Кәсіпорын сатылатын бағасы бойынша үш элементтен тұрады: меншік капиталы, қосымша капитал, гудвилл.

Амортизация – негізгі қорлардың құнын олардың көмегімен өндірілетін тауарлар мен көрсетілетін қызметтер есебінен біртіндеп толтыру. Амортизацияның ақшалай сипаты амортизациялық аударымдар болып табылады. Ол 2-ге бөлінеді: амортизацияланатын (ғимараттар, үйлер,құрал-жабдықтар,көлік құралдары); амортизацияланбайтын (жер,көп жылдық өсімдіктер, тарихи ескерткіштер, мұражай).

Амортизацияның негізгі қызметтері: Өндірісті қамтамасыз ету; негізгі қорларды қалпына келтіру және есеп жүргізу.

Амортизацияның жылдық жиынтығын негізгі қорлардың бағасына бөлу арқылы амортизация нормасын анықтаймыз. Ол пайыз арқылы беріледі: Н= (Ф1-Фж)/Ф1Т*100%; мұндағы: Ф1 – негізгі қорлардың баланстық бастапқы құны, теңге; Фж – жайылған негізгі қорлардың құны, теңге; Т – амортизациялық кезең (негізгі қорлардың нормативтік қызмет ету уақыты), жыл.

Негізгі қорларды толық қайта құруға кеткен амортизациялық аударымдардың көлемі мына формула арқылы анықталады: А

= Н × Ф; мұндағы: Н – амортизация нормасы (%); Ф – негізгі қорлардың орташа жылдық құны, теңге.

Амортизация нормасы негізгі қорларды өз уақытында қалпына келтіруге бағытталады және амортизация нормасын есептегенде мынадай факторларды қолдана отырып, негізгі қорлардың қызмет ету уақытын дұрыс анықтай білу керек: негізгі қорлардың ұзақ мерзімділігі; негізгі қорлардың сапалық тозуы; техникалық қайта құрудың жоспары; жабдықтардың балансы; модернизациялау және күрделі жөндеу мүмкіншіліктері.

Амортизацияны есептеу үшін объектілері болып, кәсіпорындардағы меншік, шаруашылық жүргізу, оперативті басқару құқықта болған негізгі қаражаттар табылады.

Амортизацияның есептеу көлемі өндіріс пен қаржылық жоспарға шығындар сметасын құрған кезде жыл сайын жоспарланады. Амортизацияның жоспарлы сомасын есептеу үшін ең алдымен амортизацияның бірыңғай нормалары іске асатын түрлеріне қатысты кәсіпорынның негізгі қорларын топтастыру қажет және олардың орта жылдық құнын анықтау керек.

Өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне және басқа факторларға байланысты амортизация нормасы жоғары немесе төмен болуы мүмкін. Амортизациялық аударымдардың көлемі кәсіпорынның экономикасына әсерін тигізеді.

Амортизацияны есептеген кезде кәсіпорын келесідей әдістерін қолданады: 1.Тікелей істен шығу құны; 2. Өндірістік әдісі (жұмыстың орындалған көлемінің пропорционалды құны); 3. Тездетілген істен шығу құны: азайтылған қалдығы; сома көлемі бойынша істен шығу құны (кумулятивті әдісі).

Тікелей істен шығу әдісі – бұл объектінің функционалдық пайдалылықтың қолдану уақытысына байланысты болып, пайдалану қызметтің мерзімі аралығында объектінің амортизацияланған құнын тең бөлу арқылы жүргізіледі. (БҚ-ЖҚ)/мерзім

Өндірістік әдісі – бұл объектінің функционалдық пайдалылығы уақыттан байланысты болмай, оның пайдалану нәтижесінен байланысты болады. Осы кезде қызметтің қолдану мерзімі өнім көлемімен немесе көрсетілген қызметпен анықталады.(БҚ-ЖҚ) / орындалатын жұмыс көлемі.

Азайтылған қалдығы – бұл бастапқы кезеңдегі негізгі қаражаттың пайдалылығы мен өнімділігі кейінгі болатын кезеңге қарағанда әлдеқайда жоғары болатынынан шығады. Бұл объектінің тез моралдық ескіруіне немесе пайдалану қызметінің аяқталған мерзімде жөндеуге және көрсетілген техникалық қызметке кеткен шығындардың өсуі.Бұл әдістің ерекшелігі жойылу құны амортизацияны есептеу барысында тек қалдық құн шамамен жойылу құнға тақаған кезде жойылу құнын қалдық құннан шегеріп тастап, соңғы жылдың амортизациялық аударымдар мөлшерін анықтаймыз.

Сома көлемі бойынша істен шығу құны (кумулятивті әдісі) есептеме коэффициентті анықтаудан тұрады. Осы коэффициент әр пайдалану кезеңінде әр түрлі болады, бірақ амортизациялық құнның тұрақты өлшеміне қолданылады.

Осы әдісті пайдаланған кезде алғашқы жұмыс істеген жылдарда амортизациялық түсімдердің сомасы келешекте болатын жылдарға қарағанда әлдеқайда жоғары болады.

Кумулятивті санды анағұрлым тез анықтау үшін келесідей формуланы пайдаланады: S = NЧ(N+1)/2; мұндағы, S – сандар сомасы; N – қызмет ету мерзімі.