9. Вялікае княства літоўскае: канцепцыі, перадумовы і асноўныя прычына фарміравання.

З узнікненнем пагрозы з боку крыжакоў і мангола-татар (апошнія ў 1237 - 1241 гг. Падначалілі сабе ўсходнія і паўднёвыя землі Русі), для больш эфектыўнага процістаяння знешняй агрэсіі паўночна-заходнія землі Беларусі з цэнтрам у г. Навагрудку аб'ядналіся з суседнімі балцкімі плямёнамі літоўцаў у адзіную дзяржаву - Вялікае княства Літоўскае. На чале яго стаў Міндоўг, які прыняў у 1353 з палітычнымі мэтамі каралеўскі тытул, а таксама каталіцтва, ад якога неўзабаве адмовіўся. Першай сталіцай новай дзяржавы стаў Навагрудак, а з 1323 г. - Вільня (сучасны Вільнюс). Пры палітычным дамінаванні эліты балцкага паходжання, адміністрацыйны лад, сацыяльна-эканамічнае і культурнае развіццё Вялікага Княства вызначалася насельніцтвам славянскіх зямель, а афіцыйнай мовай з'яўлялася старабеларуская. Гэта спрыяла пашырэнню дзяржавы за кошт далучэння новых усходнеславянскіх тэрыторый. Пераемнікі Міндоўга шляхам захопаў, пагадненняў, дынастычных шлюбаў і інш падпарадкавалі сабе ўсе беларускія землі. У далейшым у склад дзяржавы была ўключана частка ўкраінскіх і рускіх зямель.

10. Палітычны лад вкл

З самага пачатку ВКЛ складалася як абмежаваная феадальная манархія на чале якой стаяў князь або «гаспадар». Князь валодаў шырокімі паўнамоцтвамі, камандаваў узброенымі сіламі, выдаваў законы, кіраваў палітыкай, аб'яўляў вайны і г.д. У 15-16-х стагоддзях ўлада князя абмяжоўвалі сойм і рада. Сейм-саслоўна-прадстаўнічы орган, які вырас з мясцовага веча. Спачатку на сойм запрашалася ўся шляхта, але каб пазбегнуць цяжкасцяў са зборамі сойм перарабілі ў прадставіць. орган. З 1512г на сойм прыязджала па 2 дэлегаты ад кожнага павета. Сойм праходзіў не толькі ў Вільні але і ў Брэсце, Мінску, Гродна.Сейм выбіраў князя, аб'яўляў вайны, вызначаў падаткі і г.д.

Рада-дзейнічаў пры князі ў якасці дарадчага органа. У склад паноў-рады ўваходзілі найбуйнейшыя феадалы, якія займалі вышэйшыя дзярж пасады, а таксама вышэйшыя чыны царквы. З часам значэнне рады ў дзярж-ве ўзрасла і яна замест дарадчага зрабілася дзярж-венным органам. (Князь не мог вырашаць пытанні знешняй палітыкі, выдаваць законы, распараджацца фінансамі і г.д.). Вышэйшыя службовыя пасады ў ВКЛ:

Маршалакземский кіраваў на пасяджэннях, соймах і радах, аб'яўляў рашэнні князя і рады, кіраваў прыёмам замежных паслоў, рэгуляваў пропуск да князя просьбітаў.

Гетман (вышэйшы)-камандаваў ваеннымі сіламі дзярж-ва.

Канцлер-кіраваў працай дзярж канцылярыі, пад яго пачаткам знаходзілася «метрыка ВКЛ» - дзярж архіў ВКЛ, захавальнік вялікай дзярж-венной друку.

Падскарбі земскі-сачыў за ўсімі дзярж-венными выдаткамі.

У тэрытарыяльна-адміністрацыйным дачыненні да ВКЛ падзялялася на ваяводствы, паветы, воласці. Упершыню ваяводства ўведзены ў 1413г-Віленскае і Трокскага. Да 1569г-8 ваяводстваў і 22 павета. Ваяводства. Ваявода-кіраўнік адміністрацыі ў ваяводстве, прызначаўся князем і радай, як правіла пажыццёва з ліку буйных феадалаў. Ён адказваў за падтрыманне парадку, збор даніны, арганізацыю ўзброеных сіл. Бліжэйшыя памочнікі: каштэлян-ўзброеныя сілы і апалчэнне, Ключнік-збіраў даніну, гараднічы-камендант замка.

Паветы. Стараста-з'яўляўся кіраўніком адміністрацыі ў павете прызначаўся князем або радай з ліку буйных феадалаў. Паўнамоцтвы гэтак жа як і ў ваяводы але на ўзроўні павета. Саслоўна-прадстаўніцкімі органамі ў ваяводствах і паветах былі ваяводскія і паветовые соймікі. На іх прысутнічала ўся шляхта дадзенага павета ці ваяводства. Яны праходзілі кожны год, на іх выбіралі дэпутатаў на галоўны сойм краіны і рыхтаваліся прапановы галоўнаму сойму.

Воласць. Ахоплівала як правіла 10-13 сельскіх паселішчаў. Інтарэсы дзярж-ва ў ёй прадстаўляў цівун, які выбіраўся са шляхты. Ён збіраў падаткі і перасылаў іх у цэнтр. Судовыя органы ў дзярж-ве былі двух разрадаў: 1) агульныя суды для ўсяго насельніцтва, 2) саслоўныя суды (толькі для шляхты і духавенства).

Самым вышэйшай судовым органам быў вялікакняскі суд і суд паноў рады.Законы па якіх існавала ВКЛ-статуты ВКЛ (1529-аўтар Леў Сапега; 1566; 1588).Па дакладнасці апрацоўкі законаў яны не мелі сабе роўных у Еўропе. Да таго ж былі напісаныя на беларускай мове.