28. Расійскі шлях палітычнай мадэрнізацыі: буржуазныя рэформы 60-70-х гг. Хіх ст

19 лютага 1861 г. было адменена прыгоннае права, што пацягнула за сабой цэлы шэраг змен у кіраванні краінай. Перш за ўсё гэта кранула мясцовага кіравання.Асноўныя палажэнні земскай рэформы былі вылучаныя камісіяй М.А. Мілюцін, у яе распрацоўцы прымаў удзел М.Е. Салтыкоў-Шчадрын. 1 студзеня 1864 г. Аляксандрам II былі зацверджаны "Палажэння аб губернскіх і павятовых земскіх установах". Земская рэформа паклала пачатак всесословному выбарным прадстаўніцтву і пры гэтым забяспечвала большасць дваранству. У павятовых земскіх сходах дваране складалі 42%, у губернскіх земскіх управах дваран было 89,5%. Упершыню прадстаўніцтва ў органах мясцовага самакіравання атрымала сялянства - 38%.

У паветах і губернях ствараліся выбарныя органы мясцовага самакіравання (земскія сходу, земскія управы). Сфера дзейнасці земстваў абмяжоўвалася выключна гаспадарчымі пытаннямі мясцовага значэння. У вядзенне земстваў аддаваліся прылада і ўтрыманне дарог, пошты, школ, бальніц, багадзельняў і прытулкаў, апеку аб мясцовай гандлі і прамысловасці, будаўніцтва цэркваў, змест турмаў. У межах гэтай кампетэнцыі земства знаходзіліся пад кантролем мясцовай і цэнтральнай улады - губернатара і міністра ўнутраных спраў, якія мелі права прыпыніць любое пастанову земскага сабора (з'езда). І хоць выканаўчай уладай земства не валодалі, у жыцці краіны яны згулялі велізарную ролю. Гэта і арганізацыя мясцовага крэдыту шляхам адукацыі сялянскіх пазыка-ашчадных таварыстваў, і прылада пошт, і дарожнае будаўніцтва, і арганізацыя ў вёсцы медыцынскай дапамогі, народнай адукацыі. Да 1880 г. на сяле было створана 12 тыс. земскіх школ. Услед за земскай рэформай рушыла ўслед рэформа гарадская (1870). У адпаведнасці з ёй у 509 гарадах Расіі ўводзіліся новыя органы самакіравання - гарадскія думы, якія абіралі са свайго асяроддзя гарадскога галаву, і выканаўчы орган - гарадскую ўправу. Выбіраць у думу і быць у яе абранымі маглі ўладальнікі пэўнага маёмаснага цэнзу. Дзейнасць думы абмяжоўвалася пытаннямі аховы здароўя, народнай адукацыі, гаспадарчымі праблемамі.

Адной з найбольш паслядоўных буржуазных рэформаў была судовая рэформа (1864), сярод аўтараў якой былі прагрэсіўныя юрысты - С.І. Зарудный, Д.А.Ровинский, Н.А. Буцковский.

Новыя судовыя статуты зацвердзілі бессословность і адносную незалежнасць судоў, увялі галоснасць судаводства і спаборнасць судовага працэсу, нязменныя суддзяў і судовых следчых. Найвышэйшым дасягненнем судовай рэформы было ўвядзенне суда прысяжных. Суд прысяжных выносіў вердыкт аб вінаватасці або невінаватасці абвінавачанага, а меру пакарання вызначалі суддзя і два члены суда. Акрамя таго, судовыя статуты ўводзілі інстытут прысяжных павераных - адвакатуры, а таксама інстытут судовых следчых. Старшыні і сябры акруговых судоў і судовыя следчыя павінны былі мець вышэйшую юрыдычную адукацыю.Старшыні і сябры акруговых судоў і судовых палат зацвярджаліся імператарам, а сусветныя суддзі - Сенатам. Пасля гэтага яны па законе не маглі быць звольненыя ці нават часова адхілены ад пасады ў адміністрацыйным парадку, а толькі ў выпадку прыцягнення іх да суду па абвінавачванні ў крымінальным злачынстве, і рашэнне аб ліквідацыі іх ад пасады таксама выносіў толькі суд.Такім чынам, закон ўводзіў важны прынцып нязменнасці суддзяў. Рэформа часткова адмяняла цялесныя пакарання. У той жа час яна захавала нямала чорт саслоўна. Вышэйшыя царскія саноўнікі - члены Дзяржаўнага савета, сенатары, міністры - судзіліся асаблівым Вярхоўным крымінальных судом. У сувязі з ростам рэвалюцыйнага руху З 1878 года значная частка палітычных справаў перадавалася ваенным судам.

Вялікае значэнне для жыцця краіны мелі універсітэцкая рэформа (1863), школьная (1864) і рэформа друку (1865). Так, універсітэцкая рэформа не толькі пашырыла адміністрацыйную і гаспадарчую самастойнасць, зацвердзіла права выкладчыкаў і студэнтаў вырашаць акадэмічныя праблемы, але і спрыяла росту грамадскай актыўнасці, дала магчымасць аб'ядноўвацца ў гурткі, зямляцтва, розныя асацыяцыі.

Рэформа друку адмяніла папярэднюю цэнзуру для значнай часткі кніг і "тоўстых" часопісаў і захавала яе для малой перыёдыкі. Гэта быў штуршок для шырокага развіцця ліберальнай друку.

Школьная рэформа прадугледжвала магчымасць пашырэння школьнай адукацыі, у прыватнасці будаўніцтва земскіх школ, народных вучылішчаў, павелічэнне кантынгенту навучэнцаў, даступнасць атрымання пачатковых ведаў для шырокіх слаёў насельніцтва.

У 1861 г. пачалося правядзенне апошняй з ліберальных рэформаў-ваеннай. Была рэарганізавана сістэма ваеннага кіравання - у краіне ўводзіліся 15 ваенных акруг.У войску адмяняліся цялесныя пакарання, быў прыняты новы ваенна-судовы статут, пабудаваны на прынцыпах судовай рэформы 1864 Рэформа ўнесла шмат новага ў падрыхтоўку афіцэрства: ствараліся юнкерскае вучылішча для падрыхтоўкі малодшых афіцэраў, ваенныя акадэміі для сярэдняга і вышэйшага каманднага складу.

У 1874 г. замест шматгадовай рэкрутчыны была ўведзена ўсеагульная воінская павіннасць, якая распаўсюджвалася на ўсіх юнакоў, якія дасягнулі 20 гадоў без адрознення саслоўяў. Прызыву не падлягалі адзіны сын у бацькоў, адзіны карміцель у сям'і, а таксама малодшы брат, старэйшы брат якога адбывае або адбыў тэрмін службы. У войска заклікаў не больш за 20-25% асоб прызыўнога ўзросту, тыя, на каго не распаўсюджваюцца льготы, "цягнулі жэрабя" падчас прызыву.

У выніку рэформы Расія зрабіла пэўны крок на шляху ператварэння ў буржуазную манархію, але самадзяржаўе па-ранейшаму захоўвала за сабой усе галоўныя пазіцыі.