2. Метанімізацыя

Другім па прадуктыўнасці відам лексіка-семантычнага ўтварэння новых заалагічных намінацый з’яўляецца метанімічны перанос.

Метанімія – перанос назвы з аднаго прадмета на другі на падставе іх сумежнасці ў прасторы ці часе або на падставе прычынна-выніковых сувязяў [5]: зямля з рознымі значэннямі – ‘глеба’, ’суша’, ’краіна’, ‘планета’, пераносы назваў з памяшканняў на гурты людзей: клас слухае, аўдыторыя рэагуе, школа пайшла на спектакль, перанос назвы з матэрыялу на прадмет, зроблены з яго, або з назвы працэсу на яго вынік (прадукт): заваяваць золата і серабро на алімпіядзе; пераход абсталяваны, пад'езд упрыгожаны; перанос назвы посуду на яго змесціва: з'есці талеркі дзве, выпіць не адну шклянку [24].

Разгледзім тыповыя мадэлі ўтварэння заалагічных тэрмінаў на аснове метаніміі:

№	слова	першае значэнне	другое значэнне	аснова мнагазначнасці
1	нутрэц	анамалія ў развіцці органаў у самцоў жывёлы, якая вядзе да бясплоднасці	самец жывёлы, які мае гэтую хваробу	метанімія анамалія (хвароба)-носьбіт
2	бабёр	паўнаводны звер атрада грызуноў, які жыве ў лесе каля рэк і іншых вадаёмаў і мае каштоўнае футра	футра гэтага звера, а таксама адзенне з гэтага футра	метанімія назва матэрыялу-назва вырабу з гэтага матэрыялу
3	віголь	паўднёва-амерыканская млекакормячая жывёліна сямейства лам з тонкай і мяккай шэрсцю	пража з сумесі бавоўны і грубай шэрсці	метанімія назва матэрыялу-назва вырабу з гэтага матэрыялу
4	губка	мнагаклетачная беспазваночная марская жывёліна тыпу прасцейшых, якая вядзе сядзячы спосаб жыцця	мяккі, порысты касцяк некаторых відаў гэтых жывёлін, які добра ўбірае вільгаць і выкарыстоўваецца ў медыцыне і тэхніцы	метанімія назва матэрыялу-назва вырабу з гэтага матэрыялу
5	сепія	галаваногі малюск, у целе якога выпрацоўваецца карычневае фарбавальнае рэчыва	натуральная карычневая фарба з гэтага рэчыва або сінтэтычная	назва матэрыялу-назва вырабу з гэтага матэрыялу
6	собаль	невялікі драпежны звярок сямейства куніцавых з каштоўным футрам бурай афарбоўкі	футра гэтага звярка	назва матэрыялу-назва вырабу з гэтага матэрыялу

Метанімізацыя, поруч з метафарызацыяй, з’яўляецца спосабам намінацыі. Аднак яе адрозненне ад метафарызацыі заключаецца ў тым, што ўтворанае шляхам метанімізацыі значэнне працягвае захоўваць сувязь са старымі прадметамі, паміж імі ўстанаўліваюцца адносіны прасторавай, часавай, практычна-выніковай і іншай сумежнасці.

Такім чынам, калі ўтварэнне номенаў у выніку метафарызацыі заснавана перш за ўсё на падабенстве матэрыяльнай характарыстыкі прадметаў (знешні выгляд, колер і г.д.), то ў аснове номенаў, што ўзніклі ў выніку метанімізацыі, ляжаць рэальныя сувязі і адносіны прадметаў і з’яў аб’ектыўнай рэальнасці: прасторавыя, часавыя, прычынна-выніковыя, атрыбутыўныя і іншыя.

Аманімія – гукавое супадзенне розных моўных адзінак, значэнні якіх не звязаныя адно з адным” [5].

У лексікалогіі разглядаюцца лексічныя амонімы – словы з аднолькавым гучаннем, якія не маюць супольнай семантыкі (агульных семаў). “Гэта зусім розныя словы, якія выпадкова супалі сваім гучаннем.

Паводле паходжання амонімы падзяляюць на 2 групы:

1) амонімы – розныя словы;

2) амонімы – былыя семантычныя варыянты шматзначнага слова.

Амонімы першай групы ўзніклі ў выніку выпадковага супадзення былых розных і ў напісанні слоў: руск. лук (цыбуля) і лук (зброя).

Узнікаюць амонімы і як вынік слова- і формаўтварэння: дажджавік (плашч) і дажджавік (грыб порхаўка), тры (лічэбнік) і тры (дзеяслоў).

Амонімы – былыя варыянты шматзначнага слова (каса ‘прылада' і каса ‘прычоска') утварыліся паступова, калі былыя асобныя значэнні шматзначнага слова далёка разышліся ў сваёй семантыцы. Але не ўсе даследчыкі лічаць такія словы амонімамі. Выклікае спрэчкі і залічэнне да амонімаў слоў розных часцінаў мовы, якія маюць сэнсавыя сувязі: днём (назоўнік) і днём (прыслоўе), бег (назоўнік) і бег (дзеяслоў).

Што датычыцца суадносін паміж літаратурнай мовай і дыялектнай, то “аманімія можа быць вынікам як выпадковага супадзення знешніх паказчыкаў літаратурных і дыялектных лексем, так і дзеяння ўнутраных семантычных заканамернасцей, пераўтварэнняў у моўнай сістэме. Апошнія прыводзяць да семантычнай дывергенцыі і ўзнікнення амонімаў адзінага паходжання – гамагенных” [20, с.16].

Большая частка пераносаў найменняў жывёл на іншыя з'явы рэчаіснасці – адносіцца да аднакампанентных, для іх характэрна аднаэтапнае пераасэнсаванне метафарычнага тыпу. Вельмі цяжка знайсці дамінуючую прымету, паводле якой асобныя прыстасаванні атрымалі заанімічныя назвы: баран -1.вялікая рыбацкая лодка; 2.- баба, якой забіваюць сваі ў зямлю; 3.- юшка над комінкам.

“Часам немагчыма знайсці матывацыю заоніма ў адносінах да наймення жывёлы, але пры супастаўленні вынікаў заанімічных пераносаў можна выявіць некаторыя заканамернасці. Напрыклад, лексема лісіца часта вьткарыстоўваецца пры найменні прыстасаванняў для сціскання, прыціскання, змацавання чаго-небудзь: лісіца – 1. заціскачка, ціскі;2.- клінападобны папярочны драўляны брусок для змацоўвання дзвярных дошак; 3.- скручаная вітка або планка, якая змацоўвае палазы саней – літар; 5.-прыстасаванне для сціскання дошак [16, с.19].

“Новае асэнсаванне слова часам не суправаджаецца зменамі яго гукавога складу, а звязана толькі з перарастаноўкай сэнсавых акцэнтаў (семантызацыяй)” [21, с.11], калі невытворная з пункту гледжання сінхраніі адзінка ў выніку пэўных гукавых аналогій усведамляецца як вытворная і набывае, адпаведна, новае значэнне: выдра - 1. жанчына (непрыгожая, неахайная, нахабная); 2. - чалавек, які глядзіць, выпучыўшы вочы, нахабны (магчыма, ад выдраць) – літар; 3. - жывёла.

“Дыялектна-літаратурная аманімія ў беларускай мове звычайна з'яўляецца вынікам семантычнай дывергенцыі, міжслоўнай дэрывацыі, запазычанняў і фанетычных працэсаў” [23, с.237].

Семантычная дывергенцыя ў беларускай мове можа быць абумоўлена аднакампанентным або многакампанентным пераасэнсаваннем пры распадзе значэнняў былога мнагазначнага слова. “Пры аднакампанентных пераасэнсаваннях, да якіх далучаецца большасць заанімічных і антрапамарфічных прыкладаў, распад полісеміі выкліканы неістотнасцю, нерэлевантнасцю інварыянтнай прыметы. Дывергенцыя семантычных радоў пры многакампанентным пераасэнсаванні, якое з'яўляецца адзнакай «ланцужковай» полісеміі, назіраецца ў выніку страты «прамежкавага» звяна” [20, с. 21].

Вялікую цяжкасць адчуваюць складальнікі слоўнікаў пры размежаванні амонімаў і семантычных варыянтаў полісемічнага слова.

Разгледзім заалагічныя намінацыі, што ўступаюць у аманімічныя адносіны:

№	слова	першае значэнне	другое значэнне	тып амонімаў
1	лайка	парода ездавых, паляўнічых ці вартавых сабак	гатунак мяккай авечай і казінай скуры	лексічныя амонімы
2	аўсянка	аўсяныя крупы ці каша з такіх круп	пеўчая птушка з атрада вераб’іных	лексічныя амонімы
3	клешчы	металічныя шчыпцы	невялікая членістаногая жывёліна атрада павукападобных	граматычныя амонімы
4	баксёр	спартсмен, які займаецца боксам	парода тупамордых сабак, нямецкі бульдог	лексічныя амонімы
5	бык	самец буйной рагатай жывёлы, дзікай і свойскай	прамежкавая апора маста	лексічныя амонімы
6	берасцянка	каробка, сплеценая з каросты	лясная пеўчая птушка атрада вераб’іных	лексічныя амонімы
7	рабак	спадніца	чарвяк, гліст (дыял.)	лексічныя амонімы
8	касач	травяністая расліна з доўгімі мечападобнымі лістамі	цецярук-самец	лексічныя амонімы
9	касач	травяністая расліна з доўгімі мечападобнымі лістамі	заяц (дыял.)	лексічныя амонімы
10	малінаўка	гатунак летняй яблыні	невялікая птушка (дыял.)	лексічныя амонімы
11	норка	драпежны пушны звярок сямейства куніцавых	тое, што і нара	лексічныя амонімы
12	воўк	драпежная жывёліна сямейства сабачых	калючы наморднік для цяляці, каб не ссала каровы (дыял.)	лексічныя амонімы
13	сабака	свойская млекакормячая жывёліна сямейства ваўчыных	вілы з загнутымі ўніз зубамі для скідвання навозу (дыял.)	лексічныя амонімы
14	баран	жвачная млекакормячая жывёліна з густой воўнай	вялікая рыбацкая лодка (дыял.)	лексічныя амонімы
15	баран	жвачная млекакормячая жывёліна з густой воўнай	баба, якой забіваюць сваі ў зямлю (дыял.)	лексічныя амонімы
16	каза	свойская жывёліна	веласіпед (дыял.)	лексічныя амонімы
17	качка	вадаплаўная птушка сямейства качыных	знаходжанне ў нестабільным стане	лексічныя амонімы
18	ласка	пяшчота, цёплыя адносіны да каго-небудзь	невялікая драпежная жывёла сямейства куніцавых	лексічныя амонімы
19	бусел	вялікая пералётная птушка	высокая бутэлька гарэлкі	лексічныя амонімы

Такім чынам, аналіз заалагічных намінацый паказаў, што ўступаючы ў аманімічныя адносіны, пераважаюць лексічныя амонімы, быў вылучаны толькі адзін выпадак граматычных амонімаў (супадаюць у множным ліку).

Сітуацыя білінгвізму (двухмоўя) у Беларусі спрыяе ўзнікненню і распаўсюджванню шэрагу памылак, выкліканых з’явай міжмоўнай аманіміі. Міжмоўная аманімія — гэта гукавое супадзенне слоў розных моў, якія па свайму значэнню не супадаюць. Своечасовае азнаямленне вучняў з асобнымі выпадкамі знешняга падабенства некаторых слоў у рускай і беларускай мовах дапаможа пазбегнуць недакладнасцей пры ўжыванні і перакладзе такіх лексічных адзінак.

“Пры блізкім кантакце дзвюх моў адзначаецца ўзаемадзеянне ва ўсіх галінах іх структуры: у лексіцы, фанетыцы, арфаэпіі, арфаграфіі, словаўтварэнні, марфалогіі і сінтаксісе” [12, с.132]. Усе гэтыя раздзелы рускай і беларускай моў вельмі блізкія паміж сабой і, між тым, кожная з іх мае свае асаблівасці, адрозніваецца сваёй нацыянальнай спецыфікай.

“У працэсе ўзаемадзеяння рускай і беларускай мове выпадкі такога супадзення сустракаюцца даволі часта. Такім чынам, вызначаюцца наступныя групы міжмоўнага ўзаемадзеяння паміж рускай і беларускай мовай:

1) Словы, якія поўнасцю супадаюць па гучанні. Сюды адносяцца, як правіла, міжмоўныя амонімы.

2) Словы, блізкія, але не тоесныя па гучанні. Часцей за ўсё гэта паранімічныя пары.

3) Словы, якія супадаюць толькі ў асобных граматычных формах. Гэта міжмоўныя амаформы.

4) Словы, якія поўнасцю супадаюць па напісанні. Гэта міжмоўныя амографы.

5) Словы, якія супадаюць у напісанні толькі часткова. Большая іх частка, як і словы першай групы, адрозніваюцца пераважна месцам націска” [16, с.5].

Знешняе супадзенне такіх слоў нярэдка бывае прычынай іх неадрознення, змяшэння ў моўнай практыцы, у выніку чаго з’яўляюцца выпадкі няправільнага выкарыстання як ў вуснай, так і ў пісьмовай мове.

Разгледзім некаторыя прыклады міжмоўных (беларуска-рускіх і руска-беларускіх) амонімаў сярод заалагічнай лексікі:

№	слова	першае значэнне	другое значэнне	тып амоніма
1	скакун	конь с высокими способностями в беге	конік (дыял.)	лексічныя амонімы
2	коцік	суквецце з дробных кветак	морское ластоногое млекопитающее	лексічныя амонімы
3	трус	невялікі хатні грызун	баязлівец (руская)	лексічныя амонімы
4	матыль	насякомае з дзвюма парамі пакрытых пылком крылляў	личинка комара, служащая наживкой при ловле рыбы удочкой (мотыль)	фанетычныя амонімы
5	кіт	крупное морское млекопитающее	аконная замазка	лексічныя амонімы
6	гусь	гусак	гусыня	частковыя амонімы
7	гусеніца	шырокае палатно з асобных звенняў	вусень	лексічныя амонімы

Такім чынам, міжмоўныя беларуска-рускія амонімы, якія належаць да заалагічнай лексікі, у асноўным з’яўляюцца поўнымі лексічнымі амонімамі. На наш погляд, гэта выклікана блізкасцю дзвюх моў. Прыклады ж частковай аманіміі таксама сведчаць пра міжмоўнае ўзаемадзеянне, бо раскрываюць блізасць фанетычнай і граматычных структур моў.