11 Фальварачна-паншчыная гаспадарка

У феад. эпоху гал. сродак вытворч. - зямля. Манапольнае права уласн. на зямлю належала класу феад.. Асн. прадукцыйн. класам было сялянства. З кан. 14 ст. побач з вялікакняжацкай. стала прызнавацца прыватная. уласн. на зямлю: княжац., баярская, царкоуная. Паступ. уся зямля у ВКЛ падзялілася на дзяржауную, прыватнауласн. і царк.. Адпаведна падзяліліся і сяляне. Чэлядзь нявольная – не вяла сваей гасп., жыла пры дварах феад., цалкам далучал. да гасп., не мела права уладкав. свайго лесу. Цяглыя сяляне -карыст. зям. надз., менш. залежн. ад гасп. а)непахожыя – сял. прымацоув. да зямлі па прынцыпу старажыхарства. б)пахожыя (вольныя) - сял., якія прадавалі свае вотчыны другім і сыходзілі карміцца у розн. бакі. Служкі - блізкія да цяглавага сялянст., былі землекарыст., але яўчэ іх павінн. - вайсковая служба.Сяляне дзяліліся: смерды – найб. вял. группа феадальназалежных сялян, закупы – часова абавяз. за пазыку(купу), халопы і рабы – асабіс. несваб. насельн., радовічы – звяз. з феад. нейк. абавяз., ізгоі – выйшлі з абшч., служылі феад., залеж. ад яго. Дым – гасп. адн. сял. сям’і. Дымы аб’ядноув. у весі. Цэнтр весяу – вял. сяло – пагост. Земляр. насельн. арганізоув. у “міры”. Абшчына – сем’і адной або нек. весак.(кругавая парука).

Асн. форма феад. павіннасці – аброк, паншчына, чынш. Існавалі талокі – аг. сезон. гасп. работы, гвалты – аг. тэрміновыя работы: рамонт дарог,аблава на звяроу; даніна прадуктамі. К канцу 15 ст. часцей за усе сяляне знаходзіліся на змешанай форме рэнты і выконвалі адработачныя, грашовыя і натуральн. павіннасці адначасова.

Для сялянс. землекарыст. была характ. цераспалосіца у размеркаванні надзелау і сядзіб. Велікакн. улада не прымала планамерн. удзелу у землеупарадкав. сялянства. Існавалі формы уласн. на зямлю: вотчынае – валодалі сяляне з правам перад. у спадч., памеснае – зямля у часов. улад. за службу без права спадч., царк. і манаст. – зямля царквы. Іерахія феад.: вял. князь, кіраун. асоб. зямель, баяры і дваране. Вотчына – замак феад. і вясков. акруга. Феад. меу уласн. войска. Стойлавае утрым. жывелы. Аддзяленне рамяства і гандлю ад земляр..

Т.ч. сельская абшч. з’яулялась калект. землекарыст.. Яна размяркоув. паміж сялян. зямлю і паншчыну, кантралявала выкананне імі законау і павіннасцей, вырашала спрэчкі паміж абшчыннікамі.

У сувязі з ростам гарадо у кан. 15-пач. 16 ст. вырас попыт на с\гасп. прадукты. Феад. імкнуліся атрымаць прыбыткі і таму павялічв. пашні. Частыя войны паставілі Вял. князя у залежн. ад феад., якім ен вымушаны быу раздаваць землі, каб захаваць у іх ас. сац. апору. Гэта прывяло да скарач. княжацк. дамена. Таму Жыгімонт ІІ Аугуст у 1577г. абвясціу аб рэформе – “валочная памера”. Уся зямля дзялілася на валокі памерам 21,3 га кожны. Лепшыя землі забіраліся пад княжац. фальваркі. Кожная сял. гасп. замацоувал. за часткай валокі. Селянін губляу права перах. да інш. гаспадара. З валокі вызначал. розныя для цяглавых і асадных сял. павіннасці. Цяглыя – за кожн. валоку праца па 2 дні на тыдз. у фальв., грашовы чынш, натур. аброк, працоун. павіннасць у княж. замку. Асадныя – чынш ад 66 да 106 грошау у год. К кан. 16 ст. рэформа скончылася у зах. і цэнтр. абласцях Бел., а пазней – ва усх. і паудн..

Вынікі рэформы:1- першае умяшанне дзярж. улады у працэс землеуладкав. у ВКЛ. 2-спрыяла масаваму запрыгоньв. сялян. 3-уніфікавала павіннасны прыгнет. Уся зямля, маемасць сялян і самі сяляне сталі уласн. феад. ці дзярж.. Статуты 1566 і 1588 гг. устанавілі спач. 10-, а потым 20-і гадовы тэрмін вышуку беглых сялян. Гэта азначала канчатковае юрыдычн. афармленне прыг. права на Бел і у ВКЛ. 4-звыш 40% зямельнага фонду аказалася у руках феад.