Запісана ў в. Малешаў Жыткавіцкага р-на

ад Кошман Надзеі Мікалаеўны, 1927 г.н.,

студэнткай Кошман А. (2006 г.)

Шапку нельга астаўляць на стале, бо тады не будуць дзеньгі весціся ў хаце.

Запісана ў в. Мілашэвічы Лельчыцкага р-на

ад Лозка Еўфрасінні Іванаўны, 1921 г.н.,

студэнткай Каўбічэнка Л. (2010 г.)

Нельга астаўляць шапку на стале, бо будзе моцна балець галава.

Запісана ў в. Брынёў Петрыкаўскага р-на

ад Субат Фаіны Цімафееўны 1935 г.н.,

студэнткай Бараніч Я. (2006 г.)

Нельга лажыць шапку на стол, а то грошы ў хаце не будуць вадзіцца.

Запісана ў в. Сякерычы Петрыкаўскага р-на

ад Кісель Вольгі Іванаўны, 1934 г.н.,

студэнткай Белька С. (2006 г.)

Шапку ці хустку на стол не кладуць, бо будзе моцна балець галава і не будуць вяс­ці­ся грошы.

Запісана ў г. Рэчыца

ад Рабянок Ганны Рыгораўны, 1958 г.н.

Шапку на стол лажыць нельзя, бо будзе глухая цёшча ў нежанатага хлопца.

Запісана ў в. Вышамір Рэчыцкага р-на

ад Склімянок Таццяны Аляксееўны, 1933 г.н.,

Склімянка Івана Ісакавіча, 1929 г.н.,

студэнткай Строкінай А. (2004 г.)

Ня трэба лажыць шапку на стол, бо як казала мая маці, будзе балець галава.

Запісана ў в. Грозава Капыльскага р-на Мінскай вобл.

ад Літоўчанка Надзеі Міхайлаўны, 1924 г.н.

(раней пражывала ў г. Грэска Слуцкага р-на Мінскай вобл.),

студэнткай Літоўчанка А. (2011)

Нельга было есці хлопцам у шапцы, казалі, што будзе цёшча глухая.

Запісана ў в. Бабічы Чачэрскага р-на

ад Селюковай Таццяны Іванаўны, 1954 г.н.,

студэнткай Міхалкоўскай Т. (2010 г.)

Шапку няможна ложыць на стол – ня будуць вадзіцца грошы.

Няможна подкідаць угору – будзе голова болець.

Запісана ў в. Вулька-2 Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл.

ад Якубовіч Аляксандры Іванаўны, 1936 г.н.,

студэнткай Верас Н. (2006 г.)

Не кладзіце шапку на стол – галава будзе балець і людзі будуць смяяцца.

Запісана ў г. Бабруйск Магілёўскай вобл.

ад Петуховай Кацярыны Піманаўны, 1932 г.н.,

студэнткай Данілавай А. (2006 г.)

Каб пашчасціла ў дарозе, калі едзеш куды-небудзь, трэба паставіць вілкі (пячныя).

Запісана ў в. Грозава Капыльскага р-на Мінскай вобл.

ад Літоўчанка Надзеі Міхайлаўны, 1924 г.н.

(раней пражывала ў г. Грэска Слуцкага р-на Мінскай вобл.),

студэнткай Літоўчанка А.

Міфалагічныя ўяўленні, звязаныя з раслінным светам

Дрэ­ва ў міфалогіі славян – гэта своеасаблівы аб’ект пакланення, адзін з асноўных элементаў традыцыйнай карціны свету. У шэрагу павер’яў яно надзя­ля­ец­ца ўласцівасцямі ўніверсальнага медыятара, паўстае перад намі як міфалагічная праекцыя сусвету і су­ад­но­сіц­ца з трыма яго часткамі: падземнай, зямной і нябеснай. Дрэва асэнсоўваецца як метафара дарогі, як той шлях, па якому герой можа дасягнуць замагільнага свету. Гэ­та агульнаславянскі матыў абрадаў і павер’яў. Звычайна “ў абрадах у гонар Багоў выкарыстоўваюцца добрыя расліны. Гэта вяр­ба, бярозка, клён, ліпа, дуб. Імі ж упрыгожваюць дамы. На сядзібе вельмі добра садзіць бярозу або клён – яны прыносяць людзям шчасце” [1, с. 161]. Засяродзім увагу на міфалагічных уяўленнях, звязаных з асобнымі дрэвамі.

Бяроза ў міфалагічнай традыцыі беларусаў асэнсоўваецца як “дрэва-ахоўнік і ме­ды­я­тар паміж светам жывых і светам памерлых, сімвалізуе жаночы пачатак…” [2, с. 56]. Паводле народных вераванняў, “бяроза – гэта маладая дзеўка” (запісана ў в. Мі­кі­таў­ка Брагінскага р-на ад Данчанка Васіліны Ціханаўны, 1944 г.н.); “ператвораная за­ча­ра­ва­ная дзяўчына. Яна некалі ўцекла з дому, здрадзіўшы сваім бацькам” (запісана ў в. Іванаўка Гомельскага р-на ад Платонавай Алесі Міхайлаўны, 1928 г.н.).

Важнейшым аспектам міфалогіі дрэ­ва з’яўляецца яго сувязь з чалавекам. Аб гэтым сведчаць і сюжэты пра пераўтварэнне ча­ла­ве­ка ў дрэва, якое ў абрадах выступае як сімвалічная замена чалавека. “У многіх павер’ях, абрадах і фальклорных тэкстах бяроза сімвалізуе жаночы пачатак і супрацьпастаўляецца дубу (радзей іншым дрэвам) як мужчынскаму сімвалу. Напрыклад, у рускіх абрадавых прыгаворах падчас сватання дуб і бяроза сімвалізавалі жаніха і нявесту: “У тибе, примерно, есть береза, а у нас дуб. Не стали б их умести случать?”” [3, с. 156]. “Архаічны матыў ператварэння чалавека ў дрэва, уласцівы міфалагічнаму светаўспрыманню, шырока распаўсюджаны ў рознвх фальклорных жанрах: рускія балады, легенды, казкі апавядаюць аб тым, што загубленая дзяўчына ператвараецца ў бярозу” [4, с. 227].

Аб ператварэнні жанчыны ў бярозу запісаны цікавыя сведчанні Тамары Ні­лаў­ны Скуднай, 1926 г.н., з г.п. Парычы Светлагорскага р-на: “Шчэ вось ад бабкі чула. Жы­лі мужык з жонкаю. Мужык быў прыгожы, магутны, усё ў яго руках гарэла. Жонка яго з другім ухажорылася. Ноччу з ухажорам тым яны забілі мужыка таго насмерць, ка­лі той спаў. Бог, бачачы такое, абярнуў жонку ў бярозу. Цяпер яна кожны год плача – сок пускае. Палюбоўніка абярнуў ў асіну, якая трасецца ад страху. А мужа – у дуб вы­со­кі, прыгожы, магутны. Было так”. Факт паходжання чалавека ад бярозы пацвярджаецца шматлікімі павер’ямі, запісанымі на тэрыторыі Усходняга Палесся: “Ва Усходнім Палессі бытуе паданне аб чалавечым паходжанні гэтага дрэва: бярозы – гэта дочкі першага чалавека – Адама, – якія сваімі косамі ўраслі ў зямлю, а сок бярозы – гэта іх слёзы. Белы колер ствала дрэва тлумачыцца ў павер’ях тым, што бяроза, калі Іуда захацеў на ёй павесіцца, пабялела ад страху. Згодна з чарнігаўскім павер’ем, сок бярозы – гэта яе слёзы, і яна плача з той пары, калі на ёй павесіўся Іуда. Гэтыя слёзы, па народных уяўленнях, дапамагаюць ад усіх хвароб” [4, с. 227].

“У Рэчыцкім Палессі вядома легенда аб паходжанні бярозы і асіны: у пакаранне за грахі Бог ператварыў жанчыну ў бярозу (“иди в поле и стань березой да и плачь, спустивши руки, бо ты береза”), а мужчыны ў асіну (“иди в лес, стань осиной и дрожи до конца света…”). У некаторых палескіх вёсках пры пахаванні пакрывалі цела жанчыны галінкамі бярозы, а цела мужчыны – галінкамі таполі” [3, с. 156].

Забаранялася выкарыстоўваць для будаўніцтва хаты “вывернутыя бурай дрэвы (бярозу), бо будзе няшчасце” (запісана ў в. Пірэвічы Жлобінскага р-на ад Калядзенка Са­фіі Васільеўны, 1935 г.н.). Міфалагічныя ўяўленні, звязаныя з бярозай, засведчылі амбівалентны характар народных вераванняў: з аднаго боку, верылі ў тое, што бяроза – спрыяльнае дрэва, мае станоўчую сімволіку, з другога боку, асцерагаліся садзіць гэтае дрэва каля жылля чалавека.

Беларусы называлі бярозу шчаслівым дрэвам невыпадкова: “На тым месцы, дзе хацелі стро­іць хату, садзілі бярозу на шчасце” (запісана ў в. Мікітаўка Брагінскага р-на ад Дан­чан­ка Васіліны Ціханаўны, 1944 г.н.). Сафія Васільеўна Калядзенка, 1935 г.н., з в. Пі­рэ­ві­чы Жлобінскага р-на выказала меркаванне аб тым, што “бярозу пасадзіць – шчас­це набыць”. У в. Баршчоўка Добрушскага р-на верылі, што бяроза і клён – гэта добрыя дрэ­вы: “Знаю, што бярозку і клянок усягда лі двароў садзілі. Ад іх ніякага ўрэду німа. Ета ха­ро­шыя дзярэўя” (запісана ў в. Баршчоўка Добрушскага р-на ад Грудавенка Ва­лян­ці­ны Гаўрылаўны, 1930 г.н.). Пра карысныя якасці бярозы сведчаць наступныя звесткі: “Бяроза і палезная ж. У наша ўрэмя памагаюць ад балезней і сок бярозы, і почкі”. Паводле сведчанняў Ва­сі­лі­ны Ціханаўны Данчанка, 1944 г.н., з в. Мікітаўка Брагінскага р-на, “з голяк бярозы ра­бі­лі ад розных хвароб лякарствы”.

Жыхары в. Дзям’янкі Добрушскага р-на прыпісвалі бярозе нават лекавыя здо­ль­нас­ці: “Бярозкай очэнь харашо кожу лячыць. Вот у бані бярозавы венік папрыкладуй к то­му месту, дзе чыры, і яны пройдуць. Кожны зуд снімае бяроза. Ета очень харошае дзе­ра­ва” (запісана ў в. Дзям’янкі Добрушскага р-на ад Рыжковай Любові Іванаўны, 1941 г.н.). “Ва ўкраінскіх абрадах лячэння дзіцячых хвароб дзяўчынак насілі да бярозы, а хлопчыкаў – да дуба” [5, с. 69].

Забарона садзіць бярозу каля хаты атрымала ў народных ве­ра­ван­нях адметную мясцовую матывацыю: “Бяроза – гэта дрэва, якое нельга садзіць ля хаты, бо яна здороўя забярэ і душу чалавека” (запісана ў в. Сякерычы Пет­ры­каў­с­ка­га р-на ад Кісель Вольгі Іванаўны, 1934 г.н.). Паводле іншых народных вераванняў, бяроза, пасаджаная каля хаты, можа стаць прычынай смерці каго-небудзь з членаў сям’і: “Бярозу нельга садзіць ля хаты, бо яна забірае сілы і здароўе, і можа нехта ў доме і памерці. Бярозы растуць на кладбішчы, а ля жывых людзей іх нельга садзіць. Нельга прыкланяцца да старой бярозы, каб не забрала здароўе” [6, с. 274–275].

Бяроза – дрэва, якое выкарыстоўвалася ў якасці абрадавага атрыбута падчас святкавання Тройцы-Сёмухі. “Рытуальныя дзеянні гэтага перыяду ўключалі выбар бярозы, што расце, упрыгожванне або завіванне яе, абрадавую трапезу каля яе, ваджэнне карагодаў, кумленне, варожбы пад бярозай, вырубку бярозы і абыход з ёю двароў, устаноўку бярозы ў цэнтры вёскі (каля хаты, карчмы, моста, царквы, у зерневым полі; на заключным этапе абраду дрэўца знішчалі (спальвалі), кідалі ў ваду, у жыта, разрывалі на часткі і г.д.)” [3, с. 157]. “У міфалагічных уяўленнях усходніх славян перыяд Тройцы і Семіка адносіўся да тых каляндарных прамежкаў, калі продкі часова пакідалі “той свет” і з’яўляліся ў свеце жывых. Месцам іх знаходжання на зямлі была свежая зеляніна дрэў. Таму для душ “бацькоў” з лесу прыносілі бярозы і ўстанаўлівалі іх каля хат” [4, с. 228].

Вярбу называюць “святым дрэвам”. “Вярба – сімвал росту і жыццёвай сілы, а таксама сімвал веснавога росквіту прыроды. Уяўленні аб ёй былі дваякімі: з аднаго боку, яна ўспрымалася як расліна карысная, нават святая, але з другога боку, ёй нярэдка прыпісваліся і нядобрыя ўласцівасці, сувязь з нячыстай сілай і г.д.; пры гэтым такое раздзяленне нярэдка суадносілася з узростам вярбы (так, у славян лічылася, што маладая вярба засцерагае ад нячыстай сілы, стыхійных бедстваў, хвароб і г.д., у той час як старая служыць прыстанішчам чарцей, вадзянікоў і іншых нячысцікаў, і на яе можна адсылаць розныя хваробы)” [5, с. 160–161].

Пра генезіс гэтага дрэва ў в. Сякерычы Пет­ры­каў­с­ка­га р-на запісаны наступныя звесткі: “Жыла некалі дзеўка маладая, тонкая та­кая, точна вярба тая. Было ў яе багата дзяцей, яна іх сільна любіла. А адна ведзьма за­ві­да­ва­ла яе красаце і прэўраціла яе ў тонкае дрэва. От і стаіць тая дзеўка і дзетак сваіх ка­лы­хае – коцікаў” (запісана ад Багачовай Веры Паўлаўны, 1922г.н.). Паводле іншых старажытных уяўленняў, “вярба – гэта дзяўчына, якая, каб уратавацца ад замужжа са старым, перакінулася ў дрэва. Гісторыя па­ход­жан­ня вярбы выкладзена ў баладзе. Ператварэнне дзяўчыны ў вярбу адбылося па яе волі, па яе ўласным закляцці, прытым разам з ёю розныя прадметы і іх дэталі пе­рат­ва­ры­лі­ся ў аб’екты прыроды” [2, с. 106]. “Галінкі вярбы, пасвечаныя ў Вербную нядзелю, вы­ка­рыс­тоў­ва­лі­ся для засцярогі ад грому, маланкі і навальніцы” [3, с. 334]. Пасвечаныя галінкі вярбы лічыліся гаючым сродкам ва ўсіх славян: “Сербы і македонцы апаясваліся ёю падчас жніва, “чтобы не болела спина”; віцебскія беларусы абкурвалі ёю хворую жывёлу, расціралі яе ў парашок і засыпалі ім рану, рабілі з яе і ядлоўца адвар і пілі, калі хварэлі на горла, страўнік, ліхарадку, ужывалі для прымочак ад пухліны і ўдараў. Сербы вярбу, якая ляжала пад страхой, напярэдадні Юр’ева дня, заварвалі як чай і пілі пры хваробах; пры ўдары неслі булку, поснае масла і свечку на вярбу, у якой дрыжыць лісце, і там іх пакідалі” [3, с. 335]. У многіх месцах было прынята “толькі што пасвечаную вярбу затыкаць за абразы, пад столлю хат і хлявоў для засцярогі будынкаў ад навальніцы, маланкі і пажару; дзе-небудзь нават асобна ставілі пасвечаную вярбу ў час навальніцы на вокнах хат, мяркуючы, што гэта зберажэ ад грому і маланкі. Пасвечаную вярбу таксама ўтыкалі на палях і агародах для таго, каб зберагчы пасевы ад граду, мышэй і кратоў; пры гэтым для абароны ўраджаю ад граду ў ворную зямлю іншы раз утыкалі нават крыж, спецыяльна для гэтай мэты зроблены з вярбы” [5, с. 161].

Калі на Юр’е выганялі пер­шы раз кароў у поле, то выкарыстоўвалі галінкі пасвечанай вярбы: “Вярба пры­но­сіць здароўе і засцерагае ад хваробы. Першы раз у поле карову выганялі голькай свя­чо­най вярбы. Тады яна будзе даваць многа малака і не будзе балець” (запісана ў в. Мікітаўка Брагінскага р-на ад Данчанка Васіліны Ціханаўны, 1944 г.н.). Каб зас­це­раг­чы­ся ад хваробы і паспрыяць здароўю, было прынята ва ўсходніх славян сцябаць адзін аднаго галінкамі вярбы: “В Вербное воскресенье ветками вербы похлестывают и го­во­рят: “Вербой бью, хвору бью, хвора – в бок, здоровье – в кости” (запісана ў г. Го­мель ад Сідарэнка Любові Фёдараўны, 1926 г.н.). Паводле сведчанняў жыхароў в. Сал­та­наў­ка Жлобінскага р-на, “добры звычай у нас ё з вярбой. На гэтае ж вас­к­ры­сен­не мы пляцаем адзін другога дубчыкамі вярбы свячонай. Тады, гавораць, будзеш зда­ро­вы і крэпкі” (запісана ад Паўлюковай Валянціны Мікалаеўны, 1930 г.н.). У гэтым былі перакананы і жыхары Добрушчыны: “Вярба – ета тожа харошае дзерава. Ветачкі вярбы мі ў цэркві свяцілі на Вер­б­нае васкрысенне, а патом білі адзін аднога і прыгаворвулі:

Не я б’ю, вярба б’е.

Бі, вербалоз, аж да самых слёз,

Бі, пабівай, усю хваробу віганяй!

Хвароба – у лес, у падмосце,

А здароўечка – у косці.

Будзь здарові, як вада,

І багаты, як зямля!

Скаціну на поле віганялі ей, вербай етай” (запісана ў в. Баршчоўка Добрушскага р-на ад Грудавенка Валянціны Гаўрылаўны, 1930 г.н.).

Жыхары в. Сінічына Буда-Кашалёўскага р-на былі перакананы, што пасвечаныя ў Вербную нядзелю галінкі вярбы – выдатны сродак засцярогі ад бяды, а пастащленыя на акне яны засцерагалі ад навальніцы: “У Вербнае васкрасенне гэтыя ветачкі вярбы, з коцікамі, свецяць у царкве потым ставяць у хаце, каб зашчышчалі ад бяды. Калі паставіць іх на акно, будуць зашчышчаць хату ад гразы” [6, с. 275].

Выразную матывацыю дзеянняў, звязаных з галінкамі вярбы, давялося пачуць ад Аляксандры Іванаўны Якубовіч, 1936 г.н., з в. Вулька-2 Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл.: “Прыносяць дадому і хвошчуць гэтою голінкою: дзіця, ек врэднэ, каб було трош­кі лепшэ; п’яніцу, каб менш пів. Вясною, як прыпасваюць карову, то трэба яе ву­га­няць з хлява вярбінаю свячоною, то вона будзе всягда з попасу домой ідці, і ў лесі з ею нічо не случыцца”. Паводле ўяўленняў беларусаў, “на вярбе з Вадохрышча да Вер­б­най нядзелі сядзіць чорт (да гэтага ён жыве ў вадзе, лазе, пасля Вербнай нядзелі – на ява­ры і ў жыце)” [3, с. 335]. Вярбу лічылі дрэвам, якое было праклята Богам, бо, зыходзячы са зместу легенды, “мучыцелі Хрыста рабілі з яе штыры для замацавання асобных частак крыжа. За гэта вярбу точаць чэрві, а на сухой вярбе сядзяць чэрці. Ва Украіне нават ёсць прымаўка: “Закахаўся, як чорт у сухую вярбу” [7, с. 149]. “У павер’ях палешукоў вербы, што нахіліліся над вадой, – гэ­та праклятыя Богам тыя мацеры, што страцілі сваіх дзяцей” [2, с. 106].

Дуб “у беларускай міфа-паэтычнай мадэлі свету – сімвал вечнага жыцця” [2, с. 152]. “У міфалагічнай сістэме ўсходніх славян дуб звязваўся з культам бога грому і маланкі Перуна …. Падзеі асноўнага міфа ўсходніх славян аб паядынку Перуна з праціўнікам, які хаваецца пад дубам, адлюстраваліся ў існуючых да гэтай пары забаронах знаходзіцца пад дубам у час навальніцы і вырошчваць дуб каля хаты, бо, паводлк паверяў, гром у першую чаргу б’е ў дуб” [4, с. 217].

Гэты тэзіс знаходзіць пацвярджэнне ў шматлікіх запісах звестак пра гэтае дрэва на тэрыторыі Гомельшчыны: “Дуб – сімвал жызні. У ім затоена свяшчэнная сіла. Ён ахоў­вае ўсе дрэвы. Дуб – цар сярод дрэў” (запісана ў в. Сякерычы Петрыкаўскага р-на ад Кісель Ніны Адамаўны, 1932 г.н.). Дуб “у многіх выпадках у фальклоры фігуруе ў якас­ці Сусветнага дрэва, таму каля яго падножжа знаходзіцца змей, а таксама воўна і ін­шыя рытуальныя прадметы” [2, с. 153].

Адносна паходжання гэтага дрэва бытуюць у народным асяроддзі розныя варыянты міфалагічных аповедаў, паводле некаторых з іх, дубамі сталі хлопцы, якіх зачараваў калдун: “Кажуць, былі ў той час людзі сільна крэп­кія – волаты. І от ударыла аднойчы маланка па іх – ета стары калдун наслаў на іх зак­ляц­це, бо зайздросціў іх сіле. І тыя хлопцы сталі дубамі – сільнымі і красівымі, як бы­лі пры жызні” (запісана ў в. Сякерычы Петрыкаўскага р-на ад Багачовай Веры Паў­лаў­ны, 1922 г.н.). “Узаемасувязь чалавека і дуба прысутнічае і ў павер’ях, якія тлумачаць усходнеславянскую забарону садзіць дубы… Лічыцца, што такі дуб, які па вышыні будзе роўным з чалавекам, яго пасадзіўшым, адымае ў апошняга жыццёвую сілу і ў канчатковым выніку прыводзіць яго да смерці: “Хто пасие дубовы жолуд, той будзе жыць тульки да туль, пакуль вырасшы з жолудзе дубок зраўняецца з им ростам” (Сержпутоўскі). На Палессі лічылася таксама недапушчальным трымаць дуб каля хаты, паколькі гэта дрэва быццам “выжывала” мужчын з хаты, параўн.: “Дуба колысь нэ сажали, бо кажуть: як у городи е дуб, то нэ будэ в хаты хазяина” (Палескі архіў)” [3, с. 144].

Дуб лічыцца не толькі адным з самых шанаваных дрэў, але і адным з самых моцных, таму, зыходзячы з народных уяўленняў, “дуб прыдае сілу, здароўе, бо ён самы крэпкі і здаровы: трэба падайці да яго, пакласці рукі і сказаць: “Дуб, ду­бо­чак, мой галубочак, дай мне сілу ў ножкі, у ручкі, у плечы” (запісана ў в. Майсеевічы Пет­ры­каў­с­ка­га р-на ад Белкавец Анастасіі Максімаўны, 1919 г.н.).

Паколькі дуб, паводле народных вераванняў, з’яўляецца самым моцным дрэвам, то менавіта яго выбіраюць у якас­ці прытулку для душы чалавека, які памірае: “На нашых могілках вельмі багато дубоў. Так вот, калі чалавек умірае, то его душа даўжна найці дзесьці сваё место. А німа ні­чо­го лучшага, як уселіцца ў дуб, бо дуб шчытаюць вельмі моцным дрэвам” (запісана ў в. Скароднае Ельскага р-на ад Патапенка Праскоўі Савельеўны, 1929 г.н.).

З мэтай засцярогі малых дзяцей (“хлопчыкаў”) ад хваробы іх насілі да дуба: “Да гэ­та­га дрэва насілі малых хлопцаў, калі яны балелі” (запісана ў в. Мікітаўка Бра­гін­с­ка­га р-на ад Данчанка Васіліны Ціханаўны, 1944 г.н.). Чаму насілі менавіта хлопчыкаў да гэтага дрэва? У народных вераваннях традыцыйна “дуб суадносіцца” з мужчынскім полам, гэта выразна прасочваецца ва ўсходнеславянскіх уяўленнях і абрадах. “Так, на Гомельшчыне хлопчыку, які пытаўся, адкуль ён з’явіўся на свет, звычайна гаварылі: “Ты на дубочку сядзеў. Тут жа ваду пасля купання нованароджанага хлопчыка вылівалі пад дуб… На Віцебшчыне павітуха абразала пупавіну хлопчыку на дубовай пласе: гэта тлумачылася пажаданнем, каб ён вырас моцным”” [4, с. 219–220]. Па гэтым дрэве жыхары вызначалі, якім будзе год: “Кажуць, што калі шмат жалудзей на дубе, то год будзе неўраджайны” (запісана ў в. Пірэвічы Жлобінскага р-на ад Калядзенка Сафіі Васільеўны, 1935 г.н.).

Паводле мясцовых павер’яў жыхароў Добрушчыны, дуб, рабіна і асіна - дрэнныя дрэвы. Пра гэта сведчаць наступныя запісы: “Знаю тое, што дуб, рабіна і асіна – ета плахія дзярэўя. Пачаму? Магу атвеціць. Етыя дзя­рэўя нільзя садзіць ля двара. Еслі пасадзілі дуб і ён прыміцца, то ты скора ўмрэш, а ес­лі засохне, будзеш доўга жыць. Дуб забірае сілу ў чалавека. Асіну нільзя садзіць, патаму што на ёй Іюда павесіўся. Ета проклятае дзерава” (запісана ў в. Дзям’янкі Добрушскага р-на ад Смаляковай Ніны Агееўны, 1930 г.н.).

Як вышэй было адзначана жыхаркай в. Дзям’янкі Добрушскага р-на, асіна з’яўляецца праклятым дрэвам. “Вонкавая рыса асіны – яе трапяткое лісце – спарадзіла этыялагічны міф на хрысціянскай аснове. Паводле яго, асіна спала, калі на ёй павесіўся Юда, усвядоміўшы сваё жахлівае здрадніцтва. Прачнуўшыся, асіна вельмі спужалася вісельніка, затрэслася ад страху, і з тае пары лісце на ёй трапечацца нават без ветру” [2, с. 28]. Асіну невыпадкова называлі “д’ябальскім дрэвам”, бо, паводле народных вераванняў, “пад ім хаваецца чорт”. У сувязі з гэтым нельга “пад асіну станавіцца, калі граза” (запісана ў г. Гомель ад Антошкінай Тамары Уладзіміраўны, 1939 г.н.). Чырвоны колер лісця асіны, як тлумачаць у народзе, звязаны з “няправеднай крывёй Іуды” (запісана ў в. Бялёў Жыткавіцкага р-на ад Жогаль Арыны Міхайлаўны, 1910 г.н.). “Праклятае дрэва асіна ніколі не выкарыстоўваецца для будаўніцтва хат – у народзе вераць, што ў такой хаце ўся сям’я будзе “трэсціся” ад хвароб, як трасецца лісце асіны. Асінавай палкай нельга ўдарыць ні чалавека, ні жывёлу, інакш іх разаб’е параліч. Зато асінавы кол убіваюць у магілы чараўнікам і ведзьмам, каб яны пасля смерці не шкодзілі людзям” [7, с. 148]. Як паведамілі жыхары в. Майсеевічы Петрыкаўскага р-на, “асінавум калом адганяюць нячыстую сілу” (запісана ад Белкавец Анастасіі Максімаўны, 1919 г.н.). “Вытокам хрысціянска-міфалагічных уяўленняў, згодна з якімі асіна – праклятае дрэва (а менавіта такой выступала асіна ў народных вераваннях не толькі славян, але і балтаў, германцаў, кельтаў і г.д.), трэба лічыць язычніцкія адносіны да асіны, як дрэва ніжняга свету, якое цесна звязана з хтанічнымі істотамі, душамі нячыстых памерлых і таму з’яўляецца надзвычай магічна моцным, а адсюль – небяспечным” [8, с. 189-190].

Факт амбівалентнасці ўяўленняў, звязаных з рабінай, пацвярджаецца фактычнымі запісамі павер’яў. Як вышэй было адзначана жыхаркай в. Дзям’янкі Добрушскага р-на, рабіна – дрэннае дрэва, менавіта таму пазбягалі садзіць рабіну побач з хатай: “А рабіну тожа нільзя садзіць, патаму што можа быць смерць у дварэ” (запісана ад Смаляковай Ніны Агееўны, 1930 г.н.). “Архаічным уяўляецца і далучэнне рабіны да Сусветнага дрэва з даволі рэдкім яго ўспрыманнем як “нешчаслівага” дрэва: “Рабіна – дзерава нешчаслівая, // З-пад камля рабіну вадой мыіць, // Пасірод рабіны черві точуць, // А з макушкі рабіну птіцы клююць” [2, с. 413].

У той жа час, паводле сведчанняў жыхароў Гомельскага раёна, рабіна лічылася шчаслівым дрэвам: “Рабіна прыносіла ў дом шчасце” (запісана ў в. Цярэшкавічы Гомельскага р-на ад Еў­ту­шэн­ка Лізаветы Германаўны, 1914 г.н.). Аб сувязі рабіны са шлюбнай сімволікай свед­чаць таксама звесткі, запісаныя ад Еўтушэнка Лізаветы Германаўны: “Жаніху і ня­вес­це перад шлюбам лажылі па ветачке рабіны ў абутак. Гэта прыносіла шчасце, па­ва­гу і засцерагала ад ліха”.

З мэтай засцярогі ад звышнатуральнага ўздзеяння нябожчыкаў выкарыстоўвалі га­лін­кі рабіны: “Пасля таго як хтосьці памёр у хаці, то вешалі над парогам гольку ра­бі­ны, каб душа пакойніка не вярнулася ў хату” (запісана ў в. Мікітаўка Брагінскага р-на ад Данчанка Васіліны Ціханаўны, 1944 г.н.).

Як бачым, міфалагічныя ўяўленні, звязаныя з раслінным светам, вельмі раз­нас­тай­ныя. Аб гэтым сведчаць і вышэйпрыведзеныя шматлікія прыклады, з якіх вынікае, што ў ве­ра­ван­нях беларусаў існаваў падзел на “добрыя” і “дрэнныя” дрэвы, бо кожнаму дрэву людзі прыпісвалі адпаведную ўласцівасць: “доб­ра” ўздзейнічаць на чалавека альбо, наадварот, “шкодзіць” яму.

Спіс літаратуры:

1. Шамак, А.А. Міфалогія старажытнай Беларусі [Тэкст] / А.А. Шамак. – Мінск: Сэр.Віт., 2004. – 240 с.: іл.

1. Беларуская міфалогія: Энцыклапед. слоўн. / С. Санько [і інш.]; склад. І. Клім­2ко­віч. – 2-ое выд; дап. – Мн. : Беларусь, 2006. – 599 с.

3. Славянские древности: этнолингвистический словарь в 5-ти томах / Под ред. Н.И. Толстого. Т. 1: А–Г. – М. : Междунар. отношения, 1995. – 584 с.

4. Русская мифология. Энциклопедия. – М. : Эксмо; СПб. : Мидгард, 2005. – 784 с.

5. Шапарова, Н.С. Краткая энциклопедия славянской мифологии: Ок. 1000 ста­тей / Н.С. Шапарова – М. : ООО “Изд-во “АСТ”; ООО “Изд-во “Астрель”; ООО “Русские словари”, 2003. – 624 с.

6. Народная міфалогія Гомельшчыны: фальклорна-этнаграфічны зборік. – Мн. : ЛМФ “Нёман”, 2003. – 320 с.

7. Левкиевская, Е. Мифы русского народа / Е. Левкиевская. – М.: Астрель; АСТ, 2005. – 526 с.

8. Швед, І.А. Дэндралагічны код беларускага традыцыйнага фальклору [Тэкст]: манаграфія І.А. Швед; Нац. акад. навук, Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы, Брэст. дзярж. ун-т імя А.С. Пушкіна. – Брэст: УА “БрДУ імя А.С. Пушкіна”, 2004. – 301с.