4. Qariya organizmni o’ziga xos xususiyatlari

Ko’p xujayrali murakkab organizmlar umri davomida anatomik, balki funksional jixatdan xam ma'lum bir o’zgarishlarni boshdan kechiradi. Bu o’zgarishlar yoshi o’tgan sari ularning tashqi ko’rinishida xam namoyon bo’ladi. Qarilikda yuz terisi quruq, burishgan, serajin, ilvillagan, rangi past, yupqalashganligi natijasida teri ostidagi tomirlar bo’rtib ko’rinib turadi. Bosh qismidagi soch tolalari oqargan, siyraklashgan, ko’zlari nursiz, og’iz bo’shlig’ida tishlar yetishmaydi, umurtqa pofonasi kamroq yoki ko’proq bukchaygan, xarakatlari sustlashgan, qiyinlashgan. Bu belgilar qarilikka xos bo’lgan belgilardandir. Ko’rish va eshitish qarilikda pasayadi. Qari odam tez-tez junjikadi. Bo’yi va vazni xam kamayadi. Erkak kishi 50-85 yoshlar o’rtasida kamida 3 smga, ayollar esa 4 smga pasayadi. Normada erkaklarda tana vazni 40 yoshda, ayollarda esa 50 yoshda maksimal xolatda bo’ladi. Shu bilan bizga ma'lumki, yoshlik davridan yetuklik davriga o’tishda, inson xayotining pasayib borishi 30-35 yoshdan boshlanadi, lekin sezilarli o’zgarishlar 45 yoshdan so’ng boshlanadi. Nafaqa yoshiga to’g’ri keluvchi 45-59 yoshni fiziologik va ijtimoiy xususiyatlarga ko’ra «o’rta» yosh deb qarash tavsiya qilinadi. Bu davrda odatda turli endokrin o’zgarishlar kuzatilib, klimaks rivojlanishi va qarilik jarayonlariga ta'sir qilishi erkaklarga nisbatan ayollarda kuchliroq namoyon bo’ladi. Keksalik yoshi, shuningdek ish qobiliyatining va faollik darajasining saqlanishi bilan xam xarakterlanishi mumkin, bunda xayot siklining oxirgi etapi – fiziologik qarilik 75 yoshdan boshlanishi aniqlangan. Uzoq yashovchilar (90 yoshdan yuqori) kechki fiziologik qarilik modeli sifatida qaraladi.

Gerontologiya adabiyotida “fiziologik“ va “vaqtidan oldingi” qarish terminlari keng ishlatiladi. Fiziologik qarish deganda – qarilikdagi o’zgarishlarni asta-sekin rivojlanishi va tabiiy boshlanishi tushunilib, organizmning tashqi muxitga moslashish qobiliyatining cheklanishi tushuniladi.

Erta qarish – sog’lom odamlar yoshiga nisbatan turli o’zgarishlarni erta paydo bo’lishi tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda insonning biologik yoshi (pasport yoshi) dan o’zib ketadi.

Insonning tez qarishga olib keluvchi turli patologik jarayonlar qarilikka xos bo’lgan tashqi belgilarni yoshlikda erta paydo bo’lishi sabablari klinisistlarga yaxshi ma'lum. Shuningdek qarilikning o’zi xam insonni bemorlarni o’zining yoshidan katta ko’rsatishiga sabab bo’ladi. Bunday kasalliklarga ateroskleroz, yu.i.k., xafaqon kasalligi, qandli diabet, gipotireoz, semizlikni kiritish mumkin.

Qarish jarayonida kanserogenez kuchayadi, autoimmun buzilishlar yuzaga keladi, bu patologik xolatni yosh oshgan sari rivojlanishning kuchayishi bilan asoslanadi. Qarilikka xos bo’lgan o’zgarishlarning organizmda erta boshlanishi kasallik kelib chiqishini kuchayishiga olib keladi. Bundan xulosa shuki, kasallik qarishni tezlashtiradi.

Qarilik esa – kasallikni avj oldiradi. Demak, fiziologik qarish biologik determinirlangan biologik jarayon xisoblanadi, erta qarish esa–turli omillar bilan bog’liq bo’lgan tabiiy jarayon kechishni o’zgarishidir. Erta qarishga olib keluvchi moyil omillar quyidagilar: gipodinamiya, uzoq va tez-tez qaytariluvchi asabiy-emotsional zo’riqish, tartibsiz ovqatlanish, surunkali kasalliklar, zararli odatlar va nasliy moyillik (ota-onasi xayotining qisqa davomiyligi). Organizmdagi chuqur anatomik va funksional o’zgarishlar qarilik involyusion protsessi tushunchasini anglatadi va bu protsess uzoq davom etadi. Anatomik o’zgarishlar qarilik atrofiyasi ko’rinishida sklerozga moyillik xolatida xarakterlanadi, bu xolat moddalar almashinuvining boshqacha bo’lib qolishi, shuningdek jinsiy bezlar funksiyasining susayishiga xamda endokrin muvozanatning buzilishiga, ya'ni yangilanish va yemirilish muvozanatining buzilishiga olib keladi. Bunday xolatga yorqin misol,”anoreksiya” -ishtaxaning pasayib ketishi, bu xolat to’qimalarning yashashi uchun zarur bo’lgan energiya manbai, ozuqa moddalariga bo’lgan talabining pasayib ketishi ko’rinishida namoyon bo’ladi. Qarilik atrofiyasi deganda xujayralarda yuz beradigan regressiv o’zgarishlar yig’indisi, ya'ni xujayralar xajmining, sonining kamayishi va ular protoplazmasida fizikaviy va morfologik o’zgarishlar ro’y berishi terining yupqalashuvida, suyak va tog’ay to’qimalarining mo’rtlashuvida, teri osti yog’ qatlamining yo’qolishida namoyon bo'ladi. Ayollarda “mensis ” tugaganidan keyin, ya'ni “ «klimaks» boshlanganidan keyin tuxumdonlar va bachadon kichrayadi. Involyusion jarayonida bosh miya vazni xam kamayadi.

Nerv to’qimalarida pigmentli, yog’li degeneratsiya va atrofik o’zgarishlar ro’y beradi.

Qon aylanish sistemasida-ateroskleroz xolati vazomotor o’zgarishlarga sababchi bo’ladi. Bular odamning boshiga qon quyilib kelishi bilan ifodalanadi arterial bosim ko’pincha kotariladi.

Yurakda – miofibroz qayd etiladi, bu esa yurak faoliyatini susaytiradi, qon aylanish sistemasining yetishmovchiligiga va organlarning ozuqa moddalariga va kislorod bilan to’yinmasligi ma'lum bir klinik simptomlarga sababchi bo’ladi, bular: bosh aylanishida, xotiraning pasayishida, uyquning buzilishida, oyoq -qo’llarning kuchsizligida namoyon bo’ladi. Qarilik xar bir organizmda individual rivojlanadi. Qarishning asosiy morfologik ko’rinishlari organ va to’qimalarning atrofiyasi bo’lib, bu xujayralarning kamayishi xisobiga paydo bo’ladi.