7 Тақырып

Ежелгі үнді әдебиеті

Ежелгі үнді әдебиеті – кең әрі қиын түсінік. Таяу Шығыстың әдебиетімен бір мезгілде, типологиясы жағынан ежелгі үнді әдебиеті болып саналатын әдебиет Ежелгі әлем әдебиетінен тәуелсіз дамып отырған. Ежелгі үнді драма, лирикалық поэзия, прозаның гүлдену кезеңі және басқа ежелгі әдеби мұралармен байланысы шамамен б.з.д. І мыңжылдықпен сәйкестендіріледі.

Дегенмен «ежелгі үнді әдебиеті» деген түсініктің күрделілігі белгісіздік пен хронологиялық шекарасының ұзақтығына ғана байланысты емес. Сонымен қатар, ежелгі үнді әдебиетінің құрамы мен шығу тегіне байланысты біркелкі еместігінде.

Ұзақ уақыт бойы ежелгі үнді әдебиетін қалыптастырғандар шығыс тобына жататын үнді-еуропалық тайпа арийлер ғана деп саналды. Алайда, осындай пікір негізсіз болып шықты.

Ежелгі үнді мәдениеті мен әдебиеті түрлі тайпалар мен халықтық мұралардың синтезі нәтижесінде пайда болғаны түсінікті болды. Оларға ІІІ ғасырда Инда алқабын мекен еткен арий, дравид пен мунда халықтары жатты. Үнді-еуропа тіліндегі әдебиетпен қатар б.з. І мыңжылдығының бас кезінде оңтүстік аймақта дравидтік (тамильдік) әдебиет қатар дамыды.

Ежелгі және орта ғасырдағы үнді әдеби ескерткіштердің басым бөлігі санскрит тілінде жазылған.

Санскрит тілінің бірнеше түрлері болды. Олар: классикалық санскрит, эпикалық және гибридтік санскрит. Әдеби ортада басқа да тілдер мен диалектілер кеңінен қолданылған. Б.з.д. ІІ-І мыңжылдықта пайда болған ежелгі үнді әдеби ескерткіші «Ригведа», сонымен қатар, басқа да философиялық мәтіндер солтүстік үнді тілінде жазылған. Санскритпен туыстас веда деп аталатын, бірақ біршама санскрит тілінен айырмашылығы бар тіл болып саналады. Б.з.д. І мыңжылдықтың ортасында санскритпен орта үнді тілдері немесе пракриттер («пракрит» «әдеттегідей» «ретсіз» деген мағына) бір кезде дамиды. Ал б.з.д. І мыңжылдықта санскритпен және орта үнді тілдермен қатар кейінгі орта үнді тілдері деп аталатын немесе апабхрапша, жаңа үнді тілдерінің алдындағы пайда болған тілдер қолданылады. Ең алдымен, ежелгі үнді әдебиеті негізінен әдеби дәстүрдің бірлігімен байланысты, ал оның дамуы оның анық жүйелілігімен, бірізділігімен ерекшеленеді. Осы тарихи бірлік қазіргі үнділерге, пакистандықтарға және Бангладеш тұрғындарына ежелгі үнді әдебиетін жалпы халықтық мұра деп, оның көп бейнелі этникалық бояуының болғанына мүмкіндік береді. Тек осы бірліктің арқасында ежелгі әдеби дәстүрдің жаңа қолдаушыларының сүйеніші болды. Ежелгі үнді әдебиетінің ішкі бірлігі әртүрлі тілдердің қолдануына қарама-қарсы болмайды.

Ежелгі үнді әдебиетінің ішкі біртұтастығына онда қолданған түрлі тілдер де әсер етпеді. Ол тек этникалық ғана емес, сонымен қатар, діни, әлеуметтік факторлармен байланысты болды. Бұл өз кезегінде бірнеше әдебиеттердің параллельді дамуы ғана болып қоймай, бір әдебиеттегі жүйелі мағынаға келтірілді. Ведалық тіл ежелгі үнді әдебиетінде ерекше ежелгі диалект ретінде, ғұрыптық әнұран ретінде алдыға шығады. Буддистер санскриттен бас тарта отырып, өздерінің орта үнділік пали, джайн тілдерін діни уағыздарында қолданды. Біздің заманымыздың алғашқы ғасырларында пракриттер (аз көлемде болса да) діни емес әдебиетке енді (санскрит драмасында мысалы пракрит тілінде әйелдер мен төменгі кастадағы кейіпкерлер сөйлейді).

Әлемдік әдеби үрдісте ежелгі үнді әдебиеті үлкен рөл атқарды. Ол үрдіс әлі де сақталып келеді. Бұл ең алдымен ұлы әдебиеттің бірі, ол әр түрлі жанрларда көптеген бейнелер мен шығармаларды беруші. Олар: эпос, лирика, драматургия және проза. Осы шығармалардың көпшілігі ежелгі дәуірде кең танымал болған және үнді елімен көршілес орталық Азиядан Қиыр Шығысқа, Индонезияға – ал ХІІ-ХІІІ ғасырларда олармен танысу Еуропаның әдеби дәстүрлерін кеңейтіп байытты.

Ежелгі үнді әдебиеті біздің айтып өткеніміздей, әлемдегі ежелгі әдебиеттердің бірі. Тек египеттік, шумерлік, аккадтық әдебиеттер одан ерте дәуірге жатады.

«Үнді-еуропа тілдер» терминінің өзі Еуропада ертедегі үнді әдебиетімен танысқаннан соң ғана пайда болды. XVIII ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың бас кезеңінде У. Джонс пен Ф. Бопп санскрит пен Еуропаның өлі және тірі (грек, латын, герман, славян) тілдерімен туыстығын анықтады. Бұл тіл білімінде жаңа салыстырмалы әдістің туымен қоса халықтардың туыстығы жайлы ғылымға жаңа көзқараспен қарауға негіз болды. Үнді-еуропа тілдерінің туыстығы жайлы гипотеза сол тілдердің идеологиясы мен мәдениетінде, ежелгі әдеби ескерткіштерде көрініс тапқан. Сонымен қатар үнді әдеби шығармалар, оның ішінде ең ежелгісі ведалар ең құнды болып саналады. Алайда, ежелгі үнді әдебиеті үнді-еуропа немесе арий әдебиетімен салыстырғанда кең негізге сүйенеді. Оған көптеген сипаттар тән және олар арийлер алдындағы, яғни сол жердің алғаш тұрғындардың тарихымен түсіндіріледі. Ежелгі үнді әдебиетінің ескерткіштері осылай Үндістанның құлиеленушілік және феодалдық дәуір кезеңіндегі тарихына жаңа және жан - жақты діни, саяси және әлеуметтік көзқараспен қарауға мүмкіндік берді. Ежелгі үнді әдебиетінің маңызы арта түсті, себебі үнді халқы тарихи кезеңдерді белгілеуді білмеген, тек әдеби шығармалар сол кезеңдердегі тарихи ескерткіштің көрінісі болып табылды.

Үнді халқының тарихи кезеңдерге деген немқұрайлығы олардың қалыптасып қалған діни-философиялық көзқарастарына байланысты болды. Бұл көзқарас шынайы өмірдегі уақыттың маңызы жоқ деп санаумен түсіндірілді. Уақытқа ерекше қарау әдеби шығармаларда да көрініс тапқан: фантастикалық аңыздар мен шынайы өмірде болған оқиғалардың куәгері сол шығарманың авторы да болуы мүмкін.

Ежелгі үнді әдебиеті басқа тарихи шығармалардай діни мен зиялы, ғылыми және көркем, дидактикалық және ойын-сауық сияқты ескерткіштердің аражігін ажырата алмайтын. Веданың өзінде содан кейін буддисттердің киелі каноны «Типитакада» үлкен мәтіндермен қоса көркем бағыттарда байқалады. Классикалық «Махабхаратта», «Рамаяна» эпостарында моральдік және философиялық бағыт анық байқалады. Үнді тіліндегі әңгімелер мен дастандар орта ғасырларда әлемге әйгілі болып, өз бойында ойын-сауық пен саяси мәселелерді қарастырады.

Ежелгі үнді әдебиетінде поэзия мен прозаның аражігі ажыратылмаған. Мәтіндер діни, ғылыми, ертегі, эпикалық, тарихи болсын өлең жолдары мен прозалық пішінде кездескен. Орнаметті поэзияның негізі болған осындай ежелгі үнді романдар ерекше жанрдың туына себеп болды. Осыдан философиялық шығармалар, медицина, грамматика, астрономия, архитектура тақырыбында өлең жолдарымен жазылған. Бұның барлығы ежелгі үнді ескерткіштерді ретке келтіруде көп қиындықтар туғызады. Тіл білімі саласында ғана емес, сонымен қатар тарихи құбылыс ретінде де келтіруге болатын еді. Дегенмен, қазіргі талаптарға сүйенетін болсақ, мұндай шығармалар көркем әдебиетке жатпайды. Өз ретінде бұл шығармаларға синкретизм дәуірінен ерте жазылған әдебиеттерге жатады. Бұл кезеңде көркем түсініктер қалыптасып бітпеген, бірақ соған қарамастан, мифологиялық және діни мәтіндер кездескен. Дәл осындай шығармалар ежелгі үнді әдебиетін жан-жақты қарап, оның спецификасын түсінуге мүмкіндік береді.

Бізге жеткен алғашқы үнді әдебиетінің ескерткіші Ригведадан әдетте үнді әдебиетін зерттеу басталды. Дегенмен Үндістанның солтүстік-батысында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары үнді әдебиетінің бастауы одан да жоғарыға кететінін көрсетті.

1921 жылы басталған қазба жұмыстарының нәтижесінде Хараппада, одан кейін де қазіргі Синд, Пенджаб пен Белуджистан облыстарында б.з.д. ІІІ ғасырдың басы мен ІІ ғасырда Инда бассейні мен Үндістанның басқа жерлерінде 800 000 шаршы км территориясында жоғары дамыған өркениеттің болғанын көрсетеді. Бұл өркениет Инда жеріндегі өркениет немесе Мохенджо-Дара мен Хараппа деп аталды.

Археологтар Инда жерін мекендеушілердің ежелгі керемет мәдениетті жасаушылар болғанына көз жеткізді. Төрт мың жылдар бұрын салынған (осындай қалалар саны шамамен 200) негізінен екі қабатты кірпіш үйлерден тұрды, нақты жоспар бойынша салынған, қоршауы бар, жақсы жабдықталған моншалары, құдықтары және базарлары болды. Жергілікті халық мал шаруашылығы, жер шаруашылығы және басқа да істермен айналысты. Өркениеті дамыған Элам, Шумер, Египет, Крит, Троя мен Кавказ секілді көптеген ошақтармен сауда-саттық байланыста болды. Табылған заттардың арасында құндылығы жоғары саздан жасалған геометриялық орнаменті бар ыдыстар, адам бейнесі, жануарлар мен өсімдіктердің суреті салынған көптеген тұмарлар, терракоттан және мыстан жасалған мүсіндер болды. Хараппадан табылған ер адам денесінің мүсіні, Мохенджо-Дародан табылған биші қыздың мүсіндері өте жоғары шеберлікпен жасалған.

Инда алқабынан табылған мөр-тұмарлар зерттеушілердің үлкен қызығушылығын тудырған. Біріншіден мөрлердің ежелгі Месопотамиядан табылған мөрлермен ұқсастығы байқалды, ал олардың бетіндегі рельфтер мен көріністер кейбір шумерлердің мөрлеріне ұқсады, оған қоса Криттегі Кнос қаласының Минос сарайындағы табылған мөрлердегі жазуға ұқсастығы Инда халқында жазу болғанын дәлелдейді. Өкінішке орай бұл жазуларды әлі де оқу мүмкін болмады. Тек жазулардың дравидтік тілдер классификациясына жататыны деген пікір жанды.

Бұл жерде діни заттардағы мәліметтер дәлелдірек келеді. Хараппаның мөрлерінің бірінде үш дидарлы тәңір бейнеленген, ол тағында йогалық кейіпте малдас құра отырған, ол піл, жолбарыс, енеке және мүйізтұмсық және бірнеше жануарлармен қоршалған.

Зерттеушілер бұл тәңір (ол басқа мөрлерде де кездеседі) – ведалық құдай Рудрамен ақырында ұлы йога және жануарлар әміршісі деп есептелінген индуистік үш дидарлы құдай Шиваның жол салушысы деп болжайды. Табылған мүсіндердің ішінде құдай-ананың, табиғат пен егін шаруашылығы қорғаушысының да мүсіндері табылды.

«Ригведада» оның мирасқоры, шамасы, Притхиви мен Адити әйел құдайлары болды, яғни оның салттық функциялары осы екі әйел құдайға әкелінді. Инда алқабында келесі ғасырларда бүкіл Үндістанға линга діні (фалликалық символдағы), сонымен қатар жануарларға табыну таралды.

Егер Инда алқабы тұрғындарының діні мен кейінгі кездегі Үндістанның діні арасында сабақтастық бар болған болса, онда мұндай сабақтастық фольклор мен әдебиет саласында да болуы керек еді. Бұл жерде сақталынған жазбалардың мән-мағынасы анық ашылса, бізге баға жетпес тірек болатын еді. Сонда да қазірдің өзінде кейбір ғалымдар (мысалы В.Рубен, К.Н. Шастри) көне аңыздар, тарихи мәліметтер мен мифтерді қалпына келтіруге мүмкіндік беретін ғылыми болжам ұсынды.

Мөрлердегі бейнелердің ішінде қарапайым ою, жануар немесе адам келбетімен қатар көбінесе сюжеттік суреттер кездеседі. Егер сюжет бейнеленген болса, онда ол ауызша не болмаса, тіпті жазбаша әңгіме ретінде жазылып қойылуы мүмкін деп болжау заңды болады.

Сөйтіп көптеген мөрлерден біз қасиетті фигалық ағаштың дінімен байланысты сахналарды көреміз. Көп жағдайларда ағаштың қасында оның бұтақтарының бірін сындырып алғысы келіп тұрған жолбарыс бейнеленген; көбіне жолбарыс пен ағашты қорғаушылар, мысалы ағаш дінінде өмір сүретін әйел құдайы не жартылай бұқа әрі жартылай адам не зооморфтық тірі ағза рухтары күреске түседі. Осындай көріністерді түсінуге шумер мөрлерінде бейнеленген суреттер көмектеседі. Өйткені мөрлермен қатарлас сюжеттерді түсіндіретін шумер әдебиетінің жазбаша ескерткіштері де болды. Осы себептен салғастырмалы сараптама бізге Инда алқабының тұрғындары өмірағашына байланысты шумер аңыздарына ұқсас аңыздарды білді деп болжауға негіз береді. Жекелей алғанда, осындай шумерлік аңыздардың бірінде Гильгамештің қасиетті ағаштан әйел құдайы Иннинді, онда қоныстанған құбыжықтарды, соның ішінде арыстан басты бүркітті қуып жібергендігін баяндайды. Үнділік мөрлердегі көріністердің шумерлік аңыздарға жақын екендігі жөнінде болжамдарды құптайды және бірнеше мөрлерде екі жолбарыспен күресіп жатқан, арыстандармен күресіп жатқан Гильгамештің бейнесін еске салатын адамның мүсіні ойып салынған.

Егер шумерлік аңыздарына қарап, Инда алқабының тұрғындарының болмысын және таңба басылған мифологиялық сюжеттерді бір сәтке көз алдымызға елестетін болсақ, сол сюжеттер үнді мифтері мен ертегілеріне өзгерген күйде болса да, еніп кеткендігін байқаймыз. Ағаштардың тәңірлері туралы кейбір буддистік мәтіндерінде адам мен жолбарыс, бұқа мен адамның арасындағы күрес жайлы көп кездеседі және «Панчатантра», «Шукасаптатидің» көптеген оқиғаларында сөз болады. Мүмкін, бірнеше таңбаларда бейнеленген енеке-құдайы үнді пурандағы енеке-шайтан жайлы аңыздармен байланысты болар. Хараппа мәдениеті арқылы санскрит әдебиетіне кеңінен таралған месопотамдық су тасқыны жайлы аңыз бен көне арийлік эпостан алынған Рама мен Кришна жайлы алғы сөздер де енген деген болжам бар.

Дегенмен Инда алқабының мәдениеті б.з.д IV- III мыңжылдықтағы Шумер қалаларының мәдениетінен кем түспейтіндей дәрежеге жетті. Сондықтан үнді жерінде арийлік қоғамға дейін үнді халықтарында шумерліктердегідей ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті жеткілікті дәрежеге жетпей дамыды деп айтуға келмейді. Кейінгі зерттеулер бойынша үнді жазбалардың түп негізгі дравидік болғанына қарамастан, кезінде фантастикалы болып саналған екінші пікірге келіп тіреледі. Ол - тамыры б.з.д. II тіпті ІІІ мыңжылдыққа кететін тамильдік бастаулар мен одан кейінгі тұрған әдеби салттардың болуына нұсқау. Осы салттың нақты кейпін елестету қиын, осы әдебиет пен келесі әдебиеттердің байланысын зерттеу де болжамды түрде ғана, алайда ежелгі үнді әдебиетінің бөліктерін қайта құрастыру кезінде оның мағынасын елемеуге болмайды.

Ведалық әдебиет

Мохенджо-Даро мен Хараппа өркениеттерінің жойылу себептері мен мерзімі нақты белгілі емес. Инда алқабының жоғарғы бөліктеріндегі қазба жұмыстарының нәтижесінде, ғалымдар шамамен б.з.д. ІІ мыңжылдыққа жататын жойқын жорықтардың қалдықтарын тапқан. Ол даму сатысы төмен болған халықтардың шабуылы екені де айқындалды. Гиндукуш тауларынан өтіп, Ауғаныстанға шабуыл жасаған, одан Пенджабқа соққан сол арий тайпалары екені әбден мүмкін. Олар біраз уақыт Инда жерінде болып, Ямуна мен Ганга бассейндеріне өткен.

Ведалық гимндерде де осы шабуыл жайлы айтылған. Онда арийлердің заң, құдай, құрбандық дегенді тіптен білмейтін «дасью», «қара тәнділермен» шайқасы, дасью қамауларының жойылу және ведалық пантеонның басты құдайы Индра жайлы жазылған. Индра жиі «Пурандара» яғни «қалалардың қиратушысы» деп аталады.

Қалай болғанымен, арийлердің Мохенджо-Даро мен Хараппа өркениеттерімен беттесуі кездейсоқ болғаны, әлде олардың арасында бір бізге белгісіз байланыстың болғаны (соңғысы әбден мүмкін) нәтижесінде мәдениеттердің алмасуына себеп болды. Үндістанның солтүстік–батысындағы осы алмасу кезінде болған крито–микендік өркениеттің грек, этрус–римдіктің кейіннен неміс өркениетіне ауысуына ұқсас келеді.

Арийлердің үнді жеріне келуін тек жанама мәліметтер арқылы талдауға болады. Сондай мәліметтердің арасындағы маңыздысы – веда әдебиеті. Ежелгі Үндістанның материалды, әлеуметтік және саяси өмірінің жалғыз ақпарат көзі болып саналады. Қазіргі таңда «Ригведаның» б.з.д. 1000 жылдарда жазылған деген пікірге күмән туады. Оған себеп - «Ригведа» тілінің Авестадағы гаттар тіліне жақындығы. «Ригведамен» бір уақыт немесе одан да кейінгі кезеңге жатқызылатын Авеста - Иран әдебиетінің құнды ескерткіші болып табылады. Өз кезегінде, «Ригведа» кейбір бөлімдерінде ежелгі мәдениетті суреттесе де, оның кейінгі кездегі үнді жерінде пайда болған арийлердің келу кезеңінен 300- 500 жыл аралықта бөлектене алмайды.

Сондықтан үндіарийлік немесе ведалық мәдениеттің басталуы шамамен б.з.д. ІІ мыңжылдықпен сәйкестендіріледі.

Индоарийлік тайпалар Үндістанға басып кіруіне дейін ежелгі иран халықтарымен территориалды және этникалық қауымдастық құрады. Индоирандық тілдің іздері Богазкейде табылған және б.з.д. ХV ғасырдың басына жататын Хетт патшасы мен Митанни патшасы арасындағы келісім-шарттардың жазбаларында сақталған. Оларда вавилондық және хеттік тәңірлермен қатар, келісім–шарттарды сақтаушы ретінде шақырылған Митра, Варуна, Индра және Насатья – шығу тектері жағынан үндіирандық құдайлар аталады.

Берілген барлық мәліметтер, гипотезалық түрде болса да, арийліктердің Үндістан территориясына баса көктеп кіруінің бейнесін еске түсіреді. Б.з.д. II мыңжылдықтарда Орта Азия немесе Оңтүстік орыс жерлерінде қоныстанған арийлер Үндістан шекарасына, яғни оңтүстік-шығысқа қарай және оңтүстік-батыс бағытында Алдыңғы Азия аумағына жылжи бастады. Осыған байланысты бір уақытта Үндістанда ведалық мәдениет, Месопотамияда арийлік патшалар және Орта Азияда иран диалекттері пайда болды.

Тілдік және территориалды қауымдастықтар кезеңі үндістер мен ирандық халықтардың ежелгі жазба ескерткіштерінде, нақты атап өтсек, «Ригведа» мен Авестада анық жазылып сақталды. Ведалық пантеон мен Авеста бөлімдерінің ежелгі пантеоны жалпы алғанда ұқсас болып келеді. Жұмақ пен тозақ, отпен ата-бабалар дәстүрі ұқсас еді; ведалар мен Авестада құдайлар арба үстінде отырған күйінде бейнеленетін; «Ригведа» да, Авеста да идолдарға құлшылық етуді білмеген. Көптеген рәсімдер мен ырымдар ортақ болды. Осыған дәлел ретінде бірнеше сөздер қалыптасқан, олар: авесталық haoma мен ведалық soma (рәсім барысында қолданылатын масайтатын сусын), авесталық zaotar мен athravan және де ведалық hotar мен atharvan (абыздардың дәрежелері), авесталық yasna және вед. yajna (құрбандыққа шалу), авесталық azuti мен ведалық ahuti (құрбандыққа ұсыну) және т.б. Дегенмен авесталық пен ведалық мифологиясының көптеген салалары бойынша ұқсас болғанымен, негізінде бір-бірінен мүлдем ерекше болып келетін концепцияларға ие. Ведалық дінде жалпы қолданыстағы құдай сөзі – deva деп берілсе, авесталық нұсқасы бойынша daeva термині қолданылады. Және керісінше, авесталық құдай – ahura болса, ведада – asura сөзіне сәйкес келеді. Мұндағы asura сөзі қатыгез шайтандар атауы болып есептеледі. Сонымен қатар, қос пантеондағы құдай бейнесі де әр түрлі суреттелген: мысалы, ведалық әулиелер Насатья мен Индра авеста сенімінде жамандық жаршылары ретінде саналады.

Бұл сәйкессіздіктер мен айырмашылықтар ежелгі иран және үнді тайпаларының діни дүниетанымы мен әлеуметтік құрылымының жүйесінде ғана ерекшеленіп, Үндістанға қоныс аударған тайпалардың бөлек кетуіне себеп болуы мүмкін.

Алайда, бір жағынан бұл айырмашылықтар «Ригведаны» - әсіресе, жалпы кейінгі ведалық әдебиетті – үнді ескерткіші ретінде саналуына әсер етіп, оның жалпы үндіирандық негізде құлыптасуын жоққа шығарады. Ведалар, әрине, үндіирандық және үндіеуропалық мәдени мұралардан көптеген ерекшеліктерді қабылдады, бірақ Үндістанның арий тұрғындарына дейінгі дәстүрлер мен сенімдер, сипаттары мен ерекшеліктерін көрсете отыра, үнді өркениетінің өзіндік түрлерін ашып, тіпті, ежелгі үнді әдебиет тарихында жаңа дәуір басталуына негіз болды.

Ведалық әдебиет негізінде өлеңдер мен проза формасында берілген кең көлемді мәтіндер жинағы, ұрандар мен ән-әуендер, рәсімдер түсініктемесі мен аңыз-әңгімелер, философиялық диалогтар және метафизикалық ой толғаулар көрініс табады. «Веда» сөзінің өзі «білім» деген мағынаны білдіреді, нақты айтсақ, жоғары әулиелі білім, және де веда ескерткіштері мәңгілік жасаған құдірет күші ретінде саналады. Ведалармен жетік таныспай тұра, Үндістанның рухани мәдениетін, діни әрі философиялық ілімдерін, осының ішінде тек индуисттік емес, сонымен қатар буддалық ілімдер тарихын жетік түрде тану мүмкін емес, дегенмен, буддисттер веданы мойындап, қазіргі қалпының өзгеріске ұшыраған, фальсифицирленген нұсқасы деген болжам жасады.

Алғаш уақытта қасиетті үш веда бар еді, олар:

«Ригведа» - ұрандар ведасы («рич» сөзі «ұран» дегенді білдіреді) «Самаведа» - өлеңдер ведасы (саман-мелодия, әуен)

«Яджурведа» - құрбандыққа шалу рәсімімен байланысты нақыл сөздер (яджус - құрбан, құрбандық формуласы). Кейін үш ведаға төртіншісі – «Атхарваведа» - дұғалар ведасы (атхарван - дұға, сиқырлы формула) қосылды.

Бұл төрт веда барлық ведалық әдебиеттің негізі болып табылады, олардың композициясына байланысты, самхиттер, яғни жинақтар деп аталады. Өлең түрінде жазылған самхиттерге көбінесе брахмандар жатады, олар – рәсімге түсініктеме беретін, теологиялық мағынадағы прозалық мәтіндер. Брахмандармен араньяки және упанишадтар жақын болды, олар болса, өлең мен проза формасында жазылған философиялық трактаттар, негізінен, адам болмысы, табиғат, Құдай және адамзат, олардың бұл өмірде байланысы мен орналасуы жайлы нақты мәлімет береді.

Еврейлердің Библия кітабы немесе мұсылмандардың Құран Кәрімі тәрізді, самхиттер, брахмандар, араньяктар мен упанишадтар біріге отыра брахманизмнің қасиетті канонын құрайды. Оларға қатысты Үндістанда «шрути» (естілген) термині қолданылып, осының өзі ведалық мәтіндер оқылып, қағаз бетіне түсірілмеген, оның орнына мәтіндер қарапайым түрде айтылып, халыққа естіліп отырды.

Шынымен, санскриттік жазбалар б.з.д. I мыңжылдықтың екінші жартысында қолданылып, қазіргі кезге дейін ауыздан ауызға таралып, тек қана ауызша түрде ұрпақтан ұрпаққа сақталып отырды.

Соңында, «шрути» атты ведалық мәтіндер категориясынан тыс, тіпті, оларға жатпайтын, тағы бір кең көлемді әдеби класс – «веданга», яғни «ведалар бөлігі» болған еді. Бұл сутраларда рәсімдер, фонетика мен грамматика, этимология, метрика мен астрономия болмысы, немесе көмекші пәндер қарастырылып, дұрыс түсіндірілу мен ведалық діннің таралуы барысында маңызды болды.

Ведалық ескерткіштер шеңбері осылайша сипатталды. Осы тәрізді кең көлемді әдебиет бірден бір уақытта пайда бола қалды дей алмаймыз. Жеке мәтіндер тілі, мазмұнының сипаты, қатысты жылнама сияқты салыстырмалы мәліметтер ведалар пайда болуының дәуірін, шамамен, 500-700 жыл мерзімінде деп анықталуына көмектесті. Егерде ежелгі «Ригведа» самхитасы б.з.д. 1200-1000 жж. құрастырылса, басқа самхиттер – «Самаведалар», «Яджурведалар», «Атхарваведалар» - б.з.д. IX-VII ғғ. құрастырылды. Ал соңғы брахмандар мен ерте упанишадтар редакциясы б.з.д.VIII-VI ғғ. жүргізілді (кейбір упанишад пен ведангалар – б.з.д. IV-III ғғ. жатқызылады).

Веда әдебиеттерінің кезеңденуі барысында әрбір ведалық мәтін хронологиялық түрде айрықша болды. «Ригведаның» қалыптасу уақыты анықталғанымен, оның көптеген ұрандары бұдан да ерте кезеңге жатқызылып, басқалары канондық мәтіндерге кейін кірістірілді. Осы сияқты «Атхарваведа» өзіндік жазылу тілі мен ведалық дінде алатын орнына байланысты, салыстырмалы түрде кейінгі самхит болғанымен, үзінділері ежелгі «Ригведамен» ұқсас келеді. Әр түрлі кірмелер мен ерекше редакциялар немесе бір сөзбен – интерполяциялар қалған ведалық ескерткіштерді сипаттайды.

Бір-бірінен жүзжылдықтар арқылы бөлініп тұрған веда ескерткіштері түрлі саяси-әлеуметтік қатынастар деңгейін көрсетеді. Сонымен қатар, ведалық канондар тарапынан, тұтас діни-рәсімдік кешен тәрізді, бұл ескерткіштер үнді дәстүрімен, оқырман қауымымен бір тұтас әрі өзара байланысты мәтіндер жүйесі ретінде қабылданды.

Бұл жүйе, бір жағынан, құрбандық шалу рәсімдеріне негізделсе, екінші жағынан, ежелгі үнді көріністерінің ғарыштық және діни-философиялық ерекшеліктерімен сипатталады.

Негізінен, ведалық құрбан шалу рәсімдеріне басты төрт абыз қатысып отырды, олар: хотар, ұрандарды оқып тұратын абыз, удгатар, бұл рәсімдерді әнмен қамтамасыз етіп, адхварью, осы рәсімді жүзеге асырып, дұға оқушы болса, брахман, барлық күрделі процессті қадағалап отырды, себебі бұл кезде ережеден тыс қате орындалған жағдайда, құдай ашуына қалу қаупі болатын еді. Бұл кезде, рәсім мәтіндері бойынша, хотар «Ригведа» мәтіндерін оқып, удгадар – «Самаведа» әндерін айтып, адхварью – сиқырлы «Яджурведа» формулаларын айтып тұрғанда, брахман – бұл үш веданы жетік біліп, қате айтылған кезде дұрыстауына міндетті болды.

Осылай, әрбір веда жеке церемонияға иеленіп, құрбандықпен ерекше түрде тығыз байланысты болды. Бұл жағдайларға сәйкес, «Атхарваведа» рәсімдермен байланыссыз болып, басында веда канонына кірістірілмеген (ведалық және басқа да мәтіндерде басты «үш канон» жайлы айтылады). Тек соңында ғана «Атхарваведаны» білу санала бастады, себебі оның құрамында жалпы дұғалар бар еді. Сол уақытта төрт веда жайлы түсінік қалыптаса бастап, біраз уақыт қасиетті «үштік веда» түсінігімен келісуіне тура келді. Дегенмен, рәсім мен абыздар арасындағы байланыс ведалық жинақтарды ығыстырған жоқ. Рәсімнің өзі, оған қоса, жеке веда түрлері ерекше мифологиялы-бейнелі мағынаға иеленді. Әр абыз құрбан шалу барысында белгілі бір әулие тәрізді, оның артындағы табиғи апатына немесе аспандық энергия түрін сипаттады. Ведалар триадасы құдайлар көрінісі ретінде қабылданады: Агни – от құдайы, Ваю – жел құдайы, Сурьи – күн құдайы.

Агия, Ваю және Сурья- ежелгі үнділік мифологиясыда әлемнің үш кеңістігі жер, аспан және ауа бейнелейді. «Ригведа» - жер, «Яджурведа» - ауа, «Самаведа» - аспан. Ал ведалық канонға «Атхарваведа» қосылғанда және оның мәтініндегі білімді білу брахман-абыздың міндетіне кірген кезде, оның символика-космологиялық жүйесіндегі орнын анықтау қажеттілігі туады. Осыған байланысты кейінгі, яғни ведадан кейінгі дәуірге жататын «Шаунака-брахманда» - «Ригведаны» білетінді- хотар, «Яджурведаны» білетіндерді- брахмандар деген. Сонымен қатар «Ригведа» гимні жермен байланысты болғандықтан, хотараны таңдағандар өз иелігіне - жерді, «Яджурведаның» гимні ауа кеңістігімен байланысты болғандықтан- адхварды таңдағандар үстемдік етеді десе, «Самаведа» аспанда орналасқандықтан удгатараның таңдағандар аспанды алады.

Ал брахманды таңдағандар әлемдік Брахмандықты иелік етеді (жоғары жаратылысты, абсолютті), себебі «Атхарваведа» гимні Брахманада өмір сүреді.

Әрбір веданың спецификалық мәнін көрсететін барлық белгілердің толық қалыптасуы салыстырмалы түрде кейін жүзеге асқанымен, оның негізгі элементтері ежелгі мәтіндерде, соның ішінде «Ригведа» да көрінеді. Тағы бір маңыздысы веданың жинақтарында негізінен, оның схоластикалық классификациясын күштену кестесі, бірақ аллегориялық және де белгілі мөлшерде жүйелікпен шектеліп, оның шынайы мазмұнына негізделген. Егер осы ескерткіштердің әрбіреуінің мазмұнымен жақсылап таныссақ, онда байқайтынымыз, әрбір мәтіннің мәніне сай дәстүрлерінің (ритуал) қызметі мен олардың ведалық құрбандық шалумен байланысты көрсетілгенін байқауға болады. Сонымен қатар дәстүрдің қызметі маңызды бола отырып, самхит мазмұнының жалғыз жоспары болып қалмайды. Қандай да бір дәстүрдің белгісінде діни және космологиялық мән тұрса, ведада да нақтыланған дәстүрдің астарында абстрактілі, дүниетанымдыққа негізделген екінші жоспардың мазмұны байқалады.

Өкінішке орай, көп уақыт өткендіктен веда мәтіндерін толық түсіну, әсіресе екінші жоспардың мәнін айқындау қиын болды. Соған қарамастан, кейінгі кезде бірқатар үнді және еуропалық авторлар осы бағытта жұмыс жасауда (Ауробиндо, Гхошем, Т.К. Шастри,Л. Рену, Я. Гондай және т.б.).

Тағы бір ведалық самхиттердің қызметі рөлінде қарастыратынымыз- дәстүрдің жекелеген жақтарымен, аллегорияны айқындаушы ежелгі үнді космологиясының (үш веда - үш әлем) құрамындағы элементтерімен, сонымен қатар олар бір уақытта өзара жағдайлар тұтастығында (осыдан «үш әлем» түсінігі пайда болған) құралады. Дәстүрдегідей құрбандық шалу оты да үш түрде жүзеге асады. Агния құдайының абстрактілі - діни көзқарасы оның үш түрінде (иностасях) - (жер, от, ауа кеңістігіндегі жел немесе найзағай, аспан күн), осылай «Ригведа» Агниямен символикалық байланыста болып, ведалық самхиттік жүйенің бастауы болады. Веда әдебиетінде «Ригведаның» орны ертеден-ақ ерекше болып, ол веданың қалған мәтіндері толықтырушы, көмекші ретінде қарастырылған.

Ведалық самхиттің мазмұны мен міндеттері қалған ведалық ескерткіштердің, яғни брахман, араньяк, упанишадтардың бір-біріне деген қарым-қатынасын көрсетеді. Самхиттің мазмұнын екі жоспарлы болуына байланысты бұл әдебиеттің екі негізгі топқа бөлінуін анықтайды.

Брахман - пайда болу, тағайындау, тәртіп және т.б. дәстүрлерді іске асыратын шараларға жауап беретін, самхит мазмұнындағы экзотериялық жоспарды түсіндіреді. Ал араньяк пен упанишад көбіне эзотериялық жоспар ретінде, ішкі және рухани дәстүрді жүзеге асыруды ұсынады.

Веда әдебиетінің құрамы жағынан жүйелі екенін біз әрбір брахман, араньняк, упанишадтың қандай да бір самхитке жататынын байқаймыз. Мысалы «Ригведа» - Калушитаки брахманға, Калушитаки-араньяк және «Каушитаки - унанишаға»; «Самаведа» - «Джайминия-брахманға», «Тандья- маха-брахманаға», «Чхандогья-упанишадаға»; «Ақ Яджурведке»– «Шатанатха-брахманға», «Брихадара- ньяка- упанишадқа» және т.б.

Веда әдебиетінің композициялық мүшелігі мен ішкі тұтастығы, біз байқағандай оның культтік бағдарымен анықталады. Ведалық ескерткіштер жеке және өзінше ерекше. Сонымен қатар, пайда болуда да әртүрлі ерекшеліктерге байланысты. Мысалға біреулері алғашқы қоғамдық мифологиямен, кейбіреулері фольклорлық лирикамен, келесілері эпостың архаикалық түрлерімен т.б. байланыста болады деген. Алайда, өзге де көнешығыстық әдебиеттегідей гетерогендік мәтіндердің Інжіл мен Авеста сияқты діни канондарға бірігуі, олардың мағыналарының өзгеруі мен канонның мақсаттарына бағынуына әкеп соқты. Ведалық тексттердің кез келген веда әдебиетінің жалпы құрамында өзінің жеке орны мен осы құрылымның ерекшеліктерінен туындайтын идеологиясына ие болады.

Мәдени қызметтер веда әдебиетінің мәнін құртады деп ойлау дұрыс емес еді. Әрине, ол заман, қазір біз сөз қозғап отырған сонау замандағы көркемдік түсінік, сана рухани нәрселердің басқа түрлерінен өзгешелене, ерекшеленіп шыққан жоқ болатын. Бірақ, басқа жағынан алып қарағанда, мифология, дін немесе моральдік көркемдік ойлаудың белгілері көрініс тапқан болатын. Сондықтан, жалпы ведаларды айтпай- ақ, олардың қысқа конфессионалды мақсаттарда дүниеге келген бөліктерінде де көркемдік бояу мен мағына кездесетін. Ведалық ескерткіштердің дәл осындай қасиеттері олардың эстетикалық, өздеріне тән әдеби құндылығына негіз болды.

Бастапқы «Ригведаның» бірнеше мәтіндері болған делінеді, бірақ бізге толығымен сақталып жеткені - Шакал аталатын мәтіні. Ол он кітапта (мангалда) жинақталған, әртүрлі көлемдегі 1028 әнұрандарден тұрады. Әнұрандардың жазылған тілдерінен олардың барлығы бір уақытта жазылмағанын байқауға болады. Әнұрандардың көпшілігі I- VII мандалдарға кіреді. Бұл мандалдарды әдетте рулық кітаптар деп атайды, себебі әр кітапта әртүрлі абыздардың руы жазылған. Сутраларға сүйенсек, VIII мандалда 2 рудың ұрпақтары жазылған, ал І, ІХ және Х мандалдар үшін сутралар араларында әйелдерде кездесетін авторлардың үлкен тізімін көрсетеді.

«Ригведа» әнұрандарының авторларын ежелгі үнділіктер «Риши», яғни кезегінде қасиетті даналар, пайғамбар деп атаған және оларға Брахма құдайдың өзі қолдау береді деп түсінген. Дегенімен, Ришилердің есімдері әнұрандардың пайда болу тарихы секілді әйгілі.

Әнұрандардаде мынандай жайт жиі кездеседі: әнұраның авторының, яғни ришидің есімі, сол әнұрандағы арғы атасының есімі, яки ертедегі батырдың есімі ретінде көрініс табады.

Мандалдардағы әнұрандардың орналасуы еркін болғанымен кездейсоқ емес. Осылайша алты рулық мандалдың әрқайсысында әнұрандардың тобы ашылады. Олар алдымен Агни құдайына, одан кейін Индраға, келесілері басқа да жоғарғы жаратушыларға арналады және әнұрандар келесі сатыға ауысқан сайын, олардың көлемі қысқара береді. Әнұрандардың басқа төрт кітаптағы бөлінулері алдыңғы кітаптардан гөрі түсініксіздеу, бірақ мұнда да композицияны анықтайтын кейбір принциптері атап өтсе болады. Мәселен: әнұран авторының атақ-даңқы қаншалықтылығы, әнұранда қанша өлең бар, оның метр ерекшеліктері қандай, т.б. бұл мандалдардың ішінде негізінен ІХ және Х мандалды атап өтсе болады. ІХ мандал түгелімен жоғарғы жаратушыны мадақтау мен дәстүрлі сусын - Сомыға арналады. Ал, Х мандал жазылған тіліне байланысты «Ригведаға» кіретін мәтіндердің ішінде ең соңғы енгізілгені байқалады және өзінің бай, әрі жан – жақты мазмұнымен ерекшеленеді.

«Ригведадағы» барлық әнұрандар өлі болып жазылған. Алайда, ведалық метрикаға толық және нақты сипаттама беру қазір мүмкін емес. Буындардың саны негізге алынғанмен, олардың созылыңқылығы мен қысқалығына мән бере бермеген. Ең қысқа өлеңде 24 буын, ал ең ұзын өлеңде 76 буын екен. Өз кезегінде, әр өлең бірнеше бөліктерге – патқа бөлінген, ал олардың әрқайсысы 8, 11, 12, ал ең сирегі 5 буыннан тұрған. 8 буындық падтар өте жиі кездескен және падтың бірінші бөлігінде әр буын ұзын да қысқа да бола алған.

Падтың әртүрлі ұйқастарын метр құраған. Осылайша 8 буынды 3 падтан тұратын өлең гаятри деп аталады, ал 8 буынды 4 падтан тұратын өлең – апуштубх, 11 буынды 4 падтан тұратын өлең – триштбух, 12 буынды 4 падтан тұратын өлеңдер - джагати деп аталады. Әртүрлі падтардан тұратын өлеңдер сирек кездескен. Мысалы, ушиних метрінде – үш пад сегізден және бір пад он екі буыннан т.б. кездескен.

Осылай ануштубх метрінен бірте-бірте үнді эпосы мен афористік поэзияның үздік жасалған метрілерінің бірі – шлока қалыптасты. Бұл жерде, басқа да қатынастарда сияқты, жүздеген жылдармен бөлініп тұрса да, «Ригведа» мен кейінгі ескерткіштер арасында өзара сабақтастық білінеді.

«Ригведа» ұрандарына, негізінен – мақтау сөздер, дұғалар, өтініштер, үнді пантеонындағы құдайларға тағзым ету т.б. жатады. Олардың бірінде: «Таудан аққан көңілді жылғалардай ұранымыз құйылар...» - деп айтылған еді. Ұрандарда құдайлардың әділеттілігі, күштілігі мен даналығы сипатталып, бұл ұрандарды жазушылар ақысына құдайлар ризалығын күтеді. Яғни, ол байлық, табын мал, балалы болу, денсаулық, күнәлар кешірілуі және т.б. армандары болуы мүмкін. Кейде құдайларды мадақтау барысында, «Ригведа» жаршылары адамзатқа берілген бар жақсылығын баяндайды. Осы сияқты көптеген ұрандарда найзағай құдайы, Индраның жауынгерлік ерліктері суреттелініп, ол гректердің соғыс құдайы Зевспен салыстырмалы түрде көрсетіледі. Ұрандар мазмұнында Индра мен асура-жындары арасындағы шайқас бейнеленіп, оның өз найзағайы арқылы Витраны жеңген ерлігі көрсетілген, мұндағы айдаһар Витра тауларда барлық жер бетінің өзен-суларын ұстап, адамзатты тіршілік нәрінен жұрдай қылады. Бұл сияқты үзінділер мифологиялық эпос фрагменттері болып табылатын ежелгі батырлар жырын еске түсіреді.

Ведалық ұрандарда сипатталған құдайлар бейнесі арқылы оларды құрастырушы-жаршылардың белгілі бір табиғат құбылыстарына деген эмоционалды әсер алуы баяндалады. «Ригведа» кейіпкерлері грек мифологиясында берілген құдайлар образдары тәрізді, дамудың жоғары сатысына жетіп үлгермеген. Құрамында жиі тұлғаландырылған табиғи феномендер көрініс табады. Дегенмен бұл – ведалық поэзияның ежелгі үлгілерінің бірі және де тікелей фольклорлы лирикамен тығыз байланысты. Әсіресе, осы тәрізді байланыстар кіші құдайларға арналған ұрандарда көрсетіліп, қоршаған ортаның сан түрлі болып келуін көрсетеді. Мысалы, таңғы арай құдайы, Ушас үшін жазылған ұрандар кейде жарқын сипатты, кейде аса нақтыланған немесе жетік түрде метафоралар мен теңеулерге толы үлгіде беріледі. Таңертең шығыстан аспан қақпасын ашады. Күн сәулесінен тігілген көйлегінде алау отын көтеріп, мейірімді ана ретінде аспан бұлттарын қуады, ал-қызыл кеудесінің алауы арқылы қарапайым халықты ұйқыдан оятып, күнделікті шаруаларына шақырады.

Ушас ұрандары үлгісінде басқа да құдайларға арналған ұрандар өте көп, солардың ішінде, Сурьеге (күн құдайы), Парджаньяға (жауын-шашын құдайы), Марутам үшін (толқын құдайы), Ваю немесе Ват (жел құдайы) үшін жасалған ұрандар да танымал болған. Кез келгенінде құдай бейнесі табиғат стихияларымен теңеледі. Мысалы, «Ригведа» жаршылары жел құдайының күш-қуатына талай мақтау сөздерін арнаған болатын.

«Ригведа» құрамындағы, Ушас ұрандарындағы лирикалық шумақтар сияқты, Индра ерліктері, байлық пен өмір ұзақтығының құдайы, Агнияға арнаулар жайлы мақтаулар да кезектесіп келеді. Осы құдайлар арасында аспан тәңірі Варуна ұрандары ерекшеленеді. Бұл ұрандар библиялық псалмдармен салыстырылған болатын.

«Ригведаның» соңғы оныншы кітабында құдайлардың анағұрлым абстрактты бейнелері сипатталған, олар – Вишвакарма әлем жаратушысы, Шрадхи – сенім құдайы және Манью – адамдық мінез құдайының бейнесі және т.б.

«Ригведа» құдайларының әртүрлі сипатта болуы, сонымен қатар, түрлі стильде сипат алуы ұрандар мазмұнына елеулі түрде әсер етіп, ежелгі мифологияның көрінісі болып табылады. Бұл әсері, дегенмен, әділ десе де болады, себебі «Ригведа» ұрандары әртүрлі дәуірлерге жатқызылады. «Ригведа» ескерткіштерінің қалыптасу уақытында кейбір көне бөлімдері өз мағынасын сақтап қалғанымен, зор өзгеріске ұшыраған. Нақты мифтен, бейнелі аңызға өту кезеңі де қалыптасып үлгерді. Осы арқылы қоршаған әлемнің рухани әрі аңызға толы көріністері анық мифологиялық сипат алады.

Ригведа мифологиясының басқа көптеген мифологиялық жүйеден айырмашылығы онда құдайлар иерархиясы жоқтығында және барлық құдайларды әлем билеушісі, жаратушы ең мықты деп аталуында еді. Белгілі дәрежеде Ригведадағы құдайлар арасындағы айырмашылық жоғалып, олар бір құдайдың әртүрлі қасиеттеріне айналған. Ригведаның көптеген ұрандарында бұл концепция кездеседі, ол бірінші мандалдағы 164 ұранның өлеңдерінің бірінде анығырақ көрініс тапқан, «оны: Индра, Митра, Варуна, Агни деп атайды... данышпандар құдайға бірде Агни, бірде Яма, бірде Матаришван деп түрлі атаулар берген». Ригведаның бірінші комментаторы Яска: «Құдайдың тек бір жаны бар, алайда құдайдың қасиеті көп болғандықтан, ол әртүрлі тараған: барлық құдайлар жалғыз жанның әртүрлі қасиеттері болып табылады» делінген.

Бұл концепция Ригведаның философиялық ұрандарында да кездеседі. Ригведаның Х-шы мандалында кездесетін философиялық ұрандар Праджапатиді құдай жалғыз жаратушы, әлемді қорғаушы ретінде мадақтайды.

Ригведаның барлық мазмұны дәстүр мен мифке арналмаған, сонымен қатар оның мәтіндерінде фольклорлы поэзияның көптеген фрагменттері кездеседі. Мұндай ұрандар ерекше бағаланады, себебі Үнді әдебиетінің дамуының ежелгі кезеңдерін тереңірек бақылауға, Ригведа пайда болғандағы рухани атмосфераны елестетуге болады. Бұл әдебиеттің жақсы дамығандығының көрінісі болып табылады.

Сонымен қатар Ригведада фольклорлы поэзияның басқа да жанрлары кездеседі. Мысалы жауынгерлік өлеңді еске түсіретін ұранды алсақ болады. Онда жаудың қалың күшімен күресіп жатқан қаруланған жауынгер қаһарлы бұлтпен салыстырады. Ойыншының әйгілі өлеңі мынадай: ойыншы өзін әйелімен, достарымен ұрыстырған, байлықпен тыныштықтан айырғандарды қарғайды, ойыншы олармен кездесуді асыға күтеді, олар оны мас қылып, өздеріне тартып алады.

Ригведада екі немесе одан да көп кейіпкерлерден тұратын диалог ұрандар ерекше орын алады. Диалогтардың мазмұны көбіне жұмбақтау келеді және оны тек кейін жазылған түсініктемелер мен аңыздардың көмегімен түсінуге болады. Мұндай ұрандардың ішіндегі ең әйгілісі- Пуруравас пен Урвашидің диалогы. Онда Пуруравас тастап кеткен нимфа Урвашидан қайта оралып, бірге тұруды өтініп сұрайды. Оның өтінішіне Урваши әйелдің достығына сенуге болмайды, «олардың жүрегі гиенаның жүрегіндей» деп жауап қайтарады. Пуруравас пен Урваши туралы аңыз кейінірек «Шатапатха-брахманда» толық көрініс тауып, классикалық үнді әдебиетінің ең әйгілі сюжеттерінің біріне айналды.

Ригведаның басқа диалогтарына көп таралған негіздер аңызға жататын Яма мен оның сіңілісі Ями арасындағы диалогты, арий тайпаларының қоныстануы жайындағы ақылгөй Вишвамитра мен Випаш және Шутудра өзендерінің арасындағы диалогты жатқызуға болады. Вишвамитра жауынгерлерінің басқа жағаға өтуі үшін өзендерден сұрайды.

Ригведаны зерттеушілердің арасында диалог ұрандар туралы әртүрлі көзқарас қалыптасқан. Біріншісі алғашқы кезде диалогтарда оларды түсіндіретін проза болып, кейінірек жоғалып кеткен дейді. Екіншісі диалог ұрандар дәстүрлік көрініске арналған драманы білдіреді дейді. Яғни осыдан Ригведа тек лирикалық және эпикалық жанрлардан ғана тұрмайтынын, сонымен қатар драмалық жанр да кездесетінін байқаймыз.

Самаведа және Яджурведа самхиттерінің Ригведадан айырмашылығы олардың негізінде дәстүрлі салттар болды. Самаведаның бізге дейін үш редакциясы жеткен еді. Солардың ішіндегі ең кереметі болып Каутхумы редакциясы болып табылады. Каутхумы 1603 әнұраннан тұрды. Самаведтер мәдени құндылық ретінде емес, үнді әндерінің тарихи дамуында улкен рөл атқарды.

Бірнеше көбірек қызығушылықты Яджурведа абыз адхварьюғаларға арналған веда иеленді. Яджурведадағы әнұрандар Ригведадан алып пайданылған. Бұл үнді прозасының ежелгі үлгілері, бұнда Құдайға табынушылық, құрбан шалу секілді дәстүрлі салттар негіз болған. Яджурведаның сақталған редакциясының екі негізгі мәтіні мыналар; Қара Яджурведа және Ақ Яджурведа .

Ақ Яджурведаға – әнұрандар мен құрбан шалу формулалары, ал Қара Яджурведаға негіз болған теотологиялық және салттық прозалар.

Кейбір деректер бойынша Қара Яджурведа Ригведадан бұрын пайда болған делінген.

Веда самхиттерінің ішіндегі өзіндік самхит болып Атхарваведа саналады. Атхарваведа - сиқыршылық жалбарынулар мен ырымдардан тұрған, ол ырымдар мен жалбарынулар Солтүстік Америка мен Африкалық үнділерге белгілі болған.

Сақталған Атхарваведаның ең жақсысы екі редакциясы - Шаунаки 20 кітапқа бөлінген 731 әнұраннан тұрады.

Веда әдебиетін «веданга» деп аталатын туындылар аяқтайды. Көбіне веданга туындысының ерекшілігі болып ондағы трактаттардың сутра формасы бойынша жазылғандығы. Сутраның алғашғы түсінігі – жіп, ал кейін ол қысқаша түсініктеме деген сөз деп берілді. Яғни алғашында ол матаның жібі секілді, ал кейіннен оны тезірек түсіну үшін веданга қысқаша түсінікті формада берілген. Бұл ведангадағы маңызды трактаттар болып Яскидің Нирукт және атақты Панинидің грамматикасы Аштадхьян саналады. Әлі күнге өзінің мазмұнын жоғалтпай қазіргі тіл білімінің негізгі әдістерінің ретінде қолданылады. Бұл Панинидің грамматикасының негізгі мақсаты – мәдени тілдің санскрит тілінің сипаттамасы, осымен ол ежелгі үнді әдебиетінің мәдени жағынан жаңа дәуірге жол ашқан болатын.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Мохенджо-Дара мен Хараппа өркениетін сипаттаңыз

2. Үнді тілдері классификациясына тщқталыңыз

3. Ведалық әдебиетті мазмұндаңыз (Веда-Ригведа-Самаведа-Яджурведа-Атхарваведа)

4. Ригведа мәтіні және оның құрамы

5. Самхиттер, брахмандар, араньяктар мен упанишадтар қандай канонның негізін құрайды?