13 Тақырып: халықарлық жеке құқық

ДӘРІС МАҚСАТЫ:

- студенттерді халықаралық жеке құқық анықтамасы, сипаттамасы, нысаны және мазмұнымен таныстыру;

- студенттерде халықаралық жеке құқық түрлері жөніндегі біліктілерін қалыптастыру.

СҰРАҚТАР:

1. Халықаралық жеке құқық ұғымы.

2. Коллизиялық нормалар және олардың құрамы.

1. Халықаралық жеке құқық ұғымы.

Халықаралық жеке құқық нормалары АК пен қоса Қазақстан Республикасының өзге заңдарында да болады (отбасылық, еңбек және т. б.).

Коллизиялық құқық мәселелерін реттейтін ҚР АК жетінші тарауы, құрылысы бойынша АК өз құрылысына ұқсас, сондықтан ол аталған тараудың нормаларын қолдануды жеңілдетеді. Халықаралық жеке құқық - халықаралық сипаттағы азаматтық-құқықтық қатынастарды реттейді яғни, құрамында шетел элементтері бар қатынастарды. Бул қатынастарға азаматтар мен заңды тұлғалар қатысады, кей жағдайларда оларға мемлекет те қатысуы мүмкін. Коллизиялық нормалар ол ішкі заң нормалары, олар нақтылы бір жағдайларға байланысты дау туындағанда, қай мемлекет заңын қолдануға болатынын анықтайды.

«Құрамында шетел элементі бар» деген термин келесіні білдіреді:

- құқық қатынастарының субъектісі бойынша – құқықтық қатынас жағының бірі шетел азаматы немесе заңды тұлғасы болады;

- құқық қатынастарының объектісі - шетелде орналасқан мүлік болады;

- бұл құқық қатынасының қалыптасуына әкілдерген заңды факт шетелде жасалған болады (шарт жасау, мәміле, құқықбұзушылық және т.б.).

Халықаралық жеке құқық нормаларын қолдану, ол өте күрделі үрдіс болады және екі кезеңнен тұрады: 1)коллизиялық норманы қолдану, жалпы коллизиялық норманы қолдану қажет пе жоқ па, қай норма және қай мемлекет құқығына ол бізді жұмсайды. Бұл жерде келесі мәселе туындауы мүмкін: екі жақты міндеттеу жөнінде, реторсиялар жөнінде, құқықтық саралау жөнінде, артқа сілтеу және үшінші мемлекет заңына сілтеу жөнінде. 2) екінші кезеңде - коллизиялық норма сілтеген құқықты қолдану болады. Бұл кезең коллизиялық норманың өзін емес, материалдық ұлттық немесе шетелдік норманы қолдану кезеңі болады. Бұл жерде өзге сұрақтар туындайды: жария тәртіп, императивтік нормаларды қолдану және шетел құқығының мазмұнын анықтау.

Аталған жағдайларды толық түсіну үшін жоғарыда аталған терминдардың ұғымын білу жөн. Мысалы, екі жақты деген орыс тілінде екі мағынада қолданылады: кең және тар мағынада. Кең мағынада - ол мемлекеттердің бір бірін қадірлеуге, заңдарды тануға тырысуларын және т.б. білдіреді. Халықаралық жеке құқықта бул термин арнайы манызда қолданылады, мемлекетпен шетел құқығын қолдану немесе шетел субъектілерінің құқықтарының көлемін тағайындау, басқа мемлекетте ол қағиданы бекіттіме жоқ па ескере отырып (АК 1089 б.). Реторсия – ол бір мемлекетпен, оның азаматтарының құқықтарын шектеген мемлекет азаматтарының құқықтарын, қарсы шектеу ретінде жауап қайтару болады. Аталған қысқаша түсініктемелер халықаралық жеке құқық терминдарының ерекшеліктерін және арнайы түсіндіруді қажет болатынын көрсетеді.

2. Коллизиялық нормалар және олардың құрамы.

Халықаралық жеке құқығының негізгі нормаларына - құрамы екі бөлімнен: көлемі және коллизиялық байланыстырулардан тұратын коллизиялық нормалар жатады. Коллизиялық нормалардың саралануын білу қажет болады. Қысқа формулада айтылған, құқықты таңдау тәсілі болып танылатын, байланыстыру формуласын білу өте маңызды болады. Байланыстыру формуласының негізгілеріне: жеке тұлға заңы, заңды тұлға заңы, заттың орналасқан жерінің заңы, азаматтық-құқық қатынастардың жақтары таңдаған заң, актінің жасалған жерінің заңы, сатушы мемлекетінің заңы, әрекет ету орныңын заңы, құқықтық қатынас онымен тығыз байланысты болатын заң, жұмыс орнының заңы және сот заңы жатады. Халықаралық құқықта аталған заңдар латын тілінде аталады. Мысалы: жеке тұлғаның заңы болып, ол азаматтық алған мемлекеттің заңы саналады (ҚР АК 1094 б.). Жеке тұлғаның жеке заңымен: оның әрекет қабілеттілігі, ат алу құқығы және оны қорғау құқығы белгіленеді. Бірақта тұлғаны әрекетке қабілетсіз деп немесе әрекетке қабілеті шектеулі деп тану, оны хабар ошарсыз кеткен деп немесе өлді деп тану - сот өткізілген мемлекеттің заңымен белгіленеді.

Бақылау сұрақтары:

- Халықаралық жеке құқық ұғымы.

- Коллизиялық нормалар және олардың құрамы.

Әдебиеттер тізімі: Жұмыс бағдарламасында келесі номерлерде берілген: 2, 3,

4, 5, 6, 7, 15.