10. Να αναφέρετε μερικά λεξιλογικά σχήματα λόγου

5.2.2. Σχήματα λόγου στο λεξιλογικό επίπεδο

• Μετωνυμία ονομάζουμε το μέρος αντί για το σύνολο, ή το υλικό αντί το

αντικείμενο. π.χ. η πλώρη έσκιζε το κύμα, (αντί το καράβι έσκιζε τη θάλασσα)

/ φέρε τα κρύσταλλα (αντί τα κρυστάλλινα ποτήρια).

• Ευφημισμός: Μία έννοια είναι συνδεδεμένη με κάτι αρνητικό, γι αυτό την ονομάζουμε με πιο ευχάριστο τρόπο π.χ. Εύξεινος πόντος (αντί άξενος, εφόσον θεωρούνταν πολύ δύσκολος για τα αρχαία καράβια), το ακρωτήρι της Καλής Ελπίδας (στη νότιο Αφρική. Ήταν πολύ δύσκολο σημείο στο διάπλου των καραβιών). Η κακιά αρρώστια (αντί ο καρκίνος), ο εξαποδώ (αντί ο διάβολος).

• Σχήμα λιτότητας. Λιτότητα σημαίνει αυστηρότητα, εγκράτεια, είναι το αντίθετο

της υπερβολής (π.χ. μέτρα λιτότητας στην οικονομική πολιτική σημαίνει όχι αυξήσεις,

περικοπή των εξόδων). Με το σχήμα λιτότητας εκφράζουμε μία έννοια με την άρνηση του

αντιθέτου της. π.χ. όχι λίγο = πολύ, όχι άσχημα = καλά.

• Αντίθεση. Είναι εντυπωσιακό σχήμα λόγου γιατί προβάλλει δύο όψεις του ίδιου

γεγονότος, διαφορετικές ή αντίθετες, οι οποίες τονίζονται μέσα από την αντιπαράθεση χρησιμοποιώντας αντώνυμες (αντίθετες) λέξεις. Ολίγο φως και μακρινό, σε μέγα σκότος.

• Οξύμωρο: ουσιαστικά πρόκειται για έντονη αντίθεση. Συνδέει αντιφατικά νοήματα (που δεν έχουν λογική σχέση μεταξύ τους και λογικά δε συνδυάζονται): χαρούμενη λύπη.

• Υπερβολή. Είναι η έξαρση μιας ιδέας, ενός νοήματος, ενός μεγέθους, στον ακραίο βαθμό, έως το απίστευτο. Σχήμα συχνό στα παραμύθια και στα δημοτικά τραγούδια

( προφορική λαϊκή παράδοση). Βάζει τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι στήθος…. , όλοι σαν ένας πολεμούν, αλλά εσύ σαν όλους.

• Παρομοίωση. Όταν θέλουμε να δώσουμε έμφαση σε μια έννοια, να την κάνουμε πιο εντυπωσιακή ή απλά πιο κατανοητή, για αυτό την αντιπαραβάλλουμε με μια άλλη έννοια.στην παρομοίωση συγκρίνουμε δύο έννοιες όπου τονίζουμε τις ομοιότητές τους

( παρα + ομοίωση < όμοιος) Τις δυο έννοιες τις συνδέει πάντα το συνδετικό επίρρημα σαν.

Αυτός τώρα πετά σαν αετός / Νιώθω σαν ορμητικός ποταμός /Τι με κοιτάζεις έτσι σα χαζός;

• Μεταφορά (δες ενότητα 3.3.1.)

• Αλληγορία – συμβολισμός

Χρησιμοποιείται κυρίως στα παραμύθια και στους μύθους. Μπορούμε να πούμε ότι είναι μία μεταφορά αλλά ενώ η μεταφορά είναι σε προτασιακό επίπεδο, η αλληγορία είναι σε κειμενικό επίπεδο και αφορά ολόκληρη την αφήγηση. Στην αλληγορία πάντα υπάρχουν υπαινιγμοί και ένα κρυφό νόημα (συνδήλωση ή υποδήλωση) το οποίο υπονοείται κάτω από την επιφανειακή σημασία των λέξεων και των νοημάτων.

• Λογοπαίγνιο

Παιχνίδι του λόγου. Είναι σχήμα πολύ συχνό στις διαφημίσεις. Είναι ένα παιχνίδι με τη διπλή σημασία των λέξεων, με τα ομώνυμα, τα παρώνυμα, τα τονικά παρώνυμα.

• Ειρωνεία

Η ειρωνεία επίσης έχει σχέση με τους υπαινιγμούς και το κρυφό νόημα που υπονοείται (συνδήλωση). Ο δέκτης του μηνύματος (ακροατής / αναγνώστης) καλείται να ερμηνεύσει το νόημα το οποίο δε δηλώνεται ξεκάθαρα από τον πομπό (ομιλητή / συγγραφέα).