Бекмолдин_книга_в печать170112
.pdf
14-тақырып. Жеке ұдайы өндірістің теориялық негіздері 201
Нақты мысал алайық. Өнімді екі фактор – еңбек пен капиталдыпайдалануарқылыөндіредіделік. Кестедеөндірісфакторының түрліүйлесімдекелуіарқылықолжеткізілетінөнімніңмаксималды шығарылуын сипаттайтын мəліметтер келтірілген.
Өндіріс факторларының түрлі үйлесімде келуі кезіндегі өнімді шығару нəтижелері.
|
|
|
|
|
14.1-кесте. |
|
|
|
|
|
|
|
|
Күрделі салымдар |
Еңбек шығындары (еңбек сыйымдылығы) |
|||||
(капитал шығындары) |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
5 |
1 |
20 |
40 |
55 |
65 |
|
75 |
2 |
40 |
60 |
75 |
85 |
|
90 |
3 |
55 |
75 |
90 |
100 |
|
105 |
4 |
65 |
85 |
100 |
110 |
|
115 |
5 |
75 |
90 |
105 |
115 |
|
120 |
Кестеде көрсетілген əр нəтиже еңбек пен капиталдың үйлесу сəйкестігі кезінде өндірілуі мүмкін максималды шығарылатын өнім көлемін көрсетеді. Мысал үшін 75 бірлік көлемінде шығарылатын өнімді көрсететін изоквантаны салайық.
K 
5 |
|
|
|
|
4 |
|
|
|
|
3 |
|
|
|
|
2 |
|
|
|
Q = 75 |
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
0 |
|
|
|
|
1 |
2 |
3 |
4 |
L |
14.2-сызба. Изокванта
202 Экономикалық теория
Изокванта арқылы талдаудың өндіруші үшін кемшілігі бар, себебі ол ресурстар мен өнімді шығару шығындарының натуралды көрсеткішін ғана көрсетеді.
Осышығындаркезіндеөндірудіжоғарылатуғатеңшығындар тігінемесеизокоста* (isocost line) мүмкіндікбереді. ЕгерP1 өндіріс факторы F1 бағасы, ал P2 F2 бағасы болса, онда біздің өндірушіміз белгілібірСбюджетінеиеболаотырып, F1 факторыныңХбірлігін жəне F2 факторының Y бірлігін сатып ала алады:
|
C P |
X P Y немесе |
Y P1 |
X C |
|
1 |
2 |
P2 |
P2 |
|
|
|
||
Еңбек пен капитал үшін |
K C w L |
|||
|
C w L r K немесе |
|||
|
|
|
r |
r |
K |
|
|
|
|
|
M’ |
|
|
|
|
M |
|
|
|
c |
M” |
|
|
|
r |
|
|
|
|
|
N” |
w |
N |
N’ |
|
r |
|
|
|
|
0 |
|
c |
L |
|
|
w |
||
|
|
14.3-сызба. Изокоста |
|
|
Тіктіңосытеңдігіресурстаркомбинациясынкөрсетеді. Бұларды |
||||
пайдалануөндіріскежұмсалғанбірдейшығындарғаəкеледі.Өндіруші |
||||
бюджетінің өсуі немесе ресурстар бағасының төмендеуі изокостаны |
||||
* Изокоста (өндіріс шығыны тұрақты болатынын көрсететін геометриялық нүктелер).
14-тақырып. Жеке ұдайы өндірістің теориялық негіздері 203
оңға, бюджеттің қысқаруы немесе бағаның өсуі изокостаны солға жылжытады. Изоквантаның изокостамен жанасуы өндіруші тепетеңдігі жағдайын анықтайды. Себебі бұл ресурстарды сатып алуға жұмсауға болатын қолда бар шектеулі қаражаттар өндірістің макси- малдыкөлемінеқолжеткізугемүмкіндікбереді(14.4-сызба).
K
T
III Q3
II Q2
I Q1
0 |
L |
|
14.4-сызба. Өндірушінің тепе-теңдігі
Т нүктесінде изоквантамен изокоста бірдей қиғаштығы жəне изокванта қиғаштығы техникалық алмастырудың шекті нормасымен өлшенетін ескере отырып, тепе-теңдік шартын келесідей жазуға болады:
MRTSL K dd KL wr
СЕМИНАР САБАҒЫНЫҢ ЖОСПАРЫ
I. Өндіріс функциясы өндіріс нəтижелері мен факторлар шығындары арасындағы тəуелді көрінісі ретінде.
Келтірілгентехнологиялардыңқайсысыекіресурстың(L – еңбек жəне K – капитал) үйлесуін көрсетеді. Егер ай ішіндегі ақша бірлігі L = 10, K = 20 болсатауарөндірушіоныңқайсысынпайдаланады?
MR
204 Экономикалық теория
Кестеде қандай тəуелділік көрсетілген? Фирманың белгілі бір технологияны таңдауы неге байланысты болады?
14.1-кесте
|
|
|
Технология |
|
|
|
|
Өндіріс көлемі |
А |
|
В |
|
С |
|
|
|
L |
K |
L |
|
K |
L |
K |
1 |
20 |
40 |
50 |
|
40 |
5 |
10 |
2 |
25 |
50 |
40 |
|
50 |
10 |
20 |
3 |
30 |
60 |
30 |
|
60 |
15 |
40 |
4 |
35 |
70 |
20 |
|
70 |
20 |
15 |
5 |
40 |
80 |
10 |
|
80 |
25 |
30 |
6 |
45 |
90 |
5 |
|
90 |
30 |
25 |
7 |
50 |
100 |
2 |
|
100 |
35 |
5 |
II. Факторлар тиімділігінің (өнімділігінің) көрсеткіштері.
1. Еңбек өзгермелі, ал капитал мен басқа ресурстар тұрақты
факторлар деп есептейік: |
|
|
|
|
|
|
|
Жұмысшылар саны (адам) |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
Тауар өндірісі (дана) |
0 |
40 |
90 |
126 |
150 |
165 |
180 |
Анықтаңдар: |
|
|
||
а) |
орта жəне шекті өнім қашан азая бастайды; |
|||
ə) |
егерөндіріскебір, екі, үш, төрт, беснемесеалтыжұмысшы |
|||
|
тартылса, орташа өнім қай кезде максималды шамасына |
|||
б) |
жетеді? |
|
|
|
бесінші жұмысшының шекті өнімін тауардың қанша |
||||
|
бірлігі құрайды? |
|
|
|
|
|
|
|
14.2-кесте |
Өзгермелі ресурс |
Жиынтық |
Өзгермелі ресурстың |
Өзгермелі ресурстың |
|
көлемі χ |
өнім ТР χ |
шекті өнімі МРy |
орташа өнімі АРу |
|
|
2 |
90 |
45 |
|
|
3 |
|
30 |
|
|
4 |
140 |
|
|
|
5 |
|
|
31 |
|
6 |
|
7 |
|
2. Жұмыспен толық қамтамасыз етілген ауданда кəсіпкер өндірістііскеасырады. Оныңкəсіпорнындасегізстанокбар. Кесте мəліметтері негізінде шекті жəне орташа өнімдер көрсеткіштерін пайдалана отырып, келесі сұрақтарға жауап беріңдер:
14-тақырып. Жеке ұдайы өндірістің теориялық негіздері 205
а) станок паркінің жұмыс істеуі қай дəрежеде болғанда, кəсіпкеркөзқарасыбойыншаөндіріскөлеміоңтайлыболады?
ə) станокпаркініңжұмысістеуіқайдəрежедеболғанда, қоғам көзқарасы бойынша өндіріс көлемі оңтайлы болады?
|
|
|
14.3-кесте |
Жұмыс істеп тұрған |
Өнім шығарылуы |
Орташа өнім (АР), |
Шекті өнім |
станоктар саны (К) |
(Q), мың дана |
мың дана |
(МР), мың дана |
1 |
6 |
6,0 |
6 |
2 |
15 |
7,5 |
9 |
3 |
23 |
7,6 |
8 |
4 |
30 |
7,5 |
7 |
5 |
36 |
7,2 |
6 |
6 |
42 |
7,0 |
6 |
7 |
46 |
6,6 |
4 |
8 |
48 |
6,0 |
2 |
3. Бекітілген алаңның жер учаскесінде фермер өз отбасымен ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізеді. Кесте мəліметтерін пайдалана отырып, келесідей сұрақтарға жауап беріңіз:
а) егер фермердің отбасында екі ұлы – толық жұмысқа жарамды қызметкер болса, оған ауыл шаруашылығы жұмысшыларын жалдауға негіз бар ма?
ə) егер фермер əрқайсысына айына отыз мың теңге төлеп, үш жалдамалы жұмысшы еңбегін пайдаланса, оның шаруашылығы тиімді бола ма?
|
|
|
14.4-кесте |
|
|
|
|
Қызметкерлер |
Өнімді шығару |
Орташа өнім |
Шекті өнім (МР), |
саны (L), адам |
(Q), мың теңге |
(АР), мың теңге |
мың теңге |
1 |
8 |
|
|
2 |
18 |
|
|
3 |
27 |
|
|
4 |
35 |
|
|
5 |
38 |
|
|
6 |
40 |
|
|
III. Кемімелі шекті өнімділік заңы.
Келесі мысалды қарастырайық:
206 Экономикалық теория
|
|
|
14.5-кесте |
||
Жер алаңының |
Жер алаңы |
1 гр. тыңайт- |
Қосымша қолданылған |
||
бірлігіне |
бірлігінен |
қышқа |
1 гр. тыңайтқышқа |
||
тыңайтқыш, |
арпа жинау, |
арпаның |
арпаның қосымша |
||
(га) (1) |
(га) (2) |
орташа |
өндірісі (шекті |
||
|
|
өндірілуі |
∆(2) |
||
|
|
(3) = (2) / (1) |
өнім) (4) = |
|
|
|
|
∆(1) |
|||
0 |
5,8 |
- |
- |
|
|
2,5 |
10,4 |
4,16 |
1,84 |
|
|
5,0 |
15,5 |
3,1 |
2,04 |
|
|
7,5 |
19,3 |
2,57 |
1,52 |
|
|
10,0 |
21,7 |
2,17 |
0,96 |
|
|
15,0 |
17,8 |
1,19 |
-0,78 |
|
|
20,0 |
16,2 |
0,81 |
-0,32 |
|
|
Тыңайтқышты қолдану өскен сайын жəне қалған факторларды пайдаланудың тұрақты көлемі кезінде өндіріс көлемі алдымен өсетінін, содан соң баяулап өсіп, соңынан төмендей бастайтын кестеден көруге болады. Басқаша айтқанда, егер бір өндірістік фактордыңшығыны ғана өссе, өндірудіңөсуі– шектіөнімбелгілі бір нүктеде бастап, қысқара бастайды да, аяғында теріс болып шығады.
Біз кемімелі өнімділік заңын графикалық түрде көрсете аламыз. Өндірудің жалпы көлемін Х, ал еңбек сияқты өндірістің жалғыз факторын қолдану нəтижесінде туындаған өсімді Δχ деп белгілейік.
Х 
|
х |
|
х |
|
х |
|
х |
х |
Еңбекті қолдану |
|
|
|
көлемі |
14-тақырып. Жеке ұдайы өндірістің теориялық негіздері 207
Х 
|
|
|
Еңбекті қолдану |
|
х |
|
|
|
көлемі |
х |
х |
|
|
|
|
|
|
||
|
|
х |
х |
х |
|
|
|
|
|
|
14.1-сызба. Кемімелі өнімділік заңы |
|
||
IV. Өндіруші шығындарын азайту жəне оның пайдасын барынша көбейту.
Жетілген бəсеке жағдайында фирма баға алушы болып табылады. Себебі өнімнің шығарылған барлық бірліктері бір бағамен сатылады да тауардың қосымша бірлігі МR сатудан түскен түсім орта табыс пен рыноктағы өнім бағасына тең болады: МR = AR= Р
|
|
|
|
|
|
14.6-кесте |
|
|
|
|
|
|
|
Өнімді |
Бір дана |
Жиынтық |
Жалпы |
РF |
Орташа |
Шекті |
шығару |
өнім |
табыс, ТR |
шығындар, |
пайда |
табыс, |
табыс, |
көлемі, |
бағасы, |
(теңге) |
ТС (теңге) |
(теңге) |
АR |
МR |
Q (дана) |
Р (теңге) |
|
|
|
(теңге) |
(теңге) |
0 |
200 |
0 |
400 |
-400 |
- |
200 |
1 |
200 |
200 |
540 |
-340 |
200 |
200 |
2 |
200 |
400 |
700 |
-300 |
200 |
200 |
3 |
200 |
600 |
820 |
-220 |
200 |
200 |
4 |
200 |
800 |
920 |
-80 |
200 |
200 |
5 |
200 |
1000 |
1000 |
0 |
200 |
200 |
6 |
200 |
1200 |
1050 |
150 |
200 |
200 |
7 |
200 |
1400 |
1120 |
280 |
200 |
200 |
8 |
200 |
1600 |
1210 |
390 |
200 |
200 |
9 |
200 |
1800 |
1400 |
400 |
200 |
200 |
10 |
200 |
2000 |
2000 |
0 |
200 |
200 |
208 Экономикалық теория
Кестеденбелгілібірөндіріскөлемінедейін(Q = 5-кедейін) жалпы шығындардың жалпы табыстан артық болатынын көріп отырмыз. Бұл жағдайда пайда теріс мəнде болады. Өндіру көлемі өскен сайынжалпытабыста, жалпышығындардаөседі. Бірақекіншілері өсу қарқыны жағынан қалып отырады. Өндірудің белгілі бір көлемінде (Q = 5) TR TC-ке теңеседі де, соңында фирма пайда ала бастайды. Фирма өндіріс көлемі тоғыз бірлікке тең болған кезде максималды пайда алады. Бұл көлемде шекті шығындар шамасы шектітабысқажақындайды(МС= 210, МR = 200). Сонымен, фирма МС = МR жағдайы сақталғанда өз пайдасын жоғарылатады.
Сандық мысал: бəсекелес фирма пайдасын максимумға жəне шығынын минимумға жеткізу. Бəсекелес фирма рынокта өз өнімінің бір данасы үшін 6 ақша бірлігі бойынша бағамен сатады. Қысқакезеңішіндегіжалпышығындарқызметі7-кестедеберілген. Бұл жерде сонымен қатар, орташа өзгермелі, шекті жəне орташа жалпы шығындар, жалпы табыс, пайда да берілген. Максималды пайдаалуүшінфирмаөнімніңқаншасаныншығаруыкерекекенін анықтау қажет. Қандай рыноктық жағдайда фирма нөлдік пайдаға иеболадыжəнеқандайжағдайдарыноктанкетугемəжбүрболады? Шешімді кестелік жəне графикалық нысанда беріңіз.
14.7-кесте
Өнімді өндіру |
Баға |
Жалпы табыс |
Жалпы шығындар |
Пайда |
Өзгермелі шығындар |
Орташа өзгермелі шығындар |
Шекті шығындар |
Орташа жалпы шығындар |
|
Q |
P |
TR |
TC |
TP |
VC |
AVC |
MC |
ATC |
|
(ақша |
(ақша |
(ақша |
(ақша |
(ақша |
(ақша |
(ақша |
(ақша |
||
(дана) |
|||||||||
бірлігі) |
бірлігі) |
бірлігі) |
бірлігі) |
бірлігі) |
бірлігі) |
бірлігі) |
бірлігі) |
||
0 |
6 |
0 |
4 |
-4 |
0 |
|
|
|
|
1 |
6 |
6 |
8 |
-2 |
4 |
|
|
|
|
2 |
6 |
12 |
10 |
2 |
6 |
|
|
|
|
3 |
6 |
18 |
14 |
4 |
10 |
|
|
|
|
4 |
6 |
24 |
20 |
4 |
16 |
|
|
|
V. Өндірушінің тепе-теңдік жағдайы.
Сіз ұзақ мерзімді кезең режимімен жұмыс істейтін жəне өндіріс үшін екі фактор – еңбек пен капиталды пайдала-
14-тақырып. Жеке ұдайы өндірістің теориялық негіздері 209
на отырып, шығындарды минимумға жеткізетін тепе-теңдік жағдайындағы фирмаға басшылық етесіңдер делік. Ары қарай сендерге байланысты емес белгілі бір күштер əсерінен еңбек бағасы өсті деп есептейік. Өзгерген жағдайдағы сенің фирмаңың мінез-құлқының мүмкін нұсқаларын (варианттарын) көрсететін логикалық түсініктеме беріңдер. Өз ойларыңды графикалық əдіспен дəлелдеңдер.
ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
1.Өндіріс факторына шығындардың қандай түрлері жатады?
а) капитал, еңбек, пайда, кəсіпкерлік; ə) жер, еңбек, капитал; б) пайыздар, табыс, кəсіпкерлік; в) еңбек, жер, табыс.
2.Өндірістік қызметті не сипаттайды?
а) өндірістік ресурстарды пайдаланудың жалпы көлемі; ə) өндірісті технологиялық ұйымдастырудың ең тиімді тəсілі;
б) шығындар мен өнімді өндірудің максималды көлемінің дара байланысы;
в) шығындар минимумға жеткізілген кезде пайданы максимумға жеткізу тəсілі.
3.Өндіріс функциясы бір өзгермелі фактормен нені сипаттайды?
а) |
Q өндіріс көлемінің F1 факторы бағасына байланысы; |
ə) |
F1 факторы өзгеріп, ал барлық қалғандары тұрақты болып |
|
қалатын тəуелділік; |
б) |
барлық факторлар өзгереді, ал F1 факторы тұрақты болып |
|
қалатын тəуелділік; |
в) |
F1 жəне F2 факторлары арасындағы байланыс. |
4.Шекті өнім нені білдіреді?
а) өндірілген өнімнің барлық шығындар шамасына қарай өсуі; ə) өзгермелі фактор шығындары өсімі бірлігіне тиесілі жалпы
өнім өсімі; б) өндірілген шығындарға жатқызылған өндірілген өнімнің мүмкін
өсуі; в) рыноктағы жағдай өзгерген кездегі өндірістің жалпы өсімі.
5.Егер өзгермелі фактордың белгілі бір мəнінде орташа өнім (АР) максималды мəнге ие болса бұл нені білдіреді?
а) жалпы өнім (ТР) максималды мəнді қабылдайды; ə) жалпы өнім (ТР) мəні төмендей бастайды; б) орташа өнім (АР) шекті өнімге (МР) тең; в) шекті өнім (МР) нөлге тең.
14-3/108-11
210 Экономикалық теория
6.Егершектіөнім(МР) өзгермеліфактор(F1 ) мəліметтеріненмаксималды мəнге жетсе, бұл осы нүктеде ..... дегенді білдіреді.
а) жалпы өнім (ТР) максималды мəн қабылдайды; ə) орташа өнім (АР) өседі, ал жалпы өнім (ТР) төмендейді;
б) орташа өнім (АР) төмендейді, ал жалпы өнім (ТР) өседі; в) орташа өнім де, жалпы өнім де өседі.
7.Егер шекті өнім (МР) (F1 ) өзгермелі факторының белгілі бір мəнінде нөлге тең болса, бұл осы нүктеде ..... дегенді білдіреді.
а) жалпы өнім (ТР) максималды мəн қабылдайды; ə) орташа өнім (АР) өседі; б) жалпы өнім (ТР) өседі;
в) жалпы өнім (ТР) өседі, ал орта өнім (АР) төмендейді.
8.Өнімділіктің кему заңының əрекеті ....дегенді білдіреді.
а) |
F1 ауыспалы факторының белгілі бір шамасы кезінде шекті өнім |
|
(МР) мəні теріс шама болады ; |
ə) |
орташа өнім (АР) F1 ауыспалы факторының белгілі бір мəніне |
|
дейін өседі, содан соң өседі; |
б) |
F1 ауыспалы факторының тұрақты өсуі кезінде жалпы өнім |
в) |
(ТР) төмендей бастайды; |
еңбек өнімділігі үздіксіз өсе бермейді. |
9.Екіөзгермеліфакторменөндірістікқызметтіграфикалықбейнелеу кезіндегі изокоста....
а) екі фактордың тең өндірістік мүмкіндіктерінің сызығы; ə) пайдаланылуы өнімді шығарудың бірдей көлемін қамтамасыз
ететін екі фактордың барлық комбинациясын үйлестіретін сызық;
б) екі ауыспалы фактордың тұрақты шекті өнімділігінің сызығы; в) факторларды технологиялық алмастырудың тұрақты норма-
сының сызығы.
10.Изокванта картасы – бұл ....
а) факторлардың белгілі бір үйлесімі кезінде өнімді өндіруді көрсететін изокванталар жиынтығы;
ə) ромб; б) технологиялық алмасудың шекті нормасын сипаттайтын
сызықтар комбинациясы; в) а жəне ə жауаптары дұрыс.
11.Изокоста – бұл ....
а) немқұрайдылық қисығы; ə) сол кезде өндіріс шығындары тең болатын екі фактор шы-
ғындары үйлесуін көрсететін сызық; б) кəсіпорын бюджеті шығындары; в) а жəне ə жауаптары дұрыс.