Ұсынылатын әдебиеттер
Ә.Әубәкіров, Б.Б.Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова, Т.П.Табеев. Экономикалық теория. Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті. 1999.
Әкімбеков С., Баймухаметова А., Жанайдаров У. Экономикалық теория. Оқу құралы. Алматы. 2001.
Экономикалық теория. Оқулық. Алматы. Қазақ университеті. 2002.
Қашықов Ш., Нұрғалиев Ө. Экономикалық негіздері. Қарағанды. Оқулық.
СДЖ арналған бақылау жұмысы
Осы бөлімге ұсынылған әдебиеттермен танысу.
Негізгі терминдер сөздігін құрып, оларға сипаттама беру
Экономикалық теорияның зерттеу әдістері.
Экономикалық теорияның ғылыми мектептері.
ІІ бөлім. Қоғамның экономикалық дамуының жалпы негіздері
2-тақырып. Қоғамдық өндірістің негіздері.
1 Қоғамдық өндіріс және оның құрылымы.
2 Өндіріс факторларымен ресурстары.
3 Экономикадағы технологиялық таңдау.
1) Өндіріс- адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған қызметі. Қажеттілік- адамның бір нәрсеге мұқтаждығы. Өндіріс нәтижесінде игіліктер алынады.
Игілік-қажеттілікті қанағаттандаратын құрал. Игіліктер тікелей- тұтыну құралдары және жанама - өндіріс құралдары болып бөлінеді. Сонымен қоса игіліктер материалды қызмет және материалды емес қызмет деп бөлінеді. Материалды қызметке- заттың кеңістікте жылжуын қамтамасыз ететін қызметтер, мысалы: тасымалдау, ал материалды емес қызметер адамның белгілі бір қажеттіліктерін қанағаттандарады, мысалы: адвокат қызметі, білім беру және т.с.с.
Демек, өндіріс процесі материалды тауарлармен қызметтер және материалды емес тауарлармен қызметтер өндірісінен тұрады. Сәйкесінше, материалды және материалды емес өндіріс түрлерін айырады.
өндіріс
материалды
материалды емес
материалды
қызметтер
материалды емес
тауарлар
материалды емес
қызметтер
материалды
тауарлар
Қоғамдық өндіріс нәтижесінде қоғамдық өнім алынады, ол өз қозғалысында келесі кезеңдерден өтеді: өндіріс - бөлу - айырбас - тұтыну.
Өндіріс- материалды игіліктер мен қызметтер пайда болатын бастапқы кезең. Бөлу- қоғамдық өнімнің нарықтық шаруашылықта бөлінуі. Айырбас- қоғам байлығының ұлғаюына ықпал етеді. Тұтыну- өндіріс нәтижесін- игіліктерді қажеттілікті қанағаттандару үшін пайдалану. Тұтыну: жеке және өндірістік болып табылады. Жеке- адамның жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатымен игіліктерді тұтынуы, мысалы: киім, азық- түлік және т.с.с. Өндірістік- жаңа игіліктерді өндіру мақсатымен өндіріс құралдарын тұтыну, мысла: шикізат, материал және т.с.с.
Ұдайы өндіріс- өндіріс процесінің үздіксіз жаңару процесі, ол екі түрлі болады: қарапайым және кеңейтілген.
Қарапайым ұдайы өндірісте өндіріс жылдан жылға тұрақты көлеммен жаңарап отырады. Кеңейтілген ұдайы өндіріс кезінде өндіріс процесінің көлемі ұлғайтылып отырады.
Кеңейтілген ұдайы өндіріс процесінің нәтижесінде қоғамдық өнім көлемі ұлғаяды. Бірақ қоғамды тек өндіріс көлемін ұлғайту ғана емес, сол өнім өндірісіне кеткен шығындардың тиімділігі де толғандырады.
Тиімділік - белгілі бір нәтижеге кеткен шығындармен сол нәтиженің арасындағы қатынас. Қоғамдық өндіріс нәтижесін сипаттау үшін – экономикалық тиімділік түсінігі пайдаланылады. Экономикалық тиімділік деп- бір адамның қажеттілігін қанағаттандыруды азайтпай, басқа адамның қажеттілігін қанағаттандыруды ұлғайта алмау жағдайын айтамыз. Бұл жағдай Парето- тиімділік деп аталынады.
Қоғамдық өндіріс тиімділігін маңызды сипаты - экономикалық өсу. Экономикалық өсу- белгілі бір уақыт аралығында қоғамдық өнімнің сандық және сапалық жетілдірілуі.
Экономикалық өсудің интенсивті және экстенсивті түрлері бар.
Экстенсивті экономикалық өсу кезінде қоғамдық өнім көлемі өндіріс факторлерінің санын көбейту арқылы жүзеге асады.
Интенсивті экономикалық өсу өндіріс технологиясын жетілдіру, өндіріс факторлерінің сапасын жақсарту арқылы жүзеге асады.
2) Өндіріс процесінде негізгі экономикалық факторлері өзара әрекеттеседі: еңбек, капитал, жер және кәсіпкерлік.
Еңбек- адамның қандай да бір пайдалы нәтижеге бағытталған ойлау және физикалық қызметі. Еңбек еңбек өнімділігі және еңбек интенсивтілігі көрсеткіштерімен сипатталады.
Еңбек өнімділігі- бір ауқыт бірлігінде өндірілген өнім көлемін сипаттайды, ал еңбек интенсивтілігі- бір уақыт бірлінінде жұмсалған физикалық және ойлау қабілетінің жұмсалу дәрежесі. Бұл өндіріс факторын пайдалану нәтижесінде табылатын табыс- еңбек ақы. Демек еңбек бағасы- еңбек ақы.
Жер- табиғаттың адамға беретін игіліктері, олар жер және оның қойнауы, су, ауа және т.б. Жердің қасиеттерін шынайы- өздігінен пайда болған және жасанды- дам қолымен құрылған деп бөледі. Жердің өндіріс факторі ретіндегі өзгешелігі- оның көлемінің шектеулігінде, осы жерді ресурсретінде пайдалану кезінде пайда болатын табыс- рента. Рента- ұсынысы шектеулі өндіріс факторінен алынатын табыс.
Капитал- табыс әкелетін құндылықтар, материалды игіліктерді өндіру үшін қажет құралдар қоры. Капитал негізгі және айналмалы болып бөлінеді.
Негізгі капитал- өндіріс процесіне бірнеше рет қатысып, өз құнын өнімге біртіндеп өткізетін құралдар, олар ғимарат, қондырғы және т.б.
Өндіріс процесі кезінде негізгі капитал физикалық және моралды тозуға шалдығады.
Физикалық тозу-негізгі капиталдың өндіріс процесінде пайдалануына жарамай қалуы, істен шығуы.
Моралды тозу- негізгі капиталдың оның жаңа түрінің пайда болуы салдарынан құнсыздануы, оны пайдалану шығынды.
Айналмалы капитал- өндіріс процесіне бір рет қатысып, өз құнын дайын өнімге толығымен өткізетін құралдар, олар материал, шикізат және т.б.
Капитал – процент түрінде табыс әкеледі. Процент- адамдар ресурстарды келешекте емес қазіргі уақытта пайдаланғаны үшін төлейтін бағасы.
Кәсіпкерлік- оның көмегімен жоғарыдағы 3 фактор ұштастырылады. Кәсіпкерлік экономикалық теорияда 18ғ. пайда болды, «меншік иесі» дегенді білдірді.
Экономикалық категория ретінде кәсіпкерлік- пайда табу мақсатымен жүзеге асырылатын қызмет түрі. Осы қызмет нәтижесінда пайда алынады.
Пайда- табыстармен шығындар арасындағы айырмашылық.. Пайда табу ресуратсрды тиімді пайдалану және бөлуді ынталандырады, сонымен қоса жаңа өндіріс технологиясын еңгізуге, жаңа өндірісті игеруге, шығындарды азайтуға итермелейді.
3) Ресурстардың шектеулігі оларды пайдаланудың альтернативтілігін (таңдау мүмкіндігі) анықтайды. Оны сипаттау үшін П. Самуэльсонның сандық мысалын қарастырайық.