Ұсынылатын әдебиеттер

1. Ә.Әубәкіров, Б.Б.Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова, Т.П.Табеев. Экономикалық теория. Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті. 1999.

2. Әкімбеков С., Баймухаметова А., Жанайдаров У. Экономикалық теория. Оқу құралы. Алматы. 2001.

3. Экономикалық теория. Оқулық. Алматы. Қазақ университеті. 2002.

4. Қашықов Ш., Нұрғалиев Ө. Экономикалық негіздері. Қарағанды. Оқулық.

5. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов У.С., Жунісов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Оқулық. Алматы-Ақтөбе.2002.

6. С.С.Мәуленова, С.Қ.Бекмолдин, Е.Қ.Құдайбергенов Экономикалық теория. Оқу құралы. Алматы, Экономика, 2004.

СДЖ арналған бақылау жұмысы

1. Инвестициялар өндіріс қорларын қаржыландыру көзі.

2. Қорлардың айналым жылдамдығы.

10 Тақырып. Кәсіпорынның шығындары мен табысы.

1. Өндіріс шығындары және оның классификациясы.

2. Кәсіпорын пайдасы.

1) Тұтынушының тауарды сатып алудағы мақсаты пайдалылық болса, өндірушінің мақсаты өндіріс шығындарын азайту. Шығындар ұсыныс көлеміне әсер ететін негізгі фактор. Сондықтан, өнімнің қандай көлемін өндіру керектігін анықтағау үшін фирма шығындарын талдауы керек.

Шығындар- иеленілген өндіріс факторлері үшін төлем.

Экономикалық әдебиеттерде «шығындар» «залал» түсініктері қатар пайдаланылады. «Залал» түсінігі материалды, табиғи және т.б. рестуратарды өндіруге жұмсалымдарды расходы білдіреді. «Шығындар» - олар тек залалдар ғана емес, нарықта құнды формаға айналған ресурс заладарын білідіреді.

Шығындардың әр түрлі классификациясы бар.

1. Бағалау әдісіне қарай шығындар: бухгалтерлік және экономикалық болып бөлінеді.

Бухгалетр іс жүзіндегі шығындарды есептейді, оның мақсаты – жүргізілген опреацияларды сипаттау. Демек, бухгалтерлік шығындар- белгілі бір өнім көлемін өндіруге кеткен өндіріс фактрорлерінің құны.

Экономист бухгалтерге қарағанда болашақты ойлайды, ол бір ресурсты қандай жолдармен пайдалануға болатынын қаранстырады. Сондықтан жіберіліп алған мүмкіндіктер шығыны болады немесе альтернативті шығындар.

Альтернативті шығындар – ресурстарды тиімді пайдаланғаннан табуға болатын ақша сомасы.

2. Қаражаттың пайда болуына қарай альтернативті шығындар: сыртқы және ішкі болып бөлінеді (нақты және нақты емес).

Сыртқы (нақты) – фирманың шикізат, қондырғы, көлік, энергияны сырттан сатып алуға жұмсаған алтернативті залалдары, демек кәсіпорын құрамына кірмейтін жабдықтаушылардан сатып алулары. Бұл шығындар бухгалтерлік есептерде көрініс алады.

Ішкі (нақты емес) – меншік және өз қажеттілігіне пайдалананылатын ресуртарға жұмсалатын альтернативті шығындар. Демек, нақты емес шығындар – фирма ресурстарын сатқаннан түсетін табыстың жоғалтулары.

Экономикалық шығындар – фирма иелігіндегі жерден жіберіліп алған рента көлемі, қондырғыға салынған ақшадан процент, өз фирмасында жұмыс істейтіндердің еңбек ақысы.

3. Өндіріс көлеміне әсер ету шамасына қарай шығындар: тұрақты және өзгермелі болып бөлінеді.

Тұрақты шығындар (FC) - өндіріс көлеміне тәулсіз болатын шығындар, оларға: амортизация, рента, жал төллемдері жатады, олар кәсіпорын тоқтап тұрса да төленуге тиіс.

Өзгермелі шығындар (VС) – өндіріс көлемінен тәуелді болатын шығындар, оларға: шикізат материалға, еңбек ақы шығындары жатады, бұл шығындар өндірістің өсу шамасына қарай артады.

Тұрақты және өзгермелі шығындардың сомасы жиынтық шығындарды (ТС) құрайды.

ТС =FC+ VС

4. Өнім бірлігіне жұмсалуына қарай шығындар: орташа жиынтық және орташа тұтақты, орташа өзгермелі болып бөлінеді.

Орташа жиынтық (АТС) – жиынтық шығындардың өндірілген өнім көлеміне қатынасымен анықталады.

АТС = ТС / Q

Орташа тұрақты шығындар (АFС) – жалпы тұрақты шығындардың көлемінің өндірілген өнім көлеміне қатынасымен анықталады.

АFС= TFC / Q

Орташа өзгермелі шығындар (АVС)- жалпы өзгермелі шығындардың көлемінің өндірілген өнім көлеміне қатынасымен анықталады.

Орташа шығындар қисығы U нысанында. Алдымен орташа шығындар өте жоғары. Ол үлкен тұрақты шығындар өнімнің шамалы көлеміне келетіндігімен байланысты. Өнім өндірісінің ұлғаюы шамасына қарай тұрақты шығындар өнімнің көбірек санына келеді де, орташа шығындар азаяды, минимумға түседі М нүктесіне келеді. Өндіріс көлемінің артуы орташа шығындар көлеміне тұрақты шығындар емес, өзгермелі шығындар әсер етеді. Сондықтан табыстың азаюы заңына сәйкес өзгермелі шығындар артады.

5. Фирма шығара алатын максималды өнім көлемін есептеу үшін шекті шығындар пайдаланылады.

Шекті шығындар (МС) – әр қосымша өнім бірлігін өндіру үшін қажет қосымша шығындар.

МС = ΔТС / ΔQ , мұндағы Q=1.

Бұл шығындарды анықтау фирма стратегиясы үшін қажет. Тұрақты шығындар өзгеріссіз болғандықтан, шекті шығындар өзгермелі шығындар өсіміне тең болады.

Қосымша өнім бірлігін өндіру қосымша шығындарды тудырады, сонымен қоса шекті табыс әкеледі. Шекті шығындар шекті табыстан аз болғанға фирма өндірісін кеңейтеді. Егер шекті шығындар шекті табыстан артық бола бастаса, фирма зардап шегеді.

2) Нарықтық экономикада пайда – кәсіпкерлік фактордан алынатын табыс, демек пайда факторлы табыс.

Пайда көбіне жиынтық табыстар мен жиынтық шығындар арасындағы айырмашылық.

Қалыпты пайда- ресурсты өндіріс процесіне тарту және оны сол өндірісте демеп тұру үшін қажет кәсіпкердің минималды табысы.

Экономистер мен бухгалтерлер пайданы да әр түрлі қарастырады.

Бухгалтерлік пайда - фирманың жалпы түсімінен сыртқы шығындарды алып тастағанда туындайды.

Экономикалық пайда – барлық шығындарды(сыртқы және ішкі) алып тастағандағы жалпы түсім.

Пайданың функциялары:

1. экономикалық пайда алуды күту ресурстарды неғұрлым тиімді пайдалануға ынталаныдырады;

2. экономикалық пайданың болуы ресурстарды альтернативті пайдаланудың әдістерінде тиімді пайдалануға итермелейді.

Пайда өндірісті ұлғайтуға ынталандыру туғызумен қоса сол ұлғайтуларды қажыландырудың қайнар көзі болып табылады. Неғұрлым жоғары пайда табатын кәсіпорындар сол пайданың бір бөлігін өндірісті ұлғайтуға немесе жаңартуға, демек инвестиция салуға жұмсайды.