ы

ÁÁÊ 67.0ÿ73 À 22

Ќ. А. Ясауи атындаѓû Õàëûќаралыќ ќàçàќ-т‰р³к университет³ Т‰рк³стан гуманитарлыќ ѓылымдар жºне бизнес институтыныњ îќу ºд³стемел³к кењес³мен ±сынылѓàí

РЕЦЕНЗЕНТТЕР:

Ñåé³òќ±ëîâ Í. À.— социология ѓылымдарыныњ кандидаты, доцент;

¤серов Н.— çàњ ѓылымдарыныњ докторы, профессор; Батырбаев Н. М.— çàњ ѓылымдарыныњ кандидаты, доцент.

Àѓдарбеков Т., ªлайдар А., Алайдаров А.

À22 Ќ±ќûќ íåã³çäåð³. Îќó ќ±ралы.— Алматы: Н±р-пресс, 2008.— 264 б.

ISBN 9965-813-50-7

Îќó ќ±ðàëû «Ќ±ќûќ нег³здер³» курсыныњ Ќàçàќстан Республикасы Б³л³м жºне ѓылым министрл³г³н³њ 11 мамыр 2005 ж. ¹ 289, 12 ш³лде 2005 ж. ¹ 480 б±йрыќтарда бек³т³лген баѓдарламасы нег³з³нде жазылѓàí.

Îќó ќ±ðàëû æîѓàðû îќу мен орта арнайы оќу орындарында зањ б³л³м³н алмайтын студенттер³не, колледж студенттер³не, гимназия оќушыларына арналѓàí.

ÁÁÊ 67.0ÿ73

ʳð³ñïå

Ќàçàќстан Республикасыныњ Президент³ Н. А. Назарбаевтыњ 2008 æûëѓû Ќàçàќñòàí õàëќына жолдауында «Б³л³м беру саласыныњ басты м³ндет³ — 2010 жылѓа дей³н б³л³м беруд³ дамыту жμн³ндег³ мемлекетт³к баѓдарламаны орындай отырып, осы саланыњ сапалы ќызмет кμрсету аясын кењейту болып табылады» — деген. Яѓни ‰ш жылдыњ ³ш³нде заманѓà ñàé á³ë³ì àëóѓà æºíå îçûќ технологияларды игеруге м‰мк³нд³к берет³н б³л³м беруд³њ ти³мд³ инфраќ±рылымын жоѓàðû æºíå îðòà îќу орындарында ±йымдастырылу ќажетт³г³ тапсырылды.

Мемлекет пен ќ±ќûќ теориясыныњ ќалпында, т±раќты б³л³мдерд³њ эволюциясымен ќàòàð, áàñќà çàњ пºндер³нде де мем- лекетт³к-ќ±ќûќòûќматерия жμí³íäå æàња б³л³мдерд³њòîќтаусыз жиналу процес³ ж‰р³п жатыр. Ол ќîѓàì μм³р³ндег³, мемлекеттег³, ќ±ќûќòàѓы, экономикадаѓû æºíå ќîѓàìíûњсаяси ж‰йес³ндег³ процестерд³ объективт³к жаѓûíàí êμрсетуш³ болып есептелед³.

Ќàçàќстан Республикасындаѓû ќ±ќûќòûќ мемлекетт³л³кт³ жет³лд³руд³њ ќажетт³ шарты рет³ндег³ ќàçàќстандыќ патриотизмд³тºрбиелеу,студенттерд³њºлемд³ктанымынќалыптастыру, ќîѓàìäûќ æºíå ќ±ќûќòûќ мºдениет жºне жеке ќ±ќûќ танымын жоѓарылату маќсатына сай зањ мамандыѓын алмайтын студенттерге мемлекет жºне ќ±ќûќ теориясыныњ íåã³çäåð³í ìåњãåðó, ±ëòòûќ ќ±ќûќòûњ жетекш³ салаларыныњ øåњáåð³íäå ќажетт³ б³л³м беру кμçäåë³ï îòûð. ßѓíè ќîѓàì μм³р³ндег³ мемлекет пен ќ±ќûќòûњ îðíû ìåí ðîë³í àíûќòàó, Ќàçàќстан Республикасыныњ ќ±ќûќòûќ æ‰éåñ³í³њ дамуыныњ àëѓы шартымен жºне мºселелер³мен таныстыру, ќàçàќстандыќ мемлекетт³к- ќ±ќûќòûќ механизмн³њ æåò³ëä³ð³ëó³í³њ саяси ќ±ќûќòûќ жолдарын аныќтау, субъективт³к ќ±ќûќтар мен м³ндеттерд³ ж‰зеге асыруѓà ќажетт³ тºж³рибен³ жинаќòàóѓа ‰йрету.

Îñû «Ќ±ќûќ нег³здер³» пºн³не арналѓàí îќó ќ±ралында жања факторлар мен жаѓдайлардыњ ûќпалымен ºрб³р ќ±ќûќòûњ салаларындаѓû μзгерген ќатынастар μç³íä³ê òàáèѓатына байланысты баяндалып талданады жºне ЌÐ Á³ë³ì æºíå ѓылым министрл³г³н³њ 2005 æûëѓû á±éðûќтарымен бек³т³лген типт³к оќó áàѓдарламасы нег³з³нде жºне Ќàçàќстан Республикасыныњ æàњà çàњдарына сºйкестенд³р³л³п жазылды.

Îќó ќ±ðàëû «Ќ±ќûќ нег³здер³» пºн³ бойынша студенттерд³њ тºж³рибел³к (семинар) сабаќтарына дайындалуына арналѓàí

тест тапсырмаларынан т±рады. ªрб³р таќырып бойынша наќòû ñ±ðàќòàð ìåí íåã³çã³ æàња ºдебиеттер, ќосымша материалдар кμðñåò³ëãåí.

1. ÒÀЌÛÐÛÏ.

Мемлекет, ќ±ќûќ жºне мемлекетт³к-ќ±ќûќòûќ ќ±былыстар туралы нег³зг³ ±ѓымдар

1.«Ќ±ќûќ íåã³çäåð³» îќу курсыныњ æ‰éåñ³.

2.Мемлекет туралы нег³зг³ т‰с³н³ктер.

3.Ќ±ќûќ жºне мемлекетт³к-ќ±ќûќòûќ ќ±былыстардыњ íåã³çã³ ò‰ñ³í³ã³.

1.«Ќ±ќûќ íåã³çäåð³» îќу курсыныњ æ‰éåñ³

Ќ±ќûќíåã³çäåð³ ïºí³ çàњѓылымдары бойынша гуманитарлыќ пºндер ж‰йес³нде ерекше орын алады. Ќàçàќстан Республикасы мемлекетт³л³г³н³њ ќалыптасуы, елде экономикалыќ реформалардыњ æ‰çåãå àñóû æºíå íàðûќòûќ ќатынастарѓà μòó êåçåњ³íäå ќ±ќûќòûњ ìºí-ìàњûçû àéðûќша. ªс³ресе, тауар-аќøà (ì‰ë³êò³ê) æºíå áàñќàðó ќатынастарын ќ±ќûќòûќ реттеуде зањäàð ìåí áàñќа да нормативт³к акт³лерд³њ ìàњызы ерекше. Сондыќòàí äà á±ë ïºí àðќûëû ЌР Конституциясын, оныњ æàњà ќырлары мен ерекшел³ктер³н жºне басќà äà çàњдардыњ æîѓары принциптер³н, олардыњ ìàѓынасы мен мазм±нын, жалпы мемлекет³м³зд³њ ќîѓàìäûќ μì³ð³í³њ ќ±ќûќòûќ нег³здер³н ‰йретед³.

Ќàçàќстан Республикасы ќ±ќûќж‰йес³ндег³ пºндерд³њåњíåã³çã³ëåð³ ќамтылып, онда Мемлекет жºне ќ±ќûќ теориясы, Конституциялыќ ќ±ќûќ, Азаматтыќ ќ±ќûќ, ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ, Åњáåê ќ±ќûѓû, Ќылмыстыќ ќ±ќûќ, Отбасы ќ±ќûѓû, Ќàðæû ќ±ќûѓû æºíå Õàëûќаралыќ ќ±ќûќ салаларынан жоѓары б³л³мд³ мамандар даярлауда ќажетт³ теориялыќ ò‰ñ³í³êòåð áåð³ëåä³.

Àòàëѓàí ïºí òμмендег³ мºселелерд³ ќарастырады:

—мемлекет пен ќ±ќûќòûњ, саяси жºне ќ±ќûќòûќ сананыњ, ќ±ќûќòûќ ќатынастардыњ çàњäûëûќòàðû ìåí ќ±былыстарын;

—мемлекетт³њ Конституциялыќ ќ±рылысын, мемлекетт³к бил³кт³њ áμл³ну теориясы мен тºж³рибес³н;

—Ќàçàќстанда ќолданылатын нег³зг³ ќ±ќûќ нысандары мен салаларыныњ ерекшел³ктер³н;

—мемлекетт³к ќызмет принциптер³ мен мемлекетт³к ќызметкерлерд³њ ќ±ќûќòûќ мºртебелер³н;

—ºк³мш³л³к жауаптылыќ ìàçì±íûí;

—азаматтыќ ќ±ќûќòûњ жалпы ережелер³н, жеке жºне зањäû

ò±ëѓàëàð ±ѓымы мен олардыњ м‰дделер³н ќîðѓау мºселелер³н;

—ќылмыс ±ѓымы мен санаттары, себептер³ жºне ќылмыстыќ жауапкерш³л³к нег³здер³н;

—åњáåê çàњäûëûќòàðû, åњáåêò³ ќîðѓау мºселелер³н;

—неке жºне отбасы ќ±ќûѓûíûњ íåã³çã³ ќàѓидаларын;

—мемлекет³м³зд³њ ќаржылыќ ќызмет³н³њ ќ±ќûќòûќ íåã³ç-

äåð³í;

—экологиялыќ æºíå æåð ќ±ќûѓûíûњ басты ерекшел³ктер³н.

2. Мемлекет туралы нег³зг³ т‰с³н³ктер

Мемлекетт³њ ±ѓûìû æºíå îíûњ áåëã³ëåð³, ìºí³. Мемлекет адамзат дамуыныњ áåëã³ë³ á³ð êåçåњ³нде пайда болып ќалыптасады. Мемлекет деген³м³з ќîѓàìäûќ саяси ±йым. Ќîѓàìäûќ ±йымныњ àëѓàøќû ò‰ð³ ðóëûќ ќауым. Ру деген³м³з адамдардыњ тарихи ќалыптасќан б³рлест³г³, туысќан адамдардан т±ратын ќа- уымдастыќ.

Ðóëûќ ќауымда ру м‰шелер³н ±йымѓа олардыњ туыстыќ ќандастыѓы, б³рлес³п ³стеген ењáåã³ æºíå ì‰ë³êò³њîðòàќболуы б³р³кт³ред³. Рулыќ ќауым ºдетте ек³ сатыдан μòåä³. Àëѓàøќы ºйелдер ‰стемд³к ет³п т±рѓан аналыќ дºу³рде ру топтары ºйел туыстыќ æàѓынан болса, кей³нг³ аталыќ дºу³рде бил³к отбасыныњ иес³не айналѓан ерлерге ауысады. Рулыќќауымдаѓû áèë³êò³њт‰бегейл³ μзгеру³ ег³нш³л³к пен мал шаруашылыѓûíûњ пайда болуы, даму жºне ењáåê ќ±ралдарын, ќàðó-æàðàќтарды кμá³ðåê μíä³ð³ï, æåò³ëä³ðå ò‰ñó³ìåí òûѓыз байланысты болды. Осындай μзгер³стерд³њ нºтижес³нде ерлер ќîѓàìäûќ μíä³ð³ñòå ìàњызды орнынѓа ие болып, ру ќауымында шешуш³ к‰шке айналды. М³не, содан бастап туыстыќ ерлер тарапынан аныќталып, ер адам ру басшысы болып саналды.

Ðóëûќќауымда ќауымдыќбил³к ж‰зеге асырылды. Ру μм³р³не байланысты мºселелерд³њбарлыѓûí ðóäûњжалпы жиналысы ќà- ðàï, øåø³ï îòûðѓан. Ру басшысына жасы толѓан азамат таѓайындалды. Ру басшысыныњ ќызмет³ м±рагерл³кке нег³зделмейд³. ªдетте, оны кез-келген уаќытта ауыстырып отырѓàí. Ðó àѓасына ру ºдет-ѓ±рыптарын, дºст‰р³н б³лет³н, рудыњ ќамын ойлайтын жºне ќауымды басќара б³лет³н адам сайланѓан. Б³рнеше рулар б³р³г³п тайпа ќ±рады. Тайпаны басќàðó ‰ø³í ðó àѓаларынан кењåñ ќ±рылды. Ру μì³ð³í³њ ìàњызды мºселелер³ ру м‰шелер³н³њ жалпы жиналысында шеш³л³п, ел шеш³м³н³њ ж‰зеге асырылуын ру басшысы ќàäàѓалады.

Сонымен, рулыќ ќîѓàì åã³íø³ë³êò³њ, мал шаруашылыѓû, ќîëμíåð êºñ³ïòåð³í³њ дамуына байланысты ыдырап, ќîѓам м‰- шелер³н³њ æ³êêå áμл³ну³не алып келд³. ªрб³р отбасыныњ μз³нд³к шаруашылыѓû ќалыптасып, мал, жер, ќ±рал-жабдыќтар жеке менш³кке айнала бастады. Рулыќ ќàóûì ³ø³íäå ì‰ë³ê òåњс³зд³г³ пайда болды. Ру ºскери басшылар ру м‰шелер³ ќатарынан бμë³í³ï øûѓûï, áàñќарушы ерекше ‰стем тапќа айналды. Рулыќ ќауымныњ ºскери демократиясы ќалыптасып, мемлекетт³к ќ±рылымныњàëѓàøќû íåã³ç³ ќаланды. Менш³к иелер³ байлардыњ àéðûќша м‰дделер³ болѓàíäûќòàí îëàð áàñќа ру м‰шелер³мен яѓни кедей шаруалармен ќатар отырып, мºселелерд³ б³рге шешуге бармайды. Сол себепт³ байлар мен кедейлер арасында ќарама- ќайшылыќтар туа бастады. Рулыќ áèë³êò³њ орнына саяси бил³к, жања саяси ќ±рылым пайда бола бастады.

Àëѓàøќû ќауымдыќ ќîѓàìíûњ экономикасы мен ќ±рылымы

— экономиканыњнег³зг³ сипаты: ќîѓàìäûќåњáåê, ќîѓàìäûќìåíø³ê, ќîѓàìäûќ áμë³ñ, ќîѓàìäûќ μì³ð ñ‰ðó. Ќîѓàìíûњ ќ±рылысы: туысќàíäûќ ру, тайпа, одаќ, б³рлест³ктер.

Àëѓàøќû ќауымдыќ ќîѓàìíûњ экономикалыќ, ºлеуметт³к, ќ±рылымдыќ, áàñќарушылыќ салаларындаѓы объективт³к даму процестер³ б³р-б³р³мен тыѓыз байланыста μçãåð³ï, æàњарып отырады. Б±л объективт³к даму процест³њ к‰рдел³ сатысы ºлеуметт³к революциялыќ òμњêåð³ñ-á.ç.ä. 10—15 ìûњжылдыќтарда болѓàí. Îë òμњкер³с кез³нде малшылыќ ïåí åã³íø³ë³ê ќалыптасты, ажарланѓан тастан жасалѓàí ќарулар μм³рге келд³, адамныњ тºж³рибес³ μс³п, молайды. Ќîѓàìäûќ åњáåê òμрт к‰рдел³ тарауѓà áμл³нд³: мал шаруашылыќ, жер игеру, μнд³р³ст³к жºне саудагерлер тобы. Б±ныњ áºð³ åњáåêò³њ μн³мд³л³г³н арттырды, ќîѓàìíûњ øûѓысынан к³р³с³н асырды. Ќîѓàìäûќ байлыќ ќалыптаса бастады, оны иемденет³н топтар, таптар пайда болды. Экономикалыќ μзгер³стер ºлеуметт³к ќайшылыќтарды μì³ðãå ºêåëä³. 5—4 ìûњжылдыќтарда сол ќайшылыќтарды реттеп, ќîѓàìäû áàñќàðó ‰ø³í ќ±ќûќпен мемлекет пайда болды. Мемлекет пен ќ±ќûќòûњ туынды тарихы — ќîѓàìíûњ антагонист³к тапќà áμë³íó³í³њ нºтижес³ болып табылады.

Мемлекетт³њ ðóëûќ ќауымнан айырмашылыѓын мынадай белг³лер³ арќылы ажыратамыз:

1.Мемлекетт³к егеменд³к.

2.Мемлекетт³њ õàëќû ºê³ìø³ë³ê æ‰éåãå áμë³íåä³.

3.Мемлекетт³њ ºк³мш³л³к бил³к ж‰рг³зет³н органы болады. Басќàðó ³ñ³ìåí ø±ѓылданатын адамдар ќызмет етед³.

4.Мемлекет зањäàð øûѓарып, солардыњ ê‰ø³ìåí ќîѓàìäûќ ќатынастарды реттейд³.

5.Ñàëûќ æ‰éåñ³í³њ ќалыптасуы.

Мемлекет пен ќ±ќûќòûњ øûѓу себептер³:

—жинау экономикасынан μнд³ру экономикасына кμøó;

—мал шаруашылыѓûíàí åã³íø³ë³êò³њ áμë³íó³;

—åњáåêò³њ ³ð³ ќîѓàìäûќ áμë³í³ñ³;

—алып-сатарлардыњ пайда болуы.

Мемлекет пен ќ±ќûќòûњ μì³ðãå êåëó³í³њ, ќалыптасуыныњ нег³зг³ объективт³ зањäûëûќòàðû:

—åњáåê μí³ìä³ë³ã³í³њ μñó³;

—àðòûќ μí³ìí³њ пайда болуы;

—æåêå ìåíø³êò³њ пайда болуы;

—таптардыњ пайда болуы.

Мемлекет деген³м³з — жария μê³ìåòò³њ пайда болуымен ³сºрекет³н³њ нºтижес³ рет³нде ќалыптасатын, ќîѓàì μм³р³н ±йымдастырудыњ нысаны жºне оныњ нег³зг³ салаларына басшылыќ åòåò³í, ќажетт³ жаѓдайларда μê³ìåòò³њ ê‰ø-ќуатына с‰йенет³н басќàðó æ‰éåñ³.

Мемлекетт³њ íåã³çã³ áåëã³ëåð³:

1.Áàñќару органдары мен мекемелер³н³њ ерекше ж‰йес³н³њ болуы.

2.Ќîѓàìäûќ ќатынас ережелер³н белг³лейт³н ќ±ќûќòûњ áî-

ëóû.

Мемлекетт³њ ќîѓàìäàѓû áàñќа да ±йымдардан айырмашылыќ áåëã³ëåð³:

— мемлекет ќîѓàìäûќ êμлемде б³рден-б³р бил³к ж‰рг³зет³н ±йым;

— мемлекет ќîѓàìäàѓû çàњäûëûќòû, òºðò³ïò³ áàќылап отырады;

— мемлекетт³њ ³øê³-ñûðòќы ³стердег³ тºуелс³зд³г³, басым ‰стемд³г³.

Øûѓыс елдер³нде (Иран, Индия, Ќытай, Араб елдер³нде) мемлекетт³њ ќалыптасуы басым т‰рде ќîѓàìäûќ ìåíø³êò³ ќîðѓàóѓа байланысты. Себеб³ б±л елдерде алѓàøќû ќîѓам ыдырау кезењ³íäå ê‰ðäåë³ ќ±былыстар болды. Мысалы, ³р³ су каналдарын жасау, ќ±ðѓàќøûëûќпен к‰ресу т.б. М³не осы к‰рдел³ ж±мыстарды жаќ- ñû æ‰ðã³çó ‰ø³í ќîѓàìäûќмемлекетт³к менш³к ќалыптасты. Сол

ìåíø³êò³њ иелер³: чиновниктер, ру, тайпа басшылары, король, императорлар болды. Король-императорлар жердег³ ќ±дай дºрежес³нде болды. Б±л елдерд³њ экономикасы, ºлеуметт³к жаѓдайы, демократия μòå áºñåњ дамыды. Мемлекетт³к бил³кт³њ, ќîѓàìäûќ ìåíø³êò³њ басында — абсолютт³к монарх болды, одан тμìåíã³

— ек³нш³ дºрежедег³ бил³к уºз³р министрлерд³њ ќолында, одан тμменг³ бил³к — чиновниктерд³њ ќолында болды. Осы сатылыќ áèë³êòåð — áºð³ á³ð³ã³ï, ќàëûњ á±ќараны ќанауда болды.

Øûѓыс типт³ (Азия типт³) мемлекеттер кей³нг³ ѓасырларда Шыѓыс Еуропа, Африка, Оњт‰ст³к Америка елдер³нде де ќалыптасты. Сонымен, Азия типт³ мемлекеттерд³њ ќалыптасу себептер³:

—³р³ ирригациялыќ ж‰йелерд³ жасау;

—оны ³ске асыру ‰ш³н ќ±лдарды, ж±мысшыларды ж‰йел³ т‰рде топтастыру, б³р³кт³ру;

—барлыќ ж±мысты б³р орталыќòàí áàñќàðó.

Азия типт³ мемлекеттер μòå áºñåњ дамып, XIX—XX ѓасырларѓà äåé³í êμï μзгермей саќталып келд³. (Ќûòàé, Èðàí).

Европалыќ елдерде — мемлекет жеке менш³кт³њ шапшањ, к‰рдел³ дамуы, ќîѓàìíûњ òàïќà áμë³íó³ àðќûëû ќалыптасты.

Афина мен Римде алѓàøќû ќîѓàìíûњ ыдырауы кез³нде экономикалыќ к‰шт³ топтар мен таптар мемлекетт³ μç ќолдарына алып, μç ì‰ääå-ìàќсаттарын орындайтын мемлекетт³к аппарат орнатты. Б±л мемлекеттер кμб³несе демократиялыќ ж‰йедег³ саяси б³рлест³к болып ќалыптасты.

Мемлекетт³њ пайда болуы туралы теориялар.

Теологиялыќ теория — мемлекет пен ќ±ќûќ Алланыњ ќ±дырет³мен жаратылды деп т‰с³нд³ред³. Б±л теорияны ѓылыми т‰рде уаѓûçäàѓан Фома Аквинский, Жак Маритен т.б.

Патриархалдыќ теория — мемлекет адамдардыњ отбасы тºж³рибес³нен ќалыптасќан азаматтардыњ саналы т‰рде μçäåð³í³њ ì‰ääå-ìàќсаттарын ³ске асыру ‰ш³н б³р³ккен одаќ деп т‰с³нд³ред³. Б±л теорияныњ μк³л³ жºне дамытќан зерттеуш³с³ Аристотель болды. (Оны жаќтаушылар Фильмер, Михайловский т.б.)

Органикалыќ теория — б±л п³к³рд³ Платон кμíå äºó³ðäå óàѓûçäàѓàí.(á.ç IV—III ѓ.) Á³ðàќ теория толыќ ò‰ðäå XIX ѓасырда ќалыптасты. ¤к³лдер³: Блюнчли, Спенсер, Вормс, Прейс т.б. Б±л теория — адам ќîѓамында табиѓàòòûњ объективт³к даму зањдарына сºйкес эволюциялы жолмен мемлекетт³ ќ±рады. Мемлекетт³њ ‡к³мет³-адамныњ áàñû-ìèû ñèÿќòû ќîѓàìäû áàñќарады.

Ќанаушы тап ќîѓàìíûњ экономикасын дамытады. Ол ќîѓàìäû ќîðѓàéäû äåï ò‰ñ³íåä³.

К‰штеу теориясы — XIX ѓ. ќалыптасќан п³к³р. ¤к³лдер³: Л. Гумплович, К. Каутский т.б. Мазм±ны: к‰шт³ рулар, тайпалар μздер³мен шектес ºлс³з руларды, тайпаларды к‰штеп, зорлыќ жасап μç³íå áàѓындырып, баќылауды жаќсарту ‰ш³н мемлекет ќ±ðàäû — äåï ò‰ñ³íä³ðåä³.

Материалист³к теория — мемлекет пен ќ±ќûќòûњ пайда болуын экономикалыќ ò±ðѓыдан т‰с³нд³ред³, себептер³: ќîѓàìäûќ åњáåêò³њáμë³íó³, ќосымша μí³ìí³њ, æåêå ìåíø³êò³њпайда болуы, ќîѓàìíûњ ќарама-ќàðñû åê³ òàïќà áμë³íó³, ќайшылыќ ê‰ðåñ³í³њ басталуы. Мемлекет пен ќ±ќûќòûњ ìàçì±íûíûњ тарихи μзгер³п отыруы ќîѓàìäûќ ì‰ääå-ìàќсатты ќîðѓàóû.

Мемлекетт³њ нысандары, функциялары, механизм³. Мемлекетт³њ ñûðòќы нысаны мен ³шк³ мазм±ныныњ диалектикалыќ á³ðë³ã³ áàéќалады. Мемлекетт³њ нысаны ќîѓàìíûњ экономикалыќ, мºдени, рухани мазм±нына байланысты. Демократиялы мемлекеттер тек ќана республика немесе шектелген монархия т‰р³нде μì³ð ñ‰ðåä³. Àë øûѓыс мемлекеттерде кμб³не монархия болатыны жаќсы мºл³м. Мемлекетт³њ ìàçì±íû îíûњ нысанынан бμл³нбейд³, олар á³ð-á³ð³ìåí òûѓыз байланыста дамиды.

Òºóåëñ³ç Ќàçàќстанда ек³ жылдан кей³н 1993 жылѓы Конституциясыныњорнына ек³нш³ 1995 жылѓы Конституция ќабылданды. Б±л соњѓы Конституция мемлекетт³њ ñûðòќы нысанын μзгерт³п, Ќàçàќстанда Президентт³к республиканыњ саяси ж‰йес³ ќ±ðäû.

Мемлекетт³њ тарихи даму процес³нде оныњ нысанына б³рнеше жаѓдайлар ºсер етед³ (географиялыќ, климат, тарихи факторлар жатады).

Мемлекетт³њ ќ±рылыс нысанына экономикалыќ жºне саяси жаѓдайлар ºсер³н тиг³зед³. Ежелг³ феодалдыќ немесе шыѓыс мемлекеттерде рулыќ ќîѓàìíûњ ќàëäûќòàðû êμï óàќûòќà äåé³í ñàќталып келд³. Кей³н алѓàøќû ќîѓàìíûњыдырау процес³нде ол ќàëäûќтар жойылады да, мемлекетт³њ нысаны ќàòòû μзгеред³. Мысалы, ‡нд³станныњмемлекет ќ±рылысы туралы ќàòàњќàѓèäà áîëѓан. Патшаныњ ºд³летт³ болуы, жеке менш³кт³ б±збау, брахмандарды сыйлайтын жºне олардыњ àéòќàí àќылдарын тыњдауы м³ндетт³ болѓан. Б±л туралы Ману зањдарында айтылѓан. Ресейд³њ феодалдыќ мемлекет³нде халыќ жиналысыныњ, соттыњ, ðóëûќ ќауымныњ ðμëäåð³ êμïêå äåé³í ñàќталып келд³. Саяси жаѓäàé, ќîѓàìäûќ ќатынас шиелен³с³, даѓдарыс кез³нде кμá³íå

мемлекетт³ басќару б³р адамныњ ќолында болады. Мысалы, Наполеон, Рузвельт, Гитлер. Ал, мемлекетт³њ экономикасы жаќñû äàìûѓан кезде жаѓдай тыныш уаќытта демократиялыќ ºä³ñòåð æàќñû ќолданатыны мºл³м (Греция, Рим, Щвейцария).

Мемлекетт³њ ќ±рылымына ќîѓàìíûњ ±ëòòûќ ќ±рамы, тарихи ºдет-ѓ±рыптары немесе ерекше тарихи жаѓдайлары да ºсер³н тиг³зед³. Ресей, ‡нд³стан, Америка, Мексика мемлекеттер³ кμï±ëòòûќ мемлекеттерге жатады, сондыќтан олардыњ мемлекетт³к ќ±рылымдары — федерация. Ал, Жапония, Германия, Польша б³р±лттыќ мемлекеттер, б³раќ б³реулер³ т±тас мемлекет, ек³нш³лер³, мысалы, Германия — федерация.

Ќàçàќñòàí æåð³íäå êμíå äºó³ðäåí ќàçàќòûњ àðѓы атасы — т‰р³ктер, берг³ атасы — ќûïøàќòàð μì³ð ñ‰ðãåí. XV ѓасырда ќàçàќ хандыѓû ќ±рылып, μç³í³њ тºуелс³з мемлекет³ болѓàí. Ќà- çàќстанныњ êμп ±лтты республикаѓа айналуы XX-ѓасырда болды. Сондыќòàí Ќàçàќстан республикасын ќаз³рг³ Конституциясы б³рт±тас, бμл³нбейт³н мемлекет рет³нде жариялады.

Мемлекетт³њ нысанына халыќаралыќ æàѓдай, мемлекеттерд³њ арасындаѓû ќàðûì-ќатынастар жºне абыройы к‰шт³ адамдардыњ ќызмет³, ж‰рг³зген саясаты, сондай-аќ мемлекетт³њ дамуына д³ни факторлар да ºсер³н тиг³зед³.

Теория бойынша мемлекетт³њ нысаны ‰шке бμë³íåä³. Áàñќару нысаны, мемлекетт³њ ќ±рылым нысаны жºне саяси режим.

Ќаз³рг³ Ресейде мемлекетт³њ ек³нш³ элемент³ — Ресей Федерациясыныњ нег³зг³ принциптер³н саќтау ‰ш³н Шешен Республикасымен соѓûñ ºä³ñ³í ќолданѓаны белг³л³. Б±л Ресей Федерациясыныњ ìûќòûëûѓûí êμрсету, нег³зг³ принциптер³н саќтау ‰ш³н ³стелген саясат. Б±л мемлекетт³њ ќ±рылым нысанын б³р³нш³ орынѓà ќîéûï îòûð.

Фашист³к режим ќ±ðûëѓан кезде мемлекет нысаныныњ саяси режим³ б³р³нш³ орынѓà øûѓады. Бейб³тш³л³к кезде экономикалыќ дамуы жоѓары демократиялыќ мемлекеттерде басќару нысаны мемлекетт³њ ñûðòќû æàѓдайын белг³лейд³.

Мемлекетт³њáàñќару нысанына оныњæîѓàðѓы, орталыќжºне жерг³л³кт³ органдардыњ ќ±рылуы, олардыњ ќàðûì-ќатынастары ќандай принциптермен ќалыптасып, халыќ оларды сайлауына ќандай т‰рде ќатысады деген с±раќòàðѓа жауап беред³. Мемлекет нысандарыныњ арасында басќàðó ò‰ð³ ìàњызды элемент болып саналады.

Áàñќару нысаны монархия жºне республика болып ек³ге бμë³íåä³.

Монархия — æîѓàðѓы бил³к б³р адамныњ ќолында болады жºне б±л бил³к м±рагерл³кпен бер³лед³. Монархия шекс³з жºне шектелген болып ек³ге бμл³нед³. Шекс³з монархия — монархтыњ áèë³ã³í áàñќа мемлекетт³к орган шектемейд³, бил³кт³њ áºð³ μç ќолында. (Мысалы, Шыѓыс деспотиясы, Египет, Вавилон, Ќы- тай, Жапония), Рим империясы жатады. Ќàç³ðã³ æàњà ѓасырларда шекс³з монархиялар μте сирек кездесед³ (Бруней, Оман).

Ал шектелген монархияда монарх бил³г³ басќа б³р органмен немесе зањмен шектелед³. Монархияныњ á±ë ò‰ð³ Øûѓыс мемлекеттер³нде кездесед³. Мысалы, ‡нд³стан. Жањà êåçåњдерде шектелген монархия конституциялыќ монархия деп аталады. Оныњ ек³ т‰р³ бар: дуалист³к жºне парламентт³к. Дуалист³к монархияда мемлекетт³ басќàðѓан ек³ топтыњ ê‰ø³ òåњ, буржуазиялыќ революциялар μткеннен кей³н, оныњ á³ð³íø³ êåçåњ³íäå á±ðûíѓы корольдер бил³ктер³н³њ жартысынан айырылды, оѓàí á³ð³íø³äåí, çàњ øûѓару бил³г³ жатады. Мысалы, Франция мемлекет³нде 1791 ж. Конституция бойынша король зањøûѓàðó áèë³ã³í æîѓалтты, ол ¦лттыќ Жиналыстыњ ќолына кμøò³. Á³ðàќ îíûњ ќолында ќàëѓан бил³г³ ºл³ к‰шт³ ед³: ол ºскерд³ μç³ áàñќарды, осыны пайдаланып μç³í³њ õàëќûíà ќàðñû øûќòû, ñîò ќызметкерлер³н, министрлерд³ жºне атќàðó áèë³êò³ μç³íå áàѓындырды, шыѓàðѓàí çàњäàðѓа тыйым салѓан жºне парламентт³ таратуѓà ќ±ќûѓы болды. Сонымен, мемлекетт³к бил³к ек³ге бμл³нд³: парламент буржуазияныњ м‰дделер³н ќîðѓады, ал король феодалдардыњ. Á³ðàќ тарихи процесс объективт³к т‰р³нде парламентт³ жењ³ске жетк³зд³ де, дуалист³к монархия парламентт³к монархияѓа айналды. Парламентт³к монархия б³р³нш³ Англияда ќ±рылды. Дањќты революциядан кей³н Ќ±ќûќ туралы Билль деген (1689 ж.) Конституциялыќ çàњда осы мемлекетт³к басќару нысаны пайда болды. Ќаз³р Еуропа мемлекет³н³њ êμïø³ë³ã³ îñûѓан жатады: Белгия, Норвегия, Швеция, Дания. Б±л мемлекеттерде монарх мемлекетт³њ басшысы. Ол парламентт³њ êåë³ñ³ì³íñ³ç êμп мºселелерд³ шеше алмайды. Парламентт³њ òμменг³ палатасынан кμï îðûí àëѓан саяси партия μç³í³њ μê³ìåò³í ќ±рады. Сол партияныњ басшысы Премьер-Министр болып таѓайындалады. Премьер-Ми- нистр кабинет³н μç³ ќ±растырады, король оѓан тек кел³с³м беред³. Кабинет корольд³њ алдында емес, Парламентт³њ алдында жауапты. Егер мемлекетте жоѓàðѓû æºíå òμменг³ органдардыњ бºр³ сайлаумен белг³л³ мерз³мге ќ±рылатын болса, осындай мемлекетт³к басќару нысаны Республика деп аталады. Республика-

ëûќ áàñќаруда мемлекет басшысы сайланады. Б±л басќарудыњ ек³ т‰р³ кездесед³: Президентт³к жºне Парламентт³к Республикалар. Президентт³к Республикада президентт³ т³келей халыќ сайлайды жºне президент мемлекет басшысы бола отырып ‰к³метт³ таѓайындайды. Парламентт³к Республикада мемлекет бил³г³н³њ æîѓàðѓы органдар ж‰йес³ Парламентт³њ басымдылыќ принцип³не нег³зделген. Мысалы, Италия, Швейцария. Кейб³р мемлекеттерде Президентт³к жºне Парламентт³к республикалар белг³лер³ аралас болады. Оларды жартылай Президентт³к Республика деп атайды. Мысалы, Ресей Федерациясы.

Мемлекет ќ±рылымы. ªр мемлекетт³њ àóìàѓû îíûњ ³øê³ ќ±рылысын аныќтайтын ќ±рамды бμлшектерге бμë³íåä³. Ñîë àóìàќòûќ ќ±рылымныњ êμлем³нде мемлекетт³к аумаќòûќ áμлшектер³н³њ æ‰éåñ³ ќалыптасады.

Мемлекет ќ±рылымы — мемлекет нысаныныњ ек³нш³ элемент³. Б±л ±лттыќ, мемлекетт³к ќатынастарды, ºк³мш³л³к-тер- риториялыќ ж‰йен³, олардыњ ерекшел³ктер³н бейнелейд³. Мемлекеттер б±л элемент бойынша унитарлыќ, федеративт³к жºне конфедеративт³к мемлекеттерге бμë³íåä³. Ò±òàñ ÿѓни, унитарлы мемлекеттер тек ќана ºк³мш³л³к жерг³л³кт³ аудандарѓà áμл³нед³. Мысалы, Ќàçàќстанда ºк³мш³л³к-аумаќòûќ ќ±рылысы 14 облыстан т±рады, оларды Президент таѓайындаѓàí ºê³ìäåð áàñќарады.

Федерация — к‰рдел³ мемлекет, ол федерацияныњ м‰шелер³н б³р³кт³ред³. Федерация ек³ немесе одан да кμп мемлекеттерд³њ б³рлест³г³. Федерацияныњ åê³ ò‰ð³ áàð: ±ëòòûќ ќ±ðàìà æºíå æåðã³ë³êò³ ќ±ðàìà. Á³ð³íø³ñ³íå á±ðûíѓы КСРО, Югославия, ‡нд³стан ек³нш³с³не АЌШ, Австрия, ФРГ, Швейцария жатады.

Конфедерация — белг³л³ маќñàòќа жету ‰ш³н б³рнеше ер³кт³ мемлекеттерд³њ óàќûòøà îäàѓы. Конфедерацияныњ ерекшел³ктер³: белг³л³ б³р лайыќты т‰рде жасалѓан кел³с³м-шарттар нег³з³нде ќ±рылады, оныњ субъект³лер³ μз ерк³нше достастыќòàí øûѓóѓà ќ±ќылы, конфедерацияѓа к³рген елдерд³њ егеменд³ктер³ μçäåð³íäå ñàќталады, кел³с³м-шарт акт³лер³нде кμрсет³лген мºселелер бойынша ѓàíà ќ±рылады, конфедерацияныњ ò±ðàќòû ò‰ðäå ³ñòåï ò±ðѓан органдарыныњ áèë³ê μк³летт³ктер³ болмайды, одаќòûќ μк³мет акт³лер³н тануды субъект³лерд³њ ќабылдамауѓà ќ±ќûѓы бар. Мысалы; ТМД конфедерация белг³лер³ бар ќ±рылым.

Саяси режим деген³м³з — мемлекетт³к μк³мет бил³г³н ж‰зеге асыру ºд³стер³н³њ жиынтыѓû.

Саяси режимн³њ т‰рлер³: демократиялыќ жºне антидемократиялыќ. Демократиялыќ режим ек³ге бμл³нед³: шын жºне либералдыќ. Антидемократиялыќ режим ‰шке бμл³нед³: тоталитарлыќ, авторитарлыќ жºне фашист³к.

Демократиялыќ áèë³êò³њ белг³лер³: ºр т‰рл³ партия, б³рлест³к, ќîçѓалыстар Конституция шењáåð³íåí øûќпай, ерк³н бостандыќòà ќызмет атќарады. Идеологиялыќ плюрализм. Мемлекет органдарыныњ сайланбалы жолмен ќ±рылуы. Ќîѓамда демократиялыќ ќ±ќûќтар мен бостандыќòàð îðûí àëûï, îëàð øûí ìºí³íäå ќамтамасыз ет³лу кеп³лд³ктер³не ие болуы.

Антидемократиялыќбил³к сипатында ќîѓамда жаппай ќóѓûí- ñ‰ðã³í, çàњсыздыќтар орын алып, демократиялыќ ќ±ќûќтар мен бостандыќтар болмайды. Демократиялыќ партиялардыњ ќ±рылуына тыйым салынады, мемлекетте б³р ѓана идеология ‰стемд³к етед³, органдар сайлау жолымен ќ±рылмайды. Антидемократияныњ авторитарлыќ т‰р³ мемлекетте наќты билеуш³н³њ øåêñ³ç áèë³ã³ìåí êμр³нед³. Тоталитарлыќ æ‰éåäå á³ð ѓана саяси партия мемлекетте μç áèë³ã³í æ‰ðã³çåä³. ªê³ìø³ëä³ê-ºì³ðø³ëä³ê æ‰éå ќалыптасып, ќîѓàìäà æåêå àäàìѓа табыну мемлекет тарапынан ќамтамасыз ет³лед³.

Сонымен, мемлекетт³њ нысанын аныќтау ‰ш³н б³з ‰ш элементке ќорытынды берд³к: мемлекетт³ басќару нысаны, мемлекетт³њ ќ±рылым нысаны жºне саяси режим. Мысалы, Ќàçàќстан Республикасы — президентт³к басќару нысанындаѓы б³рт±тас мемлекет.

Функция — çàњ ѓылымында мемлекет пен ќ±ќûќòûњ алдында т±рѓàí ì‰ääå-ìàќсаттарды, мiндеттердi орындау ќызметiнiњ íåãiçãi áàѓыттарын жºне оныњ ºäiñ-òºñiëäåðií àíûќтап, iске асыруды бiрiктiредi. Мемлекеттiњ функциясыныњ орындалуын ќамтамасыз ететiн — мемлекеттiк аппарат пен органдар. Алдымен функцияны орындау ‰шiн тиiстi мемлекеттiк орган ќ±рылады. Бiрнеше органдар функцияныњ ìàçì±íûíà ќарай мемлекеттiк аппаратты ќалыптастырады. Мемлекеттiњ функциясы арќû- ëû ќîѓàìíûњ алдында т±рѓàí ì‰ääå-ìàќсаттардыњ ìàçì±íûí, îíûњ орындалу баѓыттарын толыќ бiлуге болады.

Сонымен, мемлекеттiњ функциясы — ќîѓамды ºлеуметтiк

áàñќарудаѓы мемлекеттiњ àòќаратын ж±мыстарыныњ íåãiçãi áàѓыттары мен ºдiстерi.

Мемлекеттiњ функциялары iшкi жºне сыртќû äåï åêi ê‰ðäåëi òîïќà áμлiнедi. Мемлекеттiњ iшкi функциялары:

1.Экономикалыќ функция — мемлекеттiњ экономикалыќ дамуыныњ негiзгi стратегиялыќ áàѓыттарын аныќтау, олардыњ орындалу жолдары, тºсiлдерiн кμрсету. Экономиканыњ дамуын реттеудiњ òμðò òºñiëi áàð: 1. Ñàëûќ саясаты арќылы мемлекет бюджетiнiњ дамуын реттеп басќару; 2. Экономиканыњ òèiñòi, ќа- жеттi саласына жењiлдiк берiп, дамыту; 3. Ѓылым мен техниканы дамытып, экономиканы кμтеру; 4. Мемлекеттiк μндiрiстi дамыту.

2.ªлеуметтiк функция — мемлекеттiњ негiзгi мiндеттерiнiњ áiði õàëûќòûњ ºлеуметтiк жаѓдайын жан-жаќòû ќамтамасыз етiп, жаќсы дºрежеде дамыту. Мемлекеттiњ ºлеуметтiк саясаты екi баѓûòќà áμëiíåäi: áiðiíøi áàѓыты — адамдардыњ ќîѓàìäàѓû åњáåãiíå ќарамай м‰гедектерге, зейнеткерлерге, науќас адамдарѓà, êμп балалы жан±яѓа, студенттерге мемлекеттiк кμлемде жан-жаќòû êμмек жасап, олардыњ ºлеуметтiк жаѓдайын жаќсарту; екiншi баѓыты — адамдардыњденсаулыѓûí ќîðѓàóѓà, æàќсартуѓа, мºдениеттi дамытуѓà, õàëûќòûњ æàќсы т±рып, демалуына ќàìќîðëûќ жасап, мемлекеттiк бюджеттен тиiстi мμлшерде ќàðæû áμлiп отыру.

3.Ќаржы реттеу функциясы — ќîѓàìäàѓы барлыќазаматтардыњ, ±йымдардыњ, мемлекеттiк бюджеттiњ øûѓысы мен кiрiсiн реттеп, басќарып отыру

4.Мºдениет баѓытындаѓы функция — адамдардыњ денсаулыѓы, рухани ñàíà-ñåçiìi, бiлiмi, ºдебиет, μнер, музыка, тºрбие т.б. мемлекеттiњ ò±ðàќòû áàќылауында болып, оны тиiстi дºрежеде дамытып отырады.

5.Экологиялыќ функция;

6.Ќ±ќûќòûќ òºðòiïòi æºíå ќîѓàìäàѓû òºðòiïòi ќîðѓау функциясы;

7.Ѓылыми-техникалыќ прогрестi дамыту функциясы.

Мемлекеттiњ ñûðòќы функциялары:

1.¦ëòòûќ ќàóiïñiçäiêòi ќамтамасыз ету немесе μç³í-μç³ ќîðѓàó;

2.Áàñќа елдермен ынтымаќтастыќты дамыту;

3.ªлемдiк келелi мºселелердiњ øåøiìií òàáóѓà ќатысу;

4.Õàëûќаралыќ ќатынастарда мемлекеттiњ ì‰ääåñií ќîð- ѓàó, ñàќòàï ќàëó;

Мемлекеттiк аппарат — ќîѓàìäû áàñќару ‰шiн арнаулы ќ±ðûëѓан мемлекет органдарыныњ áiðò±òàñ æ‰éåñi.

Îíûњ нышандары: мемлекет ќîѓàìäû áàñќаратын жºне тек ќàíà ќызметпен ш±ѓылданатын адамдардан т±рады; мемлекеттiк аппарат мекеме жºне органдардыњ байланыс ж‰йесi; мемлекет органдардыњ ќызметi ±йымдастырушылыќ, материалдыќ æºíå ºêiìøiëiê êåïiëäiêòåði ìåí ќамсыздандырылады; мемлекеттiк аппарат азаматтардыњ çàњды м‰дделерi мен ќ±ќûќтарын ќîðѓàó ‰øií ќ±рылады.

Мемлекеттiк аппараттыњерекше iшкi ќ±рылысы бар: олардыњ арасындаѓû ќатынастар бiр ж‰йеге бiрiктiрiледi. Б±л ж‰йенiњ негiзiн экономика, саяси ќàðûì-ќатынастар, сана-сезiм ќ±рады. Осы ж‰йеде ºрбiр органныњ μçiíiњ îðíû, áið-áiðiìåí ќàðûì- ќатынастары, ќызметiнiњ негiзгi принциптерi кμрсетiледi. Дамудыњ ºрбiр кезiнде мемлекеттiк органдардыњ орындайтын ќызмет бабы жºне ³стерi μзгерiп отырады. Шыѓыс мемлекеттерде б‰кiл аппаратты бiр орталыќќà áàѓындыратын — патшаныњ áèëiãi îðíàѓан. Парламенттiк республикада негiзгi функциялар парламенттiњ ќолында болады.

Мемлекеттiк аппараттыњ объективтiк баѓыттары байќалады: бюрократизация, диффиренцация, профессионализiмнiњ μсуi. Мемлекеттiњ ºрбiр типiне мемлекеттiк аппараттыњ ерекше нышандары сºйкес келедi. Мемлекеттiк ќызмет — конституциялыќ негiзде баянды етiлетiн азаматтардыњ мемлекеттiк органдар мен оныњ аппаратындаѓы мемлекеттiк басќаруды, басќа да мемлекеттiк мiндеттер мен ќызметтердi атќаруды ж‰зеге асыратын кºсiптiк ќызметi.

Áèëiê áμлiну принциптерi. Ќàçàќстанныњ бiрт±тас мемлекеттiк билiгiнiњ тармаќòàðѓà áμлiну принципi Конституцияда белгiленген негiзгi принциптердiњ áiðåói Ѓàíà åìåñ, åњ к‰рделiсi. Республикадаѓы мемлекеттiк билiк бiр т±тас, μйткенi бiрденбiр бастауы Ќàçàќñòàí õàëќы жºне мемлекеттiњ егемендiгi бμлiнбейдi. Б±л билiк μçiíiњ принципiне сºйкес зањ øûѓарушы, атќарушы жºне сот ж‰йесiне бμлiнедi жºне билiктер бiр бiрiн шектейдi.

Мемлекеттiк аппарат — алдында т±рѓан ерекше маќсаты бар жºне соны орындау ‰шiн ќ±зыретi бар мемлекеттiк аппараттыњ бiр буыны. Мемлекеттiк аппараттыњ ќ±рылуы мен ќызметi, негiзгi μкiлеттiлiгi Конституцияда жºне конституциялыќактiлерде кμрсетiледi. ªрбiр мемлекеттiк аппарат μç ќызметiн мемлекеттiк, материалдыќ, ±йымдыќ жºне зорлау к‰шiмен ќîðѓайды. Мемлекеттiк аппарат мемлекеттiњ атынан функцияларын атќарады,

ºð ќайсысыныњ алдында т±рѓàí ìàќсаттары зањäà àíûќ белгiленген. Басќа мемлекеттiк органдарымен ќàëàé ќатынасатыны, iшкi ќ±рылысы, ќ±зiретi белгiленген. Мемлекеттiк аппараттыњ негiзгi нышаны оныњ мемлекеттiк билiгi. Б±л мемлекеттiк билiктi былай т‰сiнуге болады: олар мемлекеттiњ атынан барлыќ субъектiлерге мiндеттi нормативтiк актiлердi шыѓарады немесе ќ±ќûќòûќ нормалардыњ орындалуын тексередi, ал кейбiр кезде жазаѓа тартуѓà ќ±ќûѓы бар. Мемлекеттiк зањäàðѓа сºйкес мемлекеттiк мiндеттерi мен функцияларын iске асыру маќсатында мемлекеттiк аппарат μкiлеттiктi ж‰зеге асыратын ќызметтер атќарады. Мемлекеттiк ќызметкерлердiњ μкiлеттiктерi мемлекеттiк органдар алдында т±рѓàí ìàќсаттарѓа жºне мiндеттерге сºйкес аныќталады. Мысалы, прокуратура органдары, сот ж‰йесi, ²²М, ¦ЌÊ ќ±ќûќòû ќîðѓàó ќызметiн ат-ќарады. Б±л органдар бiр-бiрiмен байланысты. Бºрi бiрге, жалпы ќ±ќûќ ќîðѓау ж‰йесiне жатады.

Мемлекеттiк аппарат ќызметкерлерiнiњнегiзгi мiндеттерi: ЌР Конституциясы мен зањдарын, азаматтар мен зањäû ò±ëѓалардыњ ќ±ќûќтарын, бостандыќòàðû ìåí çàњды м‰дделерiн ќîðѓàóäû ќамтамасыз ету; зањдарда белгiленген тºртiп пен азаматтардыњ μòiíiøòåðií ќàðàóѓà, îëàð æμíiíäå ќажеттi шаралар ќолдануѓà; μçäåðiíå áåðiëãåí ќ±ќûќòàð øåãiíäå çàњды мiндеттерiне сºйкес μкiлеттердi ж‰зеге асыруѓа; мемлекеттiк жºне ењáåê òºðòiáií ñàќòàóѓà; μçäåðiíåí æîѓары басшылардыњ á±éðûќòàðû ìåí μêiìäåðií, øûѓàðûëѓàí øåøiìäåði ìåí í±ñќауларын орындауѓà; μç μêiëåòòiãiíiњ шегiнде мºселелердi ќàðàóѓа жºне солар бойынша шешiмдер ќабылдауѓа, белгiленген тºртiппен лауазымдыќ мiндеттерiн атќàðó ‰øií ќажеттi аќпарат пен материалдарды алуѓà ќ±ќûќòàðû áàð.

Мемлекеттiк орган аныќтамасы мен т‰сiнiгi

Мемлекеттiк органдарбiрнеше топќà áμëiíåäi, îëàð àòќаратын ќызметтерiне сºйкес ж‰йе-ж‰йеге, сала-салаѓа жiктеледi. Мемлекеттiк орган μêiëåòòiëiãiíiњ øåњáåðiíå ќàðàé ‰ø òîïќà áμëiíåäi:

1.Мемлекеттiк билiк органдары: Парламент, Президент жºне Маслихаттар;

2.Мемлекеттiк атќару органдары: ‡кiмет, министрлiктер, ведомстволар, жергiлiктi басќару органдары, ºкiмдер. Мемлекеттiк органдарыныњ ќ±рылу тºртiбi мен алдына ќîéûëѓàí ìàќсаттары.

Мемлекеттiк органдар ‰ш топќà áμëiíåäi:

— μкiлдi органдар;

—àòќару органдар;

—сот немесе ќ±ќûќ ќîðѓау органдары.

Республика Президентi мемлекеттiк аппаратта ерекше орын алады, ол ‰ш билiктiњ бiрiне де жатпайды. Ол мемлекет билiгiнiњ барлыќ тармаѓûíûњ êåëiñiï æ±ìûñ iñòåóií æºíå μкiмет органдарыныњ õàëûќ алдындаѓы жауапкершiлiгiн ќамтамасыз етедi. Президент — мемлекеттiњ басшысы, мемлекеттiњ iøêi æºíå ñûðòќы саясатыныњ íåãiçãi áàѓыттарын айќындайтын, ел iшiнде жºне халыќаралыќ ќатынастарда Ќàçàќстанныњ атынан μêiëäiê åòåòií æîѓàðѓы лауазымды т±лѓа. Президент халыќ пен мемлекеттiњ áèëiê áiðëiãiíiњ, Конституцияныњ ìûçѓымастыѓûíûњ, адам жºне азамат ќ±ќûќтары мен бостандыќтарыныњ нышаны ºрi кепiлi.

¤кiлдi органдар. Æîѓàðѓû μкiлеттi органдарды халыќ сайлайды. Парламент — зањ øûѓару функциясын ж‰зеге асыратын Республиканыњ åњ æîѓàðѓû μкiлдi органы. Парламент т±раќты негiзде ж±мыс iстейтiн екi палатадан: Сенат жºне Мºжiлiстен т±рады.

Сенат облыстардан, республикалыќ ìàњûçû áàð ќаладан жºне астанасынан екi адамнан, тиiсiнше барлыќ μкiлдi органдары депуттарыныњ бiрлескен отырысында сайланатын депутаттардан т±рады. Ќàçàќстан Республикасыныњ Конституциясына μзгертулер мен толыќтырулар енг³зу туралы 2007 жылѓы 21 мамырдаѓû Çàњû íåã³ç³íäå 15 депутатты Президент

òàѓайындайды. Барлыѓы — 49 депутат. Сенатќà 30 æàñќà

òîëѓан адамдар депутат болып сайланады.

̺æ³ë³ñò³њòîќсан сег³з депутатын сайлау жалпыѓà á³ðäåé, òåњ æºíå òμте сайлау ќ±ќûѓы нег³з³нде жасырын дауыс беру арќылы ж‰зеге асырылады. Мºж³л³ст³њ òîѓыз депутатын Ќàçàќñòàí õàë- ќы Ассамблеясы сайлайды. Мºж³л³с депутаттарыныњкезект³ сайлауы Парламентт³њ æ±ìûñ ³ñòåï ò±ðѓан сайланымы μê³ëåòò³ã³í³њ ìåðç³ì³ àÿќталардан кем³нде ек³ ай б±рын μтк³з³лед³. Б±л палатаѓа сайланѓан депутаттар 25 æàñќà толуы керек.

Парламент — негiзгi зањ øûѓарушы орган. Парламенттiњ сессиясы оныњ палаталарыныњ бiрлескен жºне бμлек отырыстары т‰рiнде μткiзiледi. Парламенттiњ ‰йлестiрушi органдары

— бюро, ж±мыс органдары — т±раќты комитеттерi, бiрлескен комиссиялары болып табылады. Президент мемлекеттiњ æîѓàðѓû ќызметкерлерiн таѓайындаѓанда парламент келiсiмiн бередi, олардан есеп алады, соѓыс жºне бiтiм мºселелерiн ше-

øåäi, õàëûќ референдум таѓайындау туралы бастама кμтередi, конституциялыќ çàњäûëûќ туралы жыл сайын жолдауын тањдайды, μçiíiњ iøêi ñ±ðàќтарын шешедi жºне басќа да Конституция ж‰ктеген μçãå äå μкiлеттiктердi ж‰зеге асырады.

Àòќàðó áèëiê. Àòќàðó áèëiê μêiìåòòiњ ќолында жиналѓан. Президенттiк республикаларда μкiмет саяси ±йымдыќ ò±ðѓы- дан Президент ќамтитын атќарушы билiк тармаѓына жатады. Парламенттiњ ќатысуымен Президент басќарады ºрi ќ±ðàäû, îíûњ дербес ќ±зыретi алќалы шешушi орган. Кабинет м‰шелерi б‰кiл халыќ сайлаѓан Президент алдында дербес жауап бередi. ‡кiметтiњíàќты егемендiлiгi наќты мемлекет басшысыныњсубъективтi пiкiрiне тiкелей тºуелдi. Ќàçàќстан Республикасыныњ ‡êiìåòi — àòќарушы билiктi ж‰зеге асыратын, атќарушы органдардыњ æ‰éåñií áàñќаратын жºне олардыњ ќызметiне басшылыќ ететiн мемлекеттiк орган.

Орталыќ салалыќ àòќару билiк министрлiктердiњ, ведомстволардыњмемлекеттiк комиссия жºне комитеттердiњќолына берiлген. Олар ќарауындаѓы мемлекеттiк басќару салаларындаѓû iñòiњ жайы ‰шiн жауап бередi. Олар μçiíiњ ќ±зыретi бойынша б±йрыќ жºне инструкция ќабылдайды. ‡кiмет μçiíiњ á‰êië ќызметiне, Конституцияѓа жºне Республика Президент³нiњ алдында жауапты. Премьер-Министр, оныњ орынбасарлары жºне ‡кiмет аппаратыныњ басшысы Тμðàëќàíûњ ќ±рамына кiредi.

Министрлiктиiстiмемлекеттiкбасќарусаласынабасшылыќты, сондай-аќ çàњдармен кμзделген iшкi салааралыќ ‰йлестiрудi ж‰зеге асыратын Республика орталыќ àòќарушы органы болып табылады.

Мемлекеттiк комитет тиiстi мемлекеттiк басќару салаларында мемлекеттiк саясатты ж‰ргiзетiн жºне осы маќсатта зањäàðѓа салааралыќ ‰йлестiрудi ж‰зеге асыратын Республика комитетi, бас басќармасы, комиссиясы, агенттiгi жºне ‡кiмет ќ±рамына кiрмейтiн μзге де республикалыќ мемлекеттiк басќару органы. ‡кiмет ќ±рамында орталыќ àòќарушы орган болып табылады. Министрлiктiњ, мемлекеттiк комитеттiњ жанындаѓы департамент, агенттiк, сондай-аќ Республика министрлiгiнiњ, Мемлекеттiк комитетiнiњ жанындаѓû μзге де мемлекеттiк басќару органы болады. Ол министрлiгiнiњ, мемлекеттiк комитетiнiњ ќ±зыретi шегiнде арнайы атќарушы жºне баќûëàó-ќàäàѓалау функцияларыныњ, сондай-аќ салараалыќ ‰йлестiрудi не мемлекеттiк басќару саласында дербес басшылыќты ж‰зеге асырады.