ы

Егер аудандыќ сотта штат бойынша бiр судья (бiрќ±рамды сот) кμзделсе, ол осы соттыњ òμðàѓàñû μêiëåòòiãií àòќарады.

Аудандыќ сотта кењñå ќ±рылады, оныњ штат санын сот тμðàѓасымен келiсе отырып, облыс соттарыныњ ºêiìøiñi áåëãiëåéäi.

Аудандыќ соттыњ μêiëåòòiãi

Аудандыќ сот бiрiншi инстанциядаѓы сот болып табылады. Аудандыќ ñîò:

1)μçiíiњ ќарауына жатќûçûëѓан сот iстерiн жºне материалдарын ќарайды;

2)сот статистикасын ж‰ргiзедi;

3)çàњäà êμзделген басќà äà μкiлеттiктердi ж‰зеге асырады. Аудандыќ соттыњ òμðàѓасы судья болып табылады жºне су-

дья мiндеттерiн атќарумен ќàòàð:

1)сот судьяларыныњ ñîò iñòåðií ќарауын ±йымдастырады;

2)соттыњ êåњсесiне жалпы басшылыќты ж‰зеге асырады;

3)азаматтарды ќабылдауды ж‰ргiзедi;

4)судья лауазымына кандидаттардыњ òàѓылымдамадан μтуiн ±йымдастырады;

5)сот статистикасын ж‰ргiзу мен талдауды ±йымдастырады;

6)μêiìäåð øûѓарады;

7)çàњäà êμзделген басќà äà μкiлеттiктердi ж‰зеге асырады.

Аудандыќ соттыњ òμðàѓàñû óàќытша орнында болмаѓàí æàѓдайда осы сот тμðàѓасыныњ μкiмi бойынша тμðàѓа мiндеттерiн атќару осы сот судьяларыныњ бiрiне ж‰ктеледi. Бiрќ±рамды сот тμðàѓàñû óàќытша орнында болмаѓàí æàѓдайда оныњ ìiíäåòií àòќàðó àóìàќòûќ уºкiлеттi орган басшысыныњ ±сынысы бойынша облыстыќ ñîò òμðàѓасыныњ μêiìiìåí áàñќа соттыњ судьяларыныњ бiрiне ж‰ктеледi.

Облыстыќ æºíå îëàðѓà òåњестiрiлген соттар

Облыстыќ æºíå îëàðѓà òåњестiрiлген соттарды (б±дан ºрi

— облыстыќ соттар) уºкiлеттi органныњ Ќàçàќстан Республикасы Жоѓàðѓы Сотыныњ Òμðàѓасымен келiсiлген ±сынысы бойынша Ќàçàќстан Республикасыныњ Президентi ќ±ðàäû, ќайта ±йымдастырады жºне таратады.

Облыстыќ соттар судьяларыныњ жалпы санын уºкiлеттi органныњ ±сынысы бойынша Ќàçàќстан Республикасыныњ Президентi бекiтедi.

ªр облыстыќ сот ‰шiн судьялардыњ санын осы сот тμðà- ѓасыныњ ±сынысы негiзiнде уºкiлеттi орган белгiлейдi.

Облыстыќ ñîò òμðàѓàäàí, àëќàëàð òμðàѓаларынан жºне судьялардан т±рады.

Облыстыќ соттыњ органдары мыналар:

1)ќàäàѓàëàó àëќàñû;

2)азаматтыќ iñòåð æμíiíäåãi àëќà;

3)ќылмыстыќ iñòåð æμíiíäåãi àëќà;

4)соттардыњ жалпы отырысы. Облыстыќ ñîò:

1)μçiíiњ ќарауына жатќûçûëѓан сот iстерiн жºне материалда-

ðûí ќарайды;

2)сот статистикасын ж‰ргiзедi;

3)сот тºжiрибесiн зерделейдi жºне оны жинаќтаудыњ ќорытындылары бойынша облыс соттарыныњ ñîò òμрелiгiн iске асыруы кезiндегi зањäûëûќòûњ ñàќталу мºселелерiн ќарайды;

4)облыс соттарыныњ ºêiìøiñi ќызметiн баќылауды ж‰зеге асырады.

Облыстыќ соттыњ азаматтыќ iñòåð æμíiíäåãi àëќàñû ìåí ќылмыстыќ iñòåð æμíiíäåãi àëќàñûí — àëќàëàð òμðàѓалары, ал ќàäàѓàëàó àëќàñûí ñîò òμðàѓàñû áàñќарады.

ªðáið àëќàäàѓы судьялар саны сот тμðàѓасыныњ ±сынысы бойынша жалпы отырыста белгiленедi.

Ќàäàѓàëàó àëќасы осы соттыњ жалпы отырысында жасырын дауыс беру арќылы судьялардыњ жалпы саныныњ êμпшiлiк дауысымен жыл сайын сайланатын судьяларынан т±рады.

Азаматтыќ iñòåð æμíiíäåãi àëќà ìåí ќылмыстыќ iñòåð æμíiíäåãi àëќа жалпы отырыста талќûëàѓаннан кейiн дербес ќ±рамын сот тμðàѓасы белгiлейтiн судьялардан т±рады.

Ñîò òμðàѓасы азаматтыќiñòåð æμíiíäåãi àëќà ìåí ќылмыстыќ iñòåð æμíiíäåãi àëќада мамандандырылѓàí ќ±ðàì ò‰çói ì‰ìêií.

Облыстыќ соттыњ òμðàѓасы судья болып табылады жºне судьяныњ мiндеттерiн атќарумен ќàòàð:

1)судьялардыњ ñîò iñòåðií ќарауын ±йымдастырады;

2)ќàäàѓàëàó àëќàñûí áàñќарады, алќаларда сот iстерiн ќàðàѓан кезде тμðàѓàëûќ етуге ќ±ќûëû;

3)ќàæåò áîëѓàí æàѓдайларда бiр алќàíûњ (ќàäàѓàëàó àëќасынан басќа) судьяларын басќà àëќàíûњ ќ±рамында iс ќарау ‰шiн тартады;

4)облыстыќ соттыњ жалпы отырысын шаќырады жºне оѓàí òμðàѓàëûќ åòåäi;

5)àëќà òμðàѓàñû óàќытша орнында болмаѓан кезде оныњ ìiíäåòií àòќаруды алќа судьяларыныњ бiрiне ж‰ктейдi;

6)облыстыќ соттыњ àëќà òμðàѓалары мен судьяларына, аудандыќ соттардыњ òμðàѓалары мен судьяларына ќатысты тºртiптiк iс ќîçѓàéäû;

7)соттыњ жалпы отырысыныњ ±сынысы негiзiнде ªдiлет бiлiктiлiк алќасына судья ќызметiне кандидаттыњ òàѓылымдамадан μту нºтижелерi туралы ќорытынды жiбередi;

8)сот статистикасын ж‰ргiзудi, сот тºжiрибесiн зерделеудi ±йымдастырады;

9)μêiìäåð øûѓарады;

10)соттыњ êåњсесiне жалпы басшылыќты ж‰зеге асырады;

11)азаматтарды жеке ќабылдауды ж‰ргiзедi.

Облыстыќñîò òμðàѓàñû óàќытша орнында болмаѓàí æàѓдайда оныњìiíäåòi μçiíiњμкiмi бойынша сот алќалары тμðàѓаларыныњ бiрiне ж‰ктеледi.

Облыстыќ ñîò òμðàѓасы орнынан т‰скен не μêiëåòòiêòåðií ìåðçiìíåí á±ðûí μзгедей тоќòàòќàí æàѓдайда, оныњ мiндеттерi уºкiлеттi органныњ шешiмi бойынша сот алќалары тμðàѓаларыныњ бiрiне ж‰ктеледi.

Æîѓàðѓы Соттыњ μêiëåòòiãi, ќ±рылымы мен ќ±ðàìû

Ќàçàќстан РеспубликасыныњÆîѓàðѓы Соты жалпы юрисдикция соттарыныњ ќарауына жатќûçûëѓан азаматтыќ, ќылмыстыќ æºíå μзге iстер бойынша жоѓары сот органы болып табылады, зањäà êμзделген iс ж‰ргiзу нысандарында олардыњ ќызметiн ќàäàѓалаудыж‰зегеасырадыжºнесотпрактикасыныњмºселелерi бойынша т‰сiндiрмелер бередi.

Ќàçàќстан Республикасыныњ Æîѓàðѓû Ñîòû:

1)μçiíiњ ќарауына жатќûçûëѓан сот iстерi мен материалдарын ќарайды;

2)сот практикасын зерделейдi жºне оны жинаќтаудыњ ќорытындылары бойынша Республика соттарыныњ ñîò òμрелiгiн iске асыруы кезiндегi зањäûëûќòûњ ñàќталу мºселелерiн ќарайды;

3)сот практикасында зањдарды ќолдану мºселелерi бойынша т‰сiндiрмелер беретiн нормативтiк ќаулылар ќабылдайды.

Æîѓàðѓû Ñîò Òμðàѓàäàí, àëќà òμðàѓаларынан жºне судьялардан т±рады. Жоѓàðѓы Сот судьяларыныњ жалпы санын Жоѓàðѓû Ñîò Òμðàѓасыныњ ±сынысы бойынша Ќàçàќстан Республикасыныњ Президентi белгiлейдi.

Æîѓàðѓы Соттыњ органдары мыналар:

1)ќàäàѓàëàó àëќàñû;

2)азаматтыќ iñòåð æμíiíäåãi àëќà;

3)ќылмыстыќ iñòåð æμíiíäåãi àëќà;

4)соттыњ жалпы отырысы.

Æîѓàðѓы Соттыњ жанынан ѓылыми-консультациялыќ êåњес жºне баспа органы ќ±рылады.

Æîѓàðѓы Соттыњ азаматтыќ iñòåð æμíiíäåãi àëќàñû ìåí ќылмыстыќ iñòåð æμíiíäåãi àëќàñûí — àëќà òμðàѓалары, ал ќàäàѓàëàó àëќàñûí Æîѓàðѓы Соттыњ Òμðàѓàñû áàñќарады. ªр алќàäàѓы судьялар саны Жоѓàðѓû Ñîò Òμðàѓасыныњ±сынысымен соттыњ жалпы отырысында белгiленедi.

Ќàäàѓàëàó àëќàñû Æîѓàðѓы Соттыњжалпы отырысында жасырын дауыс беру арќылы судьялардыњ жалпы саныныњ êμпшiлiк даусымен жыл сайын сайланатын судьяларынан т±рады.

Азаматтыќ iñòåð æμíiíäåãi àëќà æºíå ќылмыстыќ iñòåð æμíiíäåãi àëќа соттыњ жалпы отырысында талќûëàѓаннан кейiн дербес ќ±рамын Жоѓàðѓû Ñîò Òμðàѓасы белгiлейтiн судьялардан т±рады.

Æîѓàðѓы Соттыњ Òμðàѓасы азаматтыќ iñòåð æμíiíäåãi àëќàäà æºíå ќылмыстыќ iñòåð æμíiíäåãi àëќада мамандандырылѓàí ќ±ðàì ò‰çói ì‰ìêií.

Æîѓàðѓы СоттыњÒμðàѓасы судья болып табылады жºне судья мiндетiн атќарумен ќатар: 1) судьялардыњ ñîò iñòåðií ќарауын ±йымдастырады; 2) ќàäàѓàëàó àëќàñûí áàñќарады, алќàäà ñîò iñií ќàðàѓан кезде тμðàѓàëûќ етуге ќ±ќûëû; 3) Æîѓàðѓы Соттыњ жалпы отырыстарын шаќырады жºне оларда тμðàѓàëûќ åòåäi; 4) Æîѓàðѓы Соттыњ жалпы отырысыныњ ќарауына сот практикасында зањдарды ќолдану мºселелерi бойынша Жоѓàðѓы Соттыњ нормативтiк ќаулыларын ќабылдау ‰шiн материалдар енгiзедi; 5) Жоѓàðѓы Соттыњ жалпы отырысыныњ áåêiòóiíå Æîѓàðѓы Соттыњ жалпы отырысы Хатшысыныњ æºíå ѓылымиконсультациялыќ êåњес м‰шелерiнiњ кандидатураларын енгiзедi; 6) ќàæåò áîëѓàí æàѓдайларда бiр алќàíûњ (ќàäàѓàëàó àëќасынан басќа) судьяларын басќà àëќàíûњќ±рамында iс ќарау ‰шiн тартады; 7) Жоѓàðѓы Соттыњ ж±мыс жоспарын бекiтедi; 8) алќалардыњ ж±мысын ‰йлестiредi; 9) Жоѓàðѓы Соттыњ аппаратына жалпы басшылыќты ж‰зеге асырады, оныњќ±рылымы мен штатын бекiтедi; 10) азаматтарды жеке ќабылдауды ж‰ргiзедi; 11) μêiìäåð øûѓарады.

Æîѓàðѓы Соттыњ Òμðàѓàñû óàќытша орнында болмаѓан кезде оныњ ìiíäåòi Æîѓàðѓû Ñîò Òμðàѓасыныњ μкiмi бойынша алќалардыњ áiðiíiњ òμðàѓасына ж‰ктеледi. Жоѓàðѓû Ñîò Òμðàѓà-

сы орнынан т‰скен жаѓдайда не μêiëåòòiãi ìåðçiìiíåí á±ðûí òîќтатылѓàí μçãå äå æàѓдайда Тμðàѓàíûњ ìiíäåòií óàќûòøà àòќаруды Ќàçàќстан Республикасыныњ Президентi Жоѓàðѓû Ñîò àëќалары тμðàѓаларыныњ бiрiне ж‰ктейдi.

ªдебиеттер:

1.Баянов Е. Мемлекет жºне ќ±ќûќнег³здер³.— Алматы. 2002 ж.

2.Оспанов Ќ. È. Ќ±ќûќ íåã³çäåð³: Îќó ќ±ралы.— Алматы: Жет³ жарѓû, 2006.

3.Сапарѓалиев Ѓ. ЌР Конституциялыќ ќ±ќûѓы.— Алматы 1998 ж.

Нормативт³к-ќ±ќûќòûќ àêò³ëåð:

1.ЌР Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл. (21 мамыр 2007 ж. μзгертулер мен толыќтырулар).— Алматы, 2007.

2.«Сыбайлас жемќîðëûќќà ќарсы к‰рес туралы» Ќàçàќстан Республикасыныњ 1998 æûëѓы 2 шiлдедег³ ¹ 267 Зањû.

3.«ЌР Прокуратурасы туралы» Ќàçàќстан Республикасыныњ 1995 æûëѓы 21 желтоќсандаѓû Çàњû.

4.«Ќàçàќстан Республикасыныњ сот ж‰йес³ жºне сот мºртебес³ туралы» 2000 жылѓы 25 желтоќсандаѓû ЌР Конституциялыќ Çàњû.

5.«ЌÐ ¦ëòòûќ ќау³пс³зд³к органдары туралы» Ќàçàќстан Республикасыныњ 1995 æûëѓы 21 желтоќсандаѓû ¹ 2710 Çàњû.

6.«ЌР ²шк³ ³стер органдары туралы» Ќàçàќстан Республикасыныњ 1995 æûëѓы 21 желтоќсандаѓû ¹ 2707 Çàњû.

5. Òàќûðûï.

Ќàçàќстан Республикасыныњ азаматтыќ ќ±ќûѓûíûњ íåã³çäåð³

1.Азаматтыќ ќ±ќûќòûњ жалпы ережелер³.

2.̺ì³ëå ±ѓымы, т‰рлер³ жºне нысаны, жарамсыз мºм³лелер.

3.¤ê³ëä³ê æºíå ñåí³ìõàò.

4.М±рагерл³к ќ±ќûќ.

Азаматтыќ ќ±ќûќòûњ жалпы ережелер³

Азаматтыќ ќ±ќûќòûњ ïºí³.

Ќàçàќстан Республикасыныњ á³ð ò±òàñ ќ±ќûќ ж‰йес³ б³рнеше салаѓà áμл³нет³нд³г³ бºр³м³зге мºл³м. Сол салалардыњ б³р³ болып табылатын – азаматтыќ ќ±ќûќ.

Азаматтыќ ќ±ќûќ атауы ежелг³ уаќыттан бер³ белг³л³, оныњ ðèìä³ê çàњгерлер Рим азаматтарыныњќ±ќûќцивильд³ (jus c³v³le) ќ±ќûќ äåï àòàѓàí.

Ќàçàќстан Республикасыныњ азаматтыќ ќ±ќûѓûíûњ ïºí³

— тауар-аќøà ќатынастары жºне ќатысушылардыњ òåњд³г³не нег³зделген μçãå äå ì‰ë³êò³ê ќатынастар, сондай-аќ ì‰ë³êò³ê ќатынастарѓа байланысты м‰л³кт³к емес жеке ќатынастар ќ±райды.

Сонымен ќàòàð, ì‰ë³êò³ê ќатынасќа байланысы жоќ ì‰ë³êò³ê åìåñ æåêå ќатынастар азаматтыќ çàњдармен реттелед³, μйткен³ олар басќà çàњ ќ±жаттарында μзгеше кμзделмеген не м‰л³кт³к емес жеке ќатынастар мºн³нен туындамайды.

Азаматтыќ ќ±ќûќ реттелет³н ќîѓàìäûќ ќатынастар нег³з³нде м‰л³кт³к ќатынастар болып табылады. Материалдыќ иг³л³ктермен, м‰л³кпен, ж±мыспен, ќызмет кμрсетумен, аќшамен, ќ±íäû ќàѓаздармен басќа да м‰л³ктермен байланысы бар ќîѓàìäûќ ќатынастар м‰л³кт³к ќатынастар деп аталады. М±ндай ќатынастар иелену немесе м‰л³кт³њ òè³ñò³ë³ã³íå ќарай (заттыќ ќатынас) м‰л³кт³њ (òè³ñò³ë³ã³íå ќàðàé) ìåíø³ê èåñ³í³њ ќайтыс болуына байланысты заттыњòàѓдырын шешу (м±рагерл³к ќатынас) тºр³зд³ ќатынастар т±рѓысынан кμр³нсе, онда олар азаматтыќ çàњмен реттелед³.

̉ë³êò³ê ќатынас деген³м³з м‰л³ктерд³ сатып алу, иелену, басќа адамдарѓа беру мен пайдалану жμí³íäåã³ ќатынас болып табылады.

Азаматтыќ ќ±ќûќ ì‰ë³êò³ê ќатынастардыњ бºр³н б³рдей реттей беред³ деген ±ѓым тумауы ти³с. ¤йткен³ олардыњ μз³ ºр т‰рл³ сипатта кездесед³.

̉ë³êò³ê åìåñ æåêå ќатынастар, м‰л³кт³к ќатынастарѓà òûѓыз байланысты м‰л³кт³к емес жеке ќатынастар жºне м‰л³кт³к ќатынастарѓа байланысы жоќ ì‰ë³êò³ê åìåñ æåêå ќатынастар болып ек³ топќà áμë³íåä³.

Азаматтыќќ±ќûќçàњдармен реттелет³н м‰л³кт³к ќатынастар- ѓа байланысты м‰л³кт³к емес жеке ќатынастарѓà ќ±íäûќ ìà- њûçû æîќ ќатысушылардыњ ќîѓàìäûќ сипатын белг³лейт³н материалдыќåìåñ ќ±ндылыќтар жатады. Мºселен, ºдеби шыѓармамен, ѓылыми ењбекпен айналысушылар немесе μнертапќûø μç³í³њ авторлыќ àíûќтайтын мºселе ќîéñà, μç³í³њ жекел³г³н ќîðѓай отырып, б±л мºселе бойынша ќîѓàìäûќдербес ќатынасќà ò‰ñåä³. Á±ë ќатынас м‰л³кт³к болып табылмаса м‰л³кпен тыѓыз байланысты, μйткен³ μнертабысын пайдаланѓаны ‰ш³н онда авторлыќ ñûéàќû àëó ќ±ќûѓы пайда болады.

Азаматтыќ çàњдармен реттелет³н м‰л³кт³к ќатынастарѓа байланысы жоќ ì‰ë³êò³ê åìåñ æåêå ќатынастарѓа азаматтыњ ес³м³, жеке келбет³ ќ±ќûѓû. Æåêå μì³ðäåí ќ±пиялылыѓû, ò±ðѓàí ‰éãå ќîë ñ±ќпаушылыќ, азаматтыњ немесе зањäû ò±ëѓàíûњ абыройына, ќàä³ð-ќасиет³не, ³скерл³к бедел³не байланысты туындайтын ќ±ќûќòûќ ќатынастарѓà æàòќûçóѓа болады.

Азаматтыќ ќ±ќûќòûњ принциптер³. «Принцип» (ќàѓида) термин³ латын сμз³ «бастау», «нег³з» дегенд³ б³лд³ред³. Азаматтыќ ќ±ќûќòûќ принциптер — ол нормативт³к сипаты бар ќîѓàìäûќ ќатынастарды азаматтыќ ќ±ќûќòûќ реттеу бастамасын басшылыќќа алатын нег³з.

Азаматтыќ ќ±ќûќòûњ мынадай принциптер³ бар:

1.Азаматтыќ ќ±ќûќòûњ ќатынастарѓà ќатысушылардыњ òåњ-

ä³ã³;

2.Ìåíø³êêå æºíå áàñќа заттыќ ќ±ќûќќà ќîë ñ±ќпаушылыќ;

3.Øàðò åðê³íä³ã³;

4.Жеке ³стерге к³мн³њ болса да озбырлыќпен араласуына жол беруге болмайтындыѓû;

5.Азаматтыќ ќ±ќûќтарды кедерг³с³з ж‰зеге асыру;

6.ͱќñàí êåëò³ðãåí ќ±ќûќтарды ќалпына келт³р³лу³н ќамтамасыз ету;

7.Азаматтыќ ќ±ќûќòû ñîò àðќûëû ќîðѓàó.

Азаматтыќ ќ±ќûќ ќатынастарыныњ ±ѓûìû. Азаматтыќ

ќ±ќûќ нормаларыныњ талаптарына сºйкес туындайтын жºне

б±л нормаларды тºуелд³ болатын жаќтар арасында ќатынастар азаматтыќ ќ±ќûќ ќатынастары деп аталады.

Адамдар μç μм³р³не жºне ºрекет ‰ст³нде ‰нем³ ºрќилы азаматтыќ ќ±ќûќ ќатынастарына араласып ж‰рген³мен, μçäåð³í³њ ºрекеттер³н³њ çàњ æμн³ндег³ сипатын кμб³несе ескере бермейд³.

Азаматтыќ ќ±ќûќòûњ субъект³лер³.

Æåêå ò±ëѓа — азаматтыќ ќ±ќûќòûњ субъект³с³, ќ±ќûќ ќаб³летт³л³г³ мен ºрекет ќàá³ëåòò³ë³ã³. Æåêå ò±ëѓà äåï ЌÐ

азаматтарын, басќа мемлекеттерд³њ азаматтарын жºне азаматтыѓû æîќ адамдарды айтамыз.

Азаматтыќ àëѓан адам сол мемлекетт³њ ќ±ќûќ субъект³с³ болады. Сондыќтан да азаматтыќçàњäà æåêå ò±ëѓалардыњќ±ќûќ ќаб³летт³л³г³ туралы емес, азаматтардыњ ќ±ќûќ ќаб³летт³л³г³ туралы ѓана айтылѓàí. Ќ±ќûќ ќàá³ëåòò³ë³ã³ åњ алдымен толыќ ò‰ðäå ЌР азаматтарына бер³лед³.

Ќ±ќûќ субъект³лер³н сипаттайтын нег³зг³ ќ±ќûќ ќасиеттер³ ќ±ќûќќаб³летт³л³г³ болып табылады. Азаматтыќќ±ќûќќаб³летт³л³г³ — азаматтыќ ќ±ќûќќа ие болып, м³ндет атќàðó ќызмет³ барлыќ азаматтарѓа б³рдей деп т±жырымдалады.

Ќ±ќûќ ќàá³ëåòò³ë³ã³í³њ òåњд³г³ дегенде зањда б±л орайда ешк³мге артыќøûëûќ бермейт³нд³г³ ешк³мге субъективт³к ќ±ќûќ àëóѓа тыйым салмайтындыѓû ò±ðѓысынан т‰с³ну керек.

Азаматтар ќ±ќûќ ќàá³ëåòò³ë³ã³í ìåњгере отырып, ºр т‰рл³ ќ±ќûќтарды ала алады, сол арќûëû μз³не ºр т‰рл³ м³ндеттерд³ ж‰ктейд³ де, ќ±ќûќ ќàá³ëåòò³ë³ê ìàçì±íûíûњ жиынтыѓûí ќ±райды. Сонымен азаматтыќ ќ±ќûќ ќàá³ëåòò³ë³ã³í³њ мазм±ны азаматтардыњ ќолданып ж‰рген зањѓа сºйкес азаматтыќ ќ±ќûќтар мен м³ндеттерд³њ жиынтыѓы болып табылады.

Азаматтыќќ±ќûќќàá³ëåòò³ë³ã³ îíûњòóѓан сºт³нен басталады, яѓíè àíà ќ±ðñàѓûíàí òåð³ òóûï, æåêå μç³ μм³рге келгеннен кей³н жеке т±лѓа болып есептелед³. Ќ±ќûќ ќàá³ëåòò³ë³ê — ќ±ќûќ субъект³с³н³њ μëó³ìåí á³ðãå ќûñќарады.

Азаматтардыњ ºрекет ќаб³летт³л³г³ деген³м³з — азаматтыњ μз ºрекеттер³мен азаматтыќќ±ќûќòàðѓà èå áîëóѓа жºне оны ж‰зеге асыруѓà, μз³ ‰ш³н азаматтыќм³ндеттер жасап, оларды орындауѓà ќаб³летт³л³г³ болып тыбылады.

Азаматтардыњ ºрекет ќаб³летт³л³г³ азаматтыњ ќ±ќûќ ќаб³летт³л³г³мен ерекшеленед³. Азаматтыќ ќ±ќûќ ќàá³ëåòò³ë³ã³ îíûњ д‰ниеге келген сºт³нен б±л д‰ниеден озѓанша б³рге болады. Азаматтыќ ºрекет ќàá³ëåòò³ë³ã³ ‰ø³í îíûњ μç åðê³ìåí ì‰ë³êò³

иелен³п оѓан бил³к ету немесе μз³не м³ндеттеме алуѓà ò³ëåê á³ëä³ðó³ ќàæåò. Ñîíûќтанда азаматтыќќ±ќûќќàá³ëåòò³ë³ã³ îíûњ жасы мен психикалыќ æàѓдайына ќатысты келед³.

Îë μз³не азаматтыќ ќ±ќûќ пен м³ндетт³л³кт³ алу ‰ш³н ќалыпты ºр³ толысќан психикада болуы ти³с. Нºтижес³нде ќ±ќûќќаб³летт³л³г³ барлардыњбºр³ б³рдей ºрекет ќàá³ëåòò³ë³ã³íå èå åìåñ, á³ð ñμçáåí àéòќанда, азаматта ќ±ќûќ ќàá³ëåòò³ë³ê áîëѓанымен, ºрекет ќàá³ëåòò³ë³ã³ á³ð óàќыт арасында болмауы м‰мк³н.

Азаматтыњ ºрекет ќаб³летт³л³г³ кºмелетке толѓàíäà, ÿѓíè 18 æàñќà òîëѓаннан кей³н толыќ êμлем³нде пайда болады.

ªдебиеттерде азаматтыќ ºрекет ќàá³ëåòò³ë³ã³ òîëûќ, ³ø³íàðà (òîëûќ емес), ºрекет ќаб³летт³л³г³ ºдетт³, жасы кºмелетке толмаѓандарѓа тºн, ал бер³лет³н ºрекет ауќымы олардыњ жасына байланысты. Зањ ì±íäàé ò±ëѓаларды ек³ топќà áμëåä³:

а) жасы кºмелетке толмаѓан 14 пен 18 жас аралыѓûíäàѓылар б) жасы кºмелетке толмаѓàí 14 æàñќа дей³нг³ жас балалар. 14 пен 18 жас аралыѓûíäàѓылардыњ ºрекет ќàá³ëåòò³ë³ã³ ìåé-

ë³íøå àóќûìäû, îëàð çàњäàêμресет³лген шекте ºрт‰рл³ мºм³лелер жасай беред³. Ондай мºм³лелерд³ ек³ т‰рде бμлуге болады:

•μçäåð³í³њçàњäû μê³ëäåð³í³њêåë³ñ³ìñ³ç-àќμз бет³мен жасалѓàí ìºì³ëåð;

•ата-анасынан ð±ќсат берген жазбаша хаты нег³з³нде жасалатын мºм³ле.

Азаматтыњ ќ±ќûѓы мен м³ндеттер³н алу мен ж‰зеге асыру ти³с³нше дербест³кке ие болуы керек. ªрб³р жеке азамат μç³í³њ атымен аталады. Азаматтыќ Кодекст³њ 15-бабы 1 тармаѓына сºйкес азамат μз фамилиясы, μз ес³м³н, сондай-аќќаласа ºкес³н³њ àòûí ќоса алады. Азаматќà òóѓан кезде ат ќояды. Некес³з туѓàí áàëà ºêåñ³ æîќòûѓûíàí ñîò àðќûëû ќажет болмаѓàí æàѓдайда анасыныњ фамилиясы бер³лед³.

Азаматтыњ жеке дербест³г³ ес³м³мен ќàòàð îíûњ ò±ðѓûëûќòû æåð³ìåí àíûќталады. М³ндеттемен³ орындау, м±рагерл³к жасау жºне басќа да азаматтыќ-ќ±ќûќòûќ ºрекеттер азаматтыќ ò±ðѓûëûќты жер³нде ж‰зеге асырады.

Азаматтыњåñ³ì³ ìåí ќàòàð îíûњò±ðѓûëûќты жер³ азаматтыќ ќ±ќûќòûќ ќатынастыњ субъект³с³ наќтылай т‰сед³.

Çàњäû ò±ëѓà äåï — меншiк, шаруашылыќ ж‰ргiзу немесе жедел басќàðó ќ±ќûѓûíäàѓû îќøàó ì‰ëêi áàð æºíå ñîë ì‰ëiêïåí μз мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, μз атынан м‰лiктiк

æºíå ì‰ëiêòiê åìåñ æåêå ќ±ќûќтар мен мiндеттерге ие болып, оларды ж‰зеге асыра алатын, сотта талапкер жºне жауапкер бола алатын ±йым зањäû ò±ëѓа деп танылады.

Çàњäû ò±ëѓàíûњ дербес балансы немесе сметасы болуѓà òèiñ. Çàњäû ò±ëѓàíûњ μз атауы жазылѓàí ìμрi болады.

¤ç ќызметiнiњ íåãiçãi ìàќсаты ретiнде табысын келтiрудi кμздейтiн (коммерциялыќ±éûì) íå ì±íäàé ìàќсат ретiнде пайда келтiре алмайтын жºне алынѓан таза табысын ќатысушыларына ‰лестiрмейтiн (коммерциялыќ åìåñ ±éûì) ±éûì çàњäû ò±ëѓа бола алады.

Коммерциялыќ ±йым болып табылатын зањäû ò±ëѓа мемлекеттiк кºсiпорын, шаруашылыќ серiктестiк, акционерлiк ќîѓàì, μндiрiстiк кооператив нысандарында ѓàíà ќ±рылуы м‰мкiн.

Коммерциялыќ емес ±йым болып табылатын зањäû ò±ëѓа мекеме, ќîѓàìäûќ бiрлестiк, акционерлiк ќîѓамдар т±тыну кооперативi, ќîѓàìäûќ ќор, дiни бiрлестiк нысанында жºне зањ ќ±жаттарында кμзделген μзге де нысанда ќ±рылуы м‰мкiн.

Коммерциялыќ емес ±йым кºсiпкерлiк ќызметпен μçiíiњ æàðѓûëûќìàќсаттарына сай келуiне ќàðàé ѓана айналыса алады. Коммерциялыќ емес ±йым болып табылатын жºне мемлекеттiк бюджеттiњ åñåáiíåí ѓана ±сталатын зањäû ò±ëѓà òåê ќана мемлекеттiк мекеме нысанында ќ±рылуы м‰мкiн.

Çàњäû ò±ëѓàíûњ ќ±ќûќ ќàáiëåòòiëiãi. Çàњäû ò±ëѓàíûњ азаматтыќ ќ±ќûќтары болып, μç ќызметiне байланысты мiндеттердi Азаматтыќ кодекске сºйкес мойнына алуы м‰мкiн. Мемлекеттiк кºсiпорындарды ќîñïàѓанда, коммерциялыќ ±йымдардыњ азаматтыќ ќ±ќûќтары болуы жºне зањ актiлерiнде немесе ќ±рылтай ќ±жаттарында тыйым салынбаѓан кез келген ќызмет т‰рiн ж‰зеге асыру ‰шiн ќажеттi азаматтыќмiндеттердi атќàðóû ì‰ìêií.

Çàњ àêòiëåðiíäå êμзделген жаѓдайларда белгiлi бiр ќызмет т‰рiн ж‰зеге асырушы зањäû ò±ëѓàëàð ‰øií áàñќà ќызметпен айналысу м‰мкiндiгi болмауы немесе шектелуi м‰мкiн.

Çàњäû ò±ëѓà òiçáåñi çàњ актiлерiнде белгiленетiн жекелеген ќызмет т‰рлерiмен лицензия негiзiнде ѓана айналыса алады. Зањäû ò±ëѓàíûњ ќ±ќûќ ќàáiëåòòiëiãi îë ќ±ðûëѓан кезде пайда болып, оны тарату аяќòàëѓан кезде тоќтатылады. Айналысу ‰шiн лицензия алу ќажет болатын ќызмет саласында зањäû ò±ëѓàíûњ ќ±ќûќќабiлеттiлiгi сондай лицензияны алѓан кезден бастап пайда болып, ол ќайтарып алынѓàí, îíûњ ќолданылу мерзiмi μòêåí

немесе зањ ќ±жаттарында белгiленген тºртiппен жарамсыз деп танылѓан кезде тоќтатылады.

Коммерциялыќ емес ±йым болып табылатын жºне мемлекеттiк бюджеттiњ åñåáiíåí ѓана ±сталатын зањäû ò±ëѓàíûњ (мемлекеттiк мекеме) ќ±ќûќ ќабiлеттiлiгi Азаматтыќ кодекспен жºне Ќàçàќстан Республикасыныњ μçãå äå çàњ актiлерiмен белгiленедi.

Çàњäû ò±ëѓà çàњ ќ±жаттары мен ќ±рылтай ќ±жаттарына сºйкес ж±мыс iстейтiн μз органдары арќûëû ѓана азаматтыќ ќ±ќûќòàðѓа ие болып, μзiне мiндеттер ќабылдайды. Зањäû ò±ëѓа органдарыныњò‰ðëåði, òàѓайындалу немесе сайлану тºртiбi жºне олардыњ μêiëåòòiãi çàњäàð ìåí ќ±рылтай ќ±жаттарында белгiленедi. Зањäû ò±ëѓàíûњ îíû áàñќà çàњäû ò±ëѓалардан айыруѓа м‰мкiндiк беретiн μз атауы болады.

Çàњäû ò±ëѓàíûњ атауы оныњ ќалай аталатынын жºне ±йымдыќ-ќ±ќûќòûќ нысанын кμрсетудi ќамтиды. Зањäû ò±ëѓàíûњ атауы оныњ ќ±рылтай ќ±жаттарында кμðñåòiëåäi. Çàњäû ò±ëѓàíûњ атауында зањ талаптарына немесе ќîѓàìäûќ мораль ќалыптарына ќайшы келетiн аттарды, егер жеке адамдардыњ åñiìäåði ќатысушылардыњ есiмдерiне сºйкес келмесе не ќатысушылар б±л адамдардыњ есiмiн пайдалануѓа олардан (олардыњ м±рагерлерiнен) р±ќсат алмаса, олардыњ есiмдерiн пайдалануѓа жол берiлмейдi.

Коммерциялыќ ±йым болып табылатын зањäû ò±ëѓàíûњ атауы зањäû ò±ëѓа тiркелгеннен кейiн оныњ фирмалыќ атауы болып табылады. Зањäû ò±ëѓа белгiлi бiр фирмалыќ атауымен зањäû ò±ëѓалардыњ áiðûњѓай мемлекеттiк тiзiлiмiне енгiзiледi.

Çàњäû ò±ëѓàíûњ фирмалыќ атауды тек ќàíà μзi пайдалануѓà ќ±ќûѓû áàð. Áμтен бiр фирмалыќ атауды зањсыз пайдаланатын т±лѓа фирмалыќ атаудыњ ќ±ќûќ èåñiíiњ талап етуi бойынша м±ндай атауды пайдалануды тоќòàòóѓа жºне келтiрiлген залалдыњ орнын толтыруѓа мiндеттi.

Мемлекеттiкоргандарболыптабылмайтынзањäûò±ëѓалардыњ фирмалыќ атауларында, ќызмет кμрсету тањбаларында, тауар тањбаларында, Ќàçàќстан Республикасыныњ çàњ акт³лерiнде, Президентi мен ‡кiметi актiлерiнде белгiленген Ќàçàќстан Республикасы мемлекеттiк органдарыныњ ресми атауларына сiлтемелердi пайдалануѓа тыйым салынады.

Çàњäûò±ëѓàíûњò±ðѓанжерi.Çàњäûò±ëѓàíûњò±ðàќтыж±мыс iстейтiн органы т±рѓàí æåð îíûњ ò±ðѓûëûќты жерi болып таны-

ëàäû. Çàњäû ò±ëѓàíûњò±ðѓàí æåði îíûњќ±рылтай ќ±жаттарында пошталыќ òîëûќ мекен-жайы жазылып, кμðñåòiëåäi.

Çàњäû ò±ëѓàíûњ ќ±рылтайшылары. Çàњäû ò±ëѓаны бiр немесе бiрнеше ќ±рылтайшы ќ±руы м‰мкiн. М‰лiктi меншiктенушiлер не олар уºкiлдiк берген органдар немесе жаќòàð, àë çàњ ќ±жаттарында арнайы кμзделген реттерде μçãå äå çàњäû ò±ëѓàëàð çàњäû ò±ëѓàíûњ ќ±рылтайшылары бола алады. Б±л орайда, м‰лiктi шаруашылыќ ж‰ргiзу немесе оралымды басќàðó ќ±ќûѓымен иеленетiн зањäû ò±ëѓàëàð ìåíøiê èåñiíiњ немесе ол уºкiлдiк берген органныњ êåëiñiìiìåí áàñќà çàњäû ò±ëѓалардыњ ќ±рылтайшылары бола алады.

Çàњäû ò±ëѓàíûњ ќ±рылтайшылары, Ќàçàќстан Республикасыныњ çàњ àêòiëåðiíäå êμзделген жаѓдайларды ќîñïàѓàíäà, îñû çàњäû ò±ëѓàíûњ ќ±рылтайшылары болып табылмайтын оныњ áàñќà ќатысушыларынан ќандай да бiр артыќøûëûќòàðѓа ие бола алмайды.

Çàњäû ò±ëѓàíûњ ќ±рылтай ќ±жаттары. Азаматтыќ кодексте жºне Ќàçàќстан Республикасыныњ çàњ àêòiëåðiíäå μзгеше кμзделмесе, зањäû ò±ëѓà μç ќызметiн жарѓûñû æºíå ќ±рылтай шарты негiзiнде, немесе eгep зањäû ò±ëѓàíû áið ò±ëѓà ќ±ðѓан болса, жарѓûñû æºíå çàњäû ò±ëѓà ќ±ру туралы жазбаша т‰рде ресiмделген шешiмi (жалѓûç ќ±рылтайшыныњ шешiмi) негiзiнде ж‰зеге асырады. Ќàçàќстан Республикасыныњçàњàêòiëåðiíäå êμзделген жаѓдайларда, коммерциялыќ ±йым болып табылмайтын зањäû ò±ëѓа ±йымдардыњ îñû ò‰ði æμнiндегi жалпы ережелер негiзiнде iс-ºрекет жасай алады.

Øàѓын кºсiпкерлiк субъектiсi болып табылатын зањäû ò±ëѓà μç ќызметiн Ќàçàќстан Республикасыныњ ‡êiìåòi ìàçì±íûí áåëãiëåéòií ‰ëãi æàðѓûíûњ негiзiнде ж‰зеге асыра алады.

Çàњäû ò±ëѓàíûњ ќ±рылтай шарты жасалады, ал жарѓûñûí ќ±рылтайшылары бекiтедi. Егер коммерциялыќ ±йымныњ ќ±- рылтайшысы бiр адам болса, ќ±рылтай шарты жасалмайды.

Коммерциялыќ емес ±йым мен мемлекеттiк кºсiпорынныњ ќ±рылтай ќ±жаттарында зањäû ò±ëѓà ќызметiнiњ ìºíi ìåí ìàќ- саты белгiленуге тиiс.

Шаруашылыќсерiктестiгi, акционерлiк ќîѓàìû ìåí μндiрiстiк кооперативтiњќ±рылтай ќ±жаттарында олардыњќызметiнiњìºíi ìåí ìàќсаттары кμзделуi м‰мкiн.

Ќ±рылтай шартында тараптар (ќ±рылтайшылар) зањäû ò±ëѓà ќ±ðóѓа мiндеттенедi, оны ќ±ðó æμнiндегi бiрлескен ќûç-

ìåò òºðòiáií, îíûњ меншiгiне (шаруашылыќ ж‰ргiзуiне оралымды басќаруына) μç ì‰ëêií áåðó æºíå îíûњ ќызметiне ќатысу ережелерiн белгiлейдi. Егер осы Кодексте немесе зањäû ò±ëѓалардыњ жекелеген т‰рлерi туралы зањ àêòiëåðiíäå μзгеше кμзделмесе, шартта ќ±рылтайшылар арасында таза табысты бμëóäiњ, çàњäû ò±ëѓà ќызметiн басќарудыњ, îíûњ ќ±рамынан ќ±рылтайшылардыњ øûѓóûíûњ шарттары мен тºртiбi де белгiленедi жºне оныњ æàðѓûñû áåêiòiëåäi.

Азаматтыќ ќ±ќûќ объект³лер³н³њ ±ѓûìû ìåí ò‰ðëåð³.

Азаматтыќќ±ќûќнормалармен реттелет³н ќîѓàìäûќќатынастар азаматтыќ ќ±ќûќ объект³с³ деп аталады. М‰л³кт³к жºне жеке м‰л³кт³к емес иг³л³ктер, сондай-аќ ќ±ќûќтар азаматтыќ ќ±ќûќ объект³лер³ бола алады.

Азаматтыќ ќ±ќûќ объект³лер³не:

à) ì‰ë³êò³ê èã³ë³êòåð ìåí ќ±ќûќòàðѓа (м‰л³кке) жататындар: заттар, аќøà, ñîíûњ ³ш³нде валютасы, ќ±íäû ќàѓаздар, ж±мыс, ќызмет øûѓармашылыќ-интелектуалдыќ ќызметтерд³њ объект³с³ айналѓан нºтижелер³, фирмалыќ атаулар, тауарлар белг³лер³ жºне б±йымдары дараландырудыњ μçãå äå ќ±ралдары м‰л³кт³к ќ±ќûќòàðû ìåí áàñќа да м‰л³к жатады;

á) æåêå ì‰ë³êò³ê åìåñ èã³ë³êòåð ìåí ќ±ќûќòàðѓа мыналар жатады: жеке адамныњ μм³р³, денсаулыѓû, ќàä³ð-ќасиет³, абыройы, иг³ атаѓ, ³скерл³к бедел³, жеке μì³ðãå ќîë ñ±ќпаушылыќ, æåêå ќ±пия мен отбасы ќ±пиясы, ес³м алу ќ±ќûѓы, автор болу ќ±ќûѓû, øûѓàðìàѓà ќîë ñ±ќпаушылыќ ќ±ќûѓû æºíå áàñќа материалдыќ åìåñ èã³ë³êòåð ìåí ќ±ќûќòàð.

2. ̺ì³ëå ±ѓымы, т‰рлер³ жºне нысаны, жарамсыз мºм³лелер

Азаматтар мен зањäû ò±ëѓалардыњазаматтыњќ±ќûќтары мен м³ндеттер³н белг³леуге, μзгертуге немесе тоќòàóѓà áàѓытталѓан ºрекеттер³ мºм³лелер деп аталады.

Мºм³лелер б³р жаќты жºне ек³ немесе кμïæàќты (шарттар) болуы м‰мк³н.

Çàњäàðѓа немесе тараптардыњ кел³с³м³не сºйкес жасалуы ‰ш³н б³р тараптыњ åð³ê á³ëä³ðó³ ќàæåò. Á³ðæàќòû ìºì³ëå, ìºì³ëå æàñàѓàí àäàìѓа м³ндеттер ж‰ктейд³. Ол басќа адамдарѓà çàњ ќ±жаттарында белг³ленген не сол адамдармен кел³с³м болѓан реттерде ѓана м³ндеттер ж‰ктей алады.

Егер тараптар ќ±ќûќтар мен м³ндеттерд³њ туындауын бас- талу-басталмауы белг³с³з мºн-жайѓа байланысты ет³п ќîéñà, ìºì³ëå êåé³íã³ ќалдыратын шартпен жасалады деп есептелед³.

Егертараптарќ±ќûќтарменм³ндеттемелерд³њòîëûќтырылуын басталу-басталмауы белг³с³з мºн-жайѓа байланысты ет³п ќойса, мºм³ле кей³н к‰ш³ жойылатын шартпен жасалды деп есептелед³.

Егер шарттыњ басталуы ти³мс³з болатын тарап шарттыњ басталуына тер³с пиѓылмен ыќпал етсе, шарт басталмаѓан деп есептелед³.

Мºм³лелер нысаны. Мºм³лелер ауызша жºне жазбаша нысанда жасалады (жай жºне нотариалдыќ). Жетон, билет немесе ºдеттег³дей ќабылданѓàí μзге де растайтын белг³ арќылы расталѓàí ìºì³ëå, åãåð çàњдарда μзгеше кμзделмесе ауызша т‰рде жасалѓан болып табылады.

‡ндемей ќàëó çàњдарда немесе тараптардыњкел³с³м³мен мºл³м жасауѓа ер³к б³лд³ру деп танылады.

Жазбаша т‰рде жасалѓан шартты орындау ‰ш³н жасалѓан мºм³лелер, егер зањäàðѓà ќайшы келмесе, тараптардыњ кел³с³м³ бойынша жасалуы м‰мк³н.

̺ì³ëåí³њ жазбаша т‰р³: Мынадай мºм³лелер:

•егер мºм³лелерд³њ жекелеген т‰рлер³ ‰ш³н зањдарда μзгеше арнайы кμзделмесе немесе ³скерл³к ќызмет μð³ñ³í³њ ºдеттег³ ќ±ќûќтарынан туындамаса, мºм³лелерд³ жасау кез³н³њ μз³нде орындалатындарынан басќа, кºс³пкерл³к ќызмет ‰рд³с³нде ж‰зеге асырылатын;

•мºм³лелерд³ жасау кез³н³њ μз³нде орындалатындарынан басќа, ж‰з есепт³к кμрсетк³ш жоѓàðû ñîìàѓà;

•çàњдарда немесе тараптардыњ êåë³ñ³ì³íäå êμзделген μзге де реттерде жазбаша т‰рде жасауѓà òè³ñ.

Åê³ æàќты мºм³лелер ºрќайысына μç³í æàñàѓан тараптар ќîë ќîéѓàí ќ±жаттарды алмасу арќылы жасалуы м‰мк³н.

Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайпжазба, факс немесе субъект³лерд³ немесе олардыњ åðê³ á³ëä³ðó³í³њ ìàçì±íûí àéќындайтын μçãå äå ќ±жаттар алмасу, егер зањдарда немесе тараптардыњ êåë³ñ³ì³ìåí μзгеше белг³ленбесе, жазбаша т‰рде жасаѓàí ìºì³ëåãå òåњåñò³ð³ëåä³.

̺ì³ëåí³њ нысана мазм±нына жºне ќатысушыларына сон- дай-аќ олардыњ ерк³ б³лд³ру бостандыѓûíà ќойылатын талаптар б±зылѓàí æàѓдайда м‰ддел³ адамдардыњ, ти³ст³ мемлекет

орындарыныњ, не прокурордыњ талабы бойынша мºм³ле жарамсыз деп танылуы м‰мк³н.

Á³ðæàќты мºм³ле деген³м³з — зањäàðѓа немесе тараптардыњ кел³с³м³не сºйкес жасалуы ‰ш³н б³р тараптыњåð³ê á³ëä³ðó³ ќажет жºне сол жетк³л³кт³ болатын мºм³ле. Б³ржаќòû ìºì³ëåí³њ жи³ кездесет³н т‰р³-μñèåò ќалдыру.

Тарап μз м³ндеттемелер³н орындаѓàíû ‰ø³í àќы алса немесе тараптар б³р-б³р³не б³р нºрсе беру³ керек болса, б±л аќылы мºм³ле болып табылады. Ал б³р тарап ек³нш³ тарапќà îäàí àќы алмай немесе ешнºрсе бермей б³рнºрсен³ ±сынуды м³ндет³не алѓàí ìºì³ëå àќысыз болып есептелед³.

Консенсуалды мºм³лелер (латынша concensus — кел³с³м)

— кел³с³мге келген сºттен бастап азаматтардыњ ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³ туындайтын мºм³лелер. Наќты мºм³лен³ ж‰зеге асыру ‰ш³н (латынша res — зат) кел³с³м³н³њ á³ð μç³ æåòê³ë³êñ³ç, îѓàí ќоса затты тапсыру ќàæåò.

Мºм³лелерд³ азамат ќ±ќûќтану ³л³м³нде каузальдыќ (себепт³) жºне абстракциялыќäåï òå áμëåä³. ªðá³ð ìºì³ëå æàќтардыњàëѓà ќîéѓàí, ìàќсатына орай ќ±ќûќòûќ íåã³ç áåí ìàќсатты (cousa) енш³ленед³. Б³раќòà á³ð æàѓдайда мºм³лен³њ жарамдыѓû îíûњ нег³з³нде байланысты болса, ек³нш³ жаѓдайда оѓан байланысты болмайды (абстракциялыќ).

Шартпен жасалѓан мºм³лелер ќандай да б³р нºрсеге тºуелд³ болып келед³ ондай жаѓдай болуы да, болмауы да м‰мк³н. Мºселен, егер тараптар ќ±ќûќтар мен м³ндеттерд³њ туындауын басталу-басталмауы белг³с³з мºн-жайѓа байланысты ет³п ќîéñà, ìºì³ëå êåé³íãå ќалдыратын шартпен жасалады деп есептелед³. Егер тараптар ќ±ќûќтар мен м³ндеттемелерд³њ òîќтатылуын басталу-басталмауы белг³с³з мºн-жайѓа байланысты ет³п ќîéñà ìºì³ëå êåé³í ê‰ø ќойылатын шартпен жасалады деп есептелед³.

Азаматтыќ ќ±ќûќта биржалыќ мºм³лелер ќàðàëѓан. Биржада айналысќа ж³бер³лген тауарларѓà, áàѓàëû ќàѓаздармен басќà ì‰ë³êêå ќатысты ќ±ќûќтар мен м³ндеттерд³ μзара беру тур кел³с³мдерд³ биржаѓà ќатысушылар тауар, ќîð æºíå áàñќа биржалар туралы зањдарда жºне биржа жарѓыларында белг³ленген тºрт³п бойынша жасасады.

Жарамсыз мºм³лелер жºне жарамсыздыќòûњ ò‰ðëåð³.

Азаматтыќ ќ±ќûќ теориясында мºм³лелерд³њ жарамсыз болуы мынадай т‰рлерге бμë³íåä³:

à) çàò ќ±рамыныњ àќауы болатын мºм³ле;

á) åð³êêå ќатысты аќауы бар мºм³ле; в) нысананыњ àќàóû áàð ìºì³ëå; ã) ìàçì±ííûњ àќàóû áàð ìºì³ëå.

Ìàçì±íû çàњ талаптарына сºйкес келмейт³н, сондай-аќ ќ±ќûќòûќтºрт³п нег³з³нде немесе адамгерш³л³кке кμðíåó ќайшы келет³н маќсатпен жасалѓан мºм³ле жарамсыз болады.

Ќажетт³ лицензия алмай, не лицензияныњќолданылу к‰ш³н³њ б³ткеннен кей³н жасалѓан мºм³ле жарамсыз болады.

ªрекет ќàá³ëåòò³ë³ã³ áîëѓанмен, мºм³ле жасаѓан кезде μз ºрекеттер³н³њ мºн³н т‰с³не алмайтын немесе μç³í³њ не ³стеген³н б³лмейт³н жаѓдайда болѓан азамат жасасќан мºм³лен³ сот сол азаматтыњ талабы бойынша, ал егер т³р³ кез³нде талап етуге азаматтыњ м‰мк³нд³г³ болмаса, азамат ќайтыс болѓаннан кей³н басќа м‰ддел³ адамдардыњталабы бойынша жарамсыз деп тануы м‰мк³н.

3. ¤ê³ëä³ê æºíå ñåí³ìõàò

¤ê³ëä³ê äåï áàñќа адамныњ (μк³лд³к беруш³н³њ) атынан б³р адамныњ (μê³ëä³њ) ñåí³ìõàòќà çàњäàðѓà, ñîò øåø³ì³íå íå ºê³ìø³ë³ê ќ±æàòќа нег³зделген μê³ëåòò³ã³ ê‰ø³ìåí æàñàѓан мºм³лес³н айтамыз. ¤к³лд³к беруш³н³њ азаматтыќ ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³н т³келей туѓызады, μзгертед³ жºне жоќтатады.

¤к³лд³к институтыныњ ìàњыздылыѓы сонда, ол т±лѓàѓа б³р мезг³лде б³рнеше рынокта, оныњ ³ш³нде шетелде ж±мыс ³стеу³не м‰мк³нд³к беред³, сондай-аќ³ñò³њêμз³н белет³н ºр³ ±йымдастыра алатын мамандарды тартуѓà ќолайлы келед³.

²с-ºрекеттерд³њ áºð³í μê³ë àðќылы ³стеуге бола бермейд³. Зањ бойынша кейб³реулер ‰ш³н оныњ μç³ ќатысуы керек болады. Зањäûëûќ ºрекеттерд³ μç³ ѓана жасауы керект³г³н зањда айтылмаѓан немесе сол ºрекеттерд³њ сипатынан тумаѓàí æàѓ- дайлардыњ áºð³íäå äå μê³ëä³êêå ð±ќñàò áåð³ëåä³.

¤к³лд³к институтыныњ мазм±ны субъект³лер ќ±рамы туралы ережелер³мен айќындалады, ал оныњ μз кезег³нде ќ±ќûќтар мен м³ндеттерд³њ пайда болуына, олардыњ мазм±ндарына ќîðѓау т‰рлер³не нег³зделед³. Аталѓан нег³зг³ элементтерд³њ сипаты μê³ëä³ê ±ѓûì àðќûëû êμð³íåä³. ¤ê³ëä³êò³њ субъект³лер³н³њ ќ±рамы ‰ш адамнан — μк³лд³к беруш³, μê³ë æºíå ‰ø³íø³ æàòќан т±рады. ¤к³лд³к беруш³ μк³лге ³с-ºрекеттерд³ жасауды тапсырып, ти³ст³ сен³мхат берген болса ѓана немесе μê³ë μç³í³њ ќызметтер³н

çàњ í±ñќауы немесе зањäû ò±ëѓàíûњ ќ±жаттары бойынша ³стейт³н болса ѓàíà μê³ëä³êò³њ ³с-ºрекеттер³ μк³лд³к беруш³ ‰ш³н ќ±ќûќтар мен м³ндеттер тудыра алады.

Азаматтыќ ќ±ќûќòûњ кез келген субъект³лер³, ќ±ќûќ ќаб³летт³л³г³ бар немесе жоќ àäàì äà, çàњäû ò±ëѓà äà μк³лд³к беруш³ бола алады.

Азаматтыќ ºрекет ќаб³летт³л³г³ бар кез келген т±лѓà ÿѓни азаматтар мен зањäû ò±ëѓàëàð μк³л бола алады. М±ныњ μз³ алдымен азаматтыњ 18 æàñќа толу керект³г³н кμрсетед³, μйткен³, б±л жаста оѓан азаматтыќ ºрекет ќàá³ëåòò³ë³ã³ òîëûќòàé òºí, àë çàњäû ò±ëѓàäàѓû μê³ëä³ê æàðѓûìåí àéќындалѓàí ќ±ќûќ ќàá³ëåòò³ë³êêå ќайшы келмеу³ ти³с.

‡ø³íø³ æàќ — азамат немесе зањäû ò±ëѓà. ¤ê³ëä³њ онымен ºрекетке т‰су³ нºтижес³нде μк³лд³к беруш³н³њ азаматтыќ ќ±ќûќ ќатынастары белг³ленед³, μзгеред³ жºне тоќтатылады.

¤ê³ëä³ê íåã³ç³íäå á³ð ò±ëѓàíûњ (μк³лд³к беруш³) ек³нш³ т±лѓàìåí (μê³ëìåí) μê³ëåòò³êò³ áμл³су³ жатыр.

̱íäàé μк³летт³л³к болмаѓàí æºíå μê³ëä³ê ќатынасын асыра пайдаланѓàíäà åê³íø³ æàќòûњ μк³лд³к беруш³ т±лѓàíûњ атынан жасалѓан мºм³лес³ жарамсыз болып табылады.

¤ê³ëåòò³êò³њ туындауыныњ íåã³ç³ çàњ факт³с³ болып табылады. Зањда мынадай μк³лд³ктерд³њ нег³здер³ бар: шартта немесе алдын-ала кел³с³мде кμðñåò³ëãåí μê³ë ±ñòàóѓà ò³ëåê á³ëä³ðãåí μк³лд³к беруш³н³њ, åðê³ çàњäà êμðñåò³ëãåí ôàêò³ëåð.

¤ê³ëä³ê çàњäû æºíå åð³êò³ äåï áμë³íåä³. Çàњäû μк³лд³к т³келей зањнан туындайды, ºр³ ол μк³лд³к беруш³н³њ åðê³íå ќарамайды.

Øàðòќа нег³зделген μê³ëä³ê åð³êò³ μк³лд³к деп аталады. М±ныњ μç³ μк³лд³к беруш³н³њерк³не байланысты болады. ¤к³лд³к беруш³ μê³ëä³ òóûï ќàíà ќоймай, оныњμê³ëåòò³ë³ã³í äå àéќындайды. Сонымен б³рге μк³лд³к беруш³н³њ атынан зањäûëûќ ºрекет жасарда μê³ëä³њ μз³мен де кел³с³м жасау талап ет³лед³. ¤к³лд³к беруш³ мен μк³л арасында шарт жасалып, онда μçäåð³í³њ ³øê³ ќàðûì- ќатынастарын айќындайды.

Егер м±ндай шарттыњ тарабы кºс³пкерл³к ж‰йеде шарт жасасќан кезде олардыњ атынан ‰нем³ жºне дербес μк³лд³к етуш³ болмаса, онда коммерциялыќ μк³лд³к туындайды.

̱íäàé æàѓдайда коммерциялыќ μê³ë μê³ëä³њ μê³ëåòò³ã³ êμрсет³лген жазбаша шарт нег³з³нде, ал ол кμрсет³лмеген жаѓдайда — сен³мхат нег³з³нде ºрекет жасайды. Коммерциялыќ μê³ëä³ê åê³ ò‰ðãå áμë³íåä³: μç μê³ëä³ã³ æºíå áμòåí ò±ëѓàíûњ алдында болатын μê³ëä³ê.

¤з атынан бμëó — çàњäû ò±ëѓà μê³ëä³ μç ќ±рылымынан та- ѓайындайды жºне ол арќûëû μç³í³њ ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³н орындап, м‰ддес³н ќîðѓàéäû. ̱íäàé μк³лд³кте б³р субъект болады, сырттан бμòåí ò±ëѓаны айналымѓà ќатыстырмайды.

Коммерциялыќ μê³ëä³êò³њ åê³íø³ ò‰ð³ — áàñќалардыњ м‰дделер³ ‰ш³н болса да μз атынан ºрекет етет³н адамдар.

Ñåí³ìõàò. Б³р адамныњ (сен³м беруш³н³њ) μз атынан μê³ëä³ê åòó åê³íø³ àäàìѓа (сен³м б³лд³рген) берген жазбаша уºк³лд³ сен³мхат деп аталады.

Сен³мхатты пайдалану кез³нде «уºк³лд³к» жºне «μк³летт³» деген терминдерд³ ажырата б³лу керек.

Уºк³лд³к деген³м³з μê³ëä³њ μк³лд³к беруш³ атынан ³с-ºрекетке ќатысуы, ал μê³ëåòò³ë³ê μк³лд³к беруш³ ‰ш³н μê³ëä³њ жасауѓà ќ±ќылы ºрекеттерд³њ øåњбер³ болып табылады.

Çàњ æàѓûíàí ќàðàѓàíäà ñåí³ìõàò áåðó — á³ðæàќòû ìºì³ëå, ÿѓíè á±ë μк³летт³л³кт³ беру ‰ш³н б³р тараптыњ μк³лд³к беруш³н³њ åð³ê á³ëä³ðó³ ќажет жºне жетк³л³кт³, сондыќòàí äà μê³ëä³њ кел³сем³ талап ет³лмейд³.

Çàњ сен³мхаттыњ жазбаша т‰р³н м³ндетт³ т‰рде саќтауды талап етед³. Сонымен б³рге мºм³ле жасауѓа бер³лет³н сен³мхат нотариалды жолмен куºландырылуы талап ет³лет³н болса, онда ол нотариалдыќжолмен куºландырылады. Сен³м ауыстыру жμн³нде бер³лген сен³мхаттыњќолданылу мерз³м³ куºландырылуы ол нег³зг³ алынып бер³лген алѓàøќы сен³мхаттыњќолданылу мерз³м³нен аспауы керек.

¤к³л³к беруш³ ќàéá³ð ќ±ќûќ μê³ëåòò³ë³ã³í μк³лге тапсырарда оныњ мерз³м³н шектеп, белг³л³ б³р уаќыт аралыѓûí êμрсетед³. Сондыќтан сен³мхат — ºр кезде де мерз³мд³ ќ±жат азаматтыќ ќ±ќûќќа сºйкес сен³мхат ‰ш жылдан аспайтын мерз³мге бер³лу³ м‰мк³н. Егер сен³мхатта неѓ±ðëûì ±çàќ ìåðç³ì êμðñåò³ëñå, îë ‰ø æûë áîéû, àë åãåð ќолдану мерз³м³ кμрсет³лмесе – бер³лген к‰ннен бастап б³р жыл бойы жарамды болады.

Åãåð ñåí³ìõàò áåð³ëãåí ê‰í³ êμрсет³лмесе ол жарамсыз деп танылады.

¤ê³ëä³њ àëѓàí μê³ëåòò³ë³ã³í³њ êμлем³ мен мазм±нына орай сен³мхаттыњ ‰ш т‰р³ болады:

1.áàñ ñåí³ìõàò, îë áåëã³ë³ á³ð êåçåњге арналып, ºрт‰рл³ мºм³лелер жасайтын μк³лге беред³;

2.б³р мºрте бер³лет³н сен³мхат — ол тек б³р ºрекет жасау ‰ш³н бер³лед³;

3.арнайы сен³мхат — ол б³р тект³ мºм³лелер жасайтын μê³ëãå áåð³ëåä³.

¤з³не арнап μê³ëåòò³ë³ê ќ±ќûќ бер³лген ºрекеттерд³ сен³м алушыныњ μç³ àòќаруы ти³с. Сен³мхаттыњ к‰ш³ мынадай жаѓдайларда жойылады: сен³мхат мерз³м³н³њ μту³; сен³мхатта кμзделген ºрекеттерд³ ж‰зеге асыру; сен³мхатты беруш³ адамныњ îíûњ к‰ш³н жою; сен³мхат берген адамныњ одан бас тартуы; μз атынан сен³мхат берген зањäû ò±ëѓàíûњ òîќтатылуы; атына сен³мхат бер³лген зањäû ò±ëѓанын таратылуы; сен³мхат берген адамныњ ќайтыс болуы оныњ ºрекет ќàá³ëåòò³ë³ã³ æîќ, хабар-ошарсыз кетт³ деп танылуы.

4.М±рагерл³к ќ±ќûќ

М±рагерл³к — ќайтыс болѓан азамат (м±ра ќалдырушы) м‰лкiнiњ áàñќà àäàìѓа (адамдарѓа) — м±рагерге (м±рагерлерге) ауысуы. Ќайтыс болѓан азаматтыњ ì±ðàñû áàñќа адамдарѓа ºмбебап ќ±ќûќ мирасќîðëûѓы талаптарымен, бiрыњѓàé ò±òàñ íºðñå ðåòiíäå æºíå áið-àќ мезгiлде ауысады.

М±рагерлiк μсиет жºне (немесе) зањ бойынша ж‰зеге асырылады. ¤сиет ќалдырылмаѓàí íå á‰êië ì±ðàíûњ òàѓäûðû àéќындалмаѓан кезде, м±рагерлiк зањ бойынша орын алады. М±раныњ ќ±рамына м±ра ќалдырушыѓа тиесiлi м‰лiк, сондай- аќ îíûњ ќайтыс болуына байланысты ќолданылуы тоќтамайтын ќ±ќûќтары мен мiндеттерi кiредi.

̱ðà ќалдырушыныњ жеке басына тыѓыз байланысты мына ќ±ќûќтар мен мiндеттер:

1)åãåð çàњ актiлерiнде немесе шартта μзгеше белгiленбесе, зањäû ò±ëѓалар болып табылатын ±йымдарѓà ì‰øå áîëó ќ±ќûѓû;

2)μмiрiне немесе денсаулыѓына келтiрiлген зиянды μòåó ќ±ќûѓû;

3)алименттiк мiндеттемелерден туындайтын ќ±ќûќтар мен мiндеттер;

4)зейнетаќû òμлеу, жºрдемаќû æºíå åњбек пен ºлеуметтiк ќамсыздандыру туралы зањ àêòiëåðiíiњ íåãiçiíäå áàñќà äà òμлемдер тμëåó ќ±ќûѓû;

5)ì‰ëiêòiê ќ±ќûќтармен байланысы жоќ æåêå ì‰ëiêòiê åìåñ ќ±ќûќòàð ì±ðàíûњ ќ±рамына кiрмейдi.

М±ра азаматтыњ ќайтыс болуы немесе оны ќайтыс болды деп жариялау салдарынан ашылады. М±ра ќалдырушыныњ ќайтыс

áîëѓàí ê‰íi, àë îíû ќайтыс болѓан деп жариялаѓан кезде, егер сот шеш³м³нде басќà ê‰í êμрсетiлмесе, азаматты ќайтыс болды деп жариялау туралы сот шешiмi к‰шiне енген к‰н м±раныњ ашылу уаќыты болып табылады.

Егер бiрiнен кейiн бiрi м±рагер болуѓà ќ±ќылы адамдар бiр к‰нде ќайтыс болса, олар бiр мезгiлде ќайтыс болѓан деп танылады жºне олардыњ ºðќайсысынан кей³н м±рагерл³к ашылады да олардыњ ºðќайсысыныњ м±рагерлер³ м±рагерлiкке шаќырылады.

̱ðà ќалдырушыныњ ñîњѓû ò±ðѓан жерi, ал егер ол белгiсiз болса — м‰лiктiњ немесе оныњ íåãiçãi áμëiãiíiњ орналасќàí æåði ì±ðàíûњ ашылу орны болып табылады.

̱ðà àøûëѓан кезде тiрi ж‰рген, сондай-аќ ì±ðà ќалдырушыныњ òiði êåçiíäå iøòå ќàëѓàí æºíå ì±ðà àøûëѓаннан кейiн тiрi туѓан азаматтар μñèåò æºíå çàњ бойынша м±рагер бола алады. М±ра ашылѓàíѓà äåéií ќ±ðûëѓàí æºíå ì±ðàíûњ ашылу уаќытында болѓàí çàњäû ò±ëѓалар, сондай-аќ мемлекет μсиет бойынша м±рагерлер болуы м‰мкiн.

̱ðà ќалдырушыны немесе м‰мкiн болатын м±рагерлердiњ áiðåóií ќàñàќàíà μлтiрген немесе олардыњ μìiðiíå ќастандыќ æàñàѓан адамдардыњ μсиет бойынша да, зањ бойынша да м±ра алуѓà ќ±ќûѓû æîќ. Á±ѓàí μñèåò ќалдырушы оныњ μìiðiíå ќастандыќ жасалѓаннан кейiн μçäåðiíå ќатысты μñèåò ќалдырѓан адамдар кiрмейдi. М±ра ќалдырушыныњ ñîњѓы еркiн ж‰зеге асыруѓà ќàñàќана кедергi жасаѓàí æºíå ñîë àðќылы олардыњ μздерiн немесе оларѓà æàќын адамдарды м±рагерлiкке шаќûðóѓà íå ì±ðàíûњ îëàðѓà òèåñ³ë³ ‰ëåñ³í êμбейтуге ыќïàë æàñàѓан адамдардыњ μсиетт³ бойынша да, зањ бойынша да м±ра алуѓà ќ±ќûѓû æîќ.

Балаларына ата-аналыќ ќ±ќûќтарынан айырылѓàí æºíå ì±ðà àøûëѓан кезде б±л ќ±ќûќтарын ќалпына келтiрмеген ата-аналардыњ балаларынан ќàëѓан м±раны, сондай-аќ ì±ðà ќалдырушыны к‰ту жμíiíäå μçäåðiíå çàњ к‰шiмен ж‰ктелген мiндеттердi орындаудан жалтарѓан ата-аналардыњ (асырап алушылардыњ) жºне кºмелетке толѓан (асырап алынѓàí) áàëà- ëàð-äûњ çàњ бойынша м±раны алуѓà ќ±ќûѓû æîќ.

¤сиет бойынша м±рагерл³к

Азаматтыњ îë ќайтыс болѓàí æàѓдайда μçiíå òèåñiëi ì‰ëiêêå áèëiê åòó æμíiíäå μç ûќтиярын бiлдiруi μсиет болып танылады. Азамат μç³í³њ барлыќ м‰лкiн немесе оныњ áið áμë³ã³í