ы

мен асыраудан жалтарып ж‰рсе, олардыњ баланы асырап алуѓа кел³с³м³ талап ет³лмейд³.

Îí æàñќà òîëѓан баланы асырап алу ‰ш³н оныњêåë³ñ³ì³ ќажет. Баланыњ асырап алынуѓà êåë³ñ³ì³í ñîò áåëã³ëåéä³.

Егер бала асырап алу туралы арыз бер³лгенге дей³н бала асырап алушыныњ ‰é³íäå ò±ðûï, îíû μç³í³њ ата-анасы деп есептейт³н болса, асырап алуѓа баланыњ êåë³ñ³ì³ áàð äåï ±éѓарылады.

Егер баланы ерл³-зайыптылардыњ екеу³ б³рдей асырап алмаса, баланы ерл³-зайыптылардыњ б³реу³ асырап алѓан кезде бала асырап алуѓа ерл³-зайыптылардыњ åê³íø³ñ³í³њ жазбаша кел³с³м³ талап ет³лед³.

Егер ерл³-зайыптылар отбасылыќ ќатынастарды ³с ж‰з³нде тоќтатып, б³р жылдан астам уаќûò áμлек т±рып жатса жºне ек³нш³ ж±байыныњò±ðѓûëûќты жер³ белг³с³з болса, бала асырап алу ‰ш³н ек³нш³ ж±байдыњ кел³с³м³ талап ет³лмейд³.

Асырап алынѓан баланыњàòû, ºêåñ³í³њàòû æºíå òåã³. Асырап алынѓан баланыњ μç àòû, ºêåñ³í³њ àòû æºíå òåã³ ñàќталады. Бала асырап алушыныњ μт³н³ш³ бойынша, егер б±л баланыњ м‰дделер³не ќайшы келмейт³н болса, асырап алынѓàí áàëàѓа бала асырап алушыныњ òåã³, сондай-аќ îë ±ñûíѓан ат бер³лед³. Асырап алынѓан баланыњ ºêåñ³í³њ аты болып, егер бала асырап алушы еркек болса, асырап алушыныњ аты, ал егер асырап алушы ºйел болса, асырап алынѓан баланыњ ºêåñ³ ðåò³íäå ñîë ºéåë ±ñûíѓан адамныњ аты танылады. Егер бала асырап алушы ерл³-зайыптылардыњ тектер³ ºр т‰рл³ болса, бала асырап алушы ерл³-зайыптылардыњ кел³с³мдер³ бойынша, асырап алынѓàí áàëàѓа олардыњ á³ðåó³í³њ òåã³ áåð³ëåä³.

Баланы некеде т±рмайтын адам асырап алѓàí æàѓдайда, оныњ μт³н³ш³ бойынша туу туралы к³тапќа асырап алынѓан бала шешес³н³њ (ºêåñ³í³њ) òåã³, àòû ìåí ºêåñ³í³њ аты осы адамныњ (бала асырап алушыныњ) êμрсету³ бойынша жазылады.

Бала асырап алудыњ ќ±пиялылыѓы талап еткен жаѓдайларды ќîñïàѓàíäà, îí æàñќа жеткен асырап алынѓан баланыњ òåã³, àòû ìåí ºêåñ³í³њ аты тек сол баланыњ êåë³ñ³ì³ìåí ѓàíà μзгерт³лу³ м‰мк³н.

Асырап алынѓан баланыњòåã³, àòû æºíå ºêåñ³í³њàòû μзгерт³лген³ туралы оны асырап алу туралы сот шеш³м³нде кμðñåò³ëåä³.

Бала асырап алудыњ ќ±пиялылыѓûí ќамтамасыз ету ‰ш³н бала асырап алушыныњ μт³н³ш³ бойынша асырап алынѓан баланыњ òóѓàí ê‰í³, á³ðàќ алты айдан аспайтын мерз³мге, сон- дай-аќ îíûњ òóѓàí æåð³ μзгерт³лу³ м‰мк³н.

Асырап алынѓан баланыњ òóѓàí ê‰í³í μзгертуге ‰ш жасќа дей³нг³ бала асырап алынѓан кезде ѓана жол бер³лед³. Асырап алынѓан баланыњ òóѓàí ê‰í³í³њ жºне (немесе) туѓàí æåð³í³њ μзгерт³лу³ жμн³нде бала асырап алу туралы сот шеш³м³нде кμрсет³лед³. Асырап алынѓан балалар жºне олардыњ ±ðïàќтары бала асырап алушылар мен олардыњ туыстарына ќатысы бойынша, ал бала асырап алушылар жºне олардыњ туыстары асырап алынѓан балалар мен олардыњ ±ðïàќтарына ќатысы бойынша жеке м‰л³кт³к емес жºне м‰л³кт³к ќ±ќûќтар мен м³ндеттер жаѓынан тег³ б³р туыстарѓà òåњåñò³ð³ëåä³.

Асырап алынѓан балалар μçäåð³í³њ ата-аналарына (μçäåð³í³њ туыстарына) ќатысы бойынша жеке м‰л³кт³к емес жºне м‰л³кт³к ќ±ќûќтарынан айрылады жºне олар жμн³ндег³ м³ндеттерден босатылады.

Баланы б³р адам асырап алѓàí æàѓдайда, егер бала асырап алушы еркек болса, шешес³н³њ т³лег³ бойынша, егер бала асырап алушы ºйел болса, ºкес³н³њ т³лег³ бойынша жеке м‰л³кт³к емес жºне м‰л³кт³к ќ±ќûќтар мен м³ндеттерд³њ ñàќталуы м‰мк³н. Асырап алынѓан баланыњ ìåíø³ã³íäåã³ ì‰ë³êò³њ ñàќталуы ‰ш³н бала асырап алушы жауапты болады. Бала асырап алудан бас тартќàí æàѓдайда б±л м‰л³кт³ ќайтару жμн³ндег³ м³ндет те бала асырап алушыѓа ж‰ктелед³.

Асырап алынѓан баланыњ ата-анасыныњ б³реу³мен немесе ќайтыс болѓан ата-анасыныњ туыстарымен ќàðûì-ќатынастары саќталуы жμн³нде баланы асырап алу туралы сот шеш³м³нде кμðñåò³ëåä³.

Бала асырап алудыњ ќ±пиялылыѓû. Бала асырап алудыњ

ќ±пиялылыѓû çàњìåí ќîðѓалады. Бала асырап алу туралы шеш³м шыѓàðѓан судьялар немесе бала асырап алуды мемлекетт³к т³ркеуд³ ж‰зеге асырѓан лауазымды адамдар, сондай-аќ бала асырап алу туралы μзгедей т‰рде хабардар болѓан адамдар бала асырап алудыњ ќ±пиялылыѓûí ñàќòàóѓа м³ндетт³.

Íåã³çã³ ò‰ñ³í³êòåð:

Íåêå — ерл³-зайыптылар арасындаѓû ì‰ë³êò³ê æºíå ì‰ë³êò³ê åìåñ æåêå ќатынастарды туѓызатын, отбасын ќ±ðó ìàќсатымен зањдарда белг³ленген тºрт³ппен тараптардыњ åð³êò³ æºíå òîëûќ êåë³ñ³ì³ æàѓдайында жасалѓан еркек пен ºйелд³њарасындаѓû òåњ ќ±ќûќòû îäàќ;

Æàëѓàí íåêå — отбасын ќ±ðó íèåò³íñ³ç çàњда белг³ленген тºрт³ппен жасалѓан жºне ерл³-зайыптылардыњ ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³н туѓызбайтын неке;

Отбасы — некеден, туыстыќтан, бала асырап алудан немесе балаларды тºрбиеге алудыњ μзге де нысандарынан туындайтын м‰л³кт³к жºне м‰л³кт³к емес жеке ќ±ќûќтар мен м³ндеттерге байланысты жºне отбасы ќатынастарын ныѓайту мен дамытуѓа жºрдемдесуге ти³ст³ адамдар тобы;

Íåêå æàñû — адамныњ некеге т±ру ќ±ќûѓына жеткендег³ жасы;

Балалыќ øàќ — кºмелетке толмаѓан адамдардыњ ќ±ќûќòûќ æàé-ê‰é³;

̉ë³êò³њ шарттыќ режим³ — ерл³-зайыптылардыњ жºне олардыњ осы некеден туѓан балаларыныњ неке шартымен белг³ленген менш³г³н³њ режим³;

Суррогат ана шарты — балалы болуды ќалайтын адамдар мен бойѓà áàëà á³ò³ðóä³њ жасанды ºд³с³н немесе эмбрион имплантациясын ќолдануѓа кел³с³м³н берген ºйелд³њ арасындаѓû êåë³ñ³ì;

Патронат — уºк³летт³ мемлекетт³к орган мен баланы тºрбиелеуге алуѓа т³лек б³лд³рген адамныњ (патронат тºрбиеш³н³њ) жасасќан шарты бойынша ата-анасыныњ ќàìќîðëûѓынсыз ќàëѓан балалар азаматтардыњ отбасына тºрбиелеуге бер³лет³н тºрбие нысаны;

Алименттер — àëóѓà ќ±ќûѓû áàð åê³íø³ àäàìѓа б³р адам беруге м³ндетт³ болатын асырау ќаражаты;

Отбасылыќ æàѓäàé — некеде т±рѓàíäàѓы немесе айырылысќàíäàѓû æàѓдай, балалардыњ немесе отбасыныњ áàñќа да м‰шелер³н³њ болуы немесе болмауы;

Материалдыќ æàѓäàé — æàëàќûíûњ, зейнетаќûíûњ, áàñќа да табыстардыњболуы немесе болмауы, олардыњìμëøåð³, ì‰ë³êò³њ болуы, ењáåê ќàá³ëåò³í æîѓалту дºрежес³, отбасыныњ áàñќа м‰шелер³нен материалдыќ êμмек алуы немесе алмауы;

Азаматтыќ õàë àêò³ëåð³ — адамныњ ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³н³њ пайда болуына жºне тоќтатылуына байланысты оны дараландыратын зањäûќ рес³мделген мºн-жайлар;

Æàќын туыстары — ата-аналар, балалар, асырап алушылар, асырап алынѓандар, ата-анасы б³р жºне ата-анасы бμëåê àѓалы³н³лер мен апалы-с³њë³ëåð (àѓà-ќарындастар), ата, ºже, немерелер;

Ќîðѓàíøû (ќàìќîðøû) — ќîðѓаншылыќïåí ќàìќоршылыќ æμн³ндег³ м³ндеттерд³ ж‰зеге асыру ‰ш³н зањда белг³ленген тºрт³ппен таѓайындалѓàí àäàì;

Ќîðѓаншылыќ (ќàìќоршылыќ) — кºмелетке толмаѓандардыњ жºне сот ºрекетке ќаб³летс³з (ºрекет ќаб³летт³л³г³ шектеул³) деп таныѓан адамдардыњ ќ±ќûќтары мен м‰дделер³н ќîðѓàóäûњ ќ±ќûќòûќ нысаны;

Репродукциялыќ денсаулыќ — адамныњ толымды ±рпаќ òóѓûçóѓà ќàá³ëåò³í êμрсетет³н денсаулыѓû;

Суррогатана—суррогатанаменыќтималата-анаарасындаѓы шарт бойынша бойѓà áàëà á³ò³ðó, îíû êμòåðó æºíå òóó.

ªдебиеттер:

1. Баянов Е. Мемлекет жºне ќ±ќûќ нег³здер³.— Алматы, 2002

æ.

2.Оспанов Ќ. È. Ќ±ќûќ íåã³çäåð³: Îќó ќ±ралы.— Алматы: Жет³ жарѓû, 2006.

3.Сапарѓалиев Ѓ. ЌР Конституциялыќ ќ±ќûѓы.— Алматы, 1998 ж.

Нормативт³к-ќ±ќûќòûќ àêò³ëåð:

1.ЌР Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл. (21 мамыр 2007 ж. μзгертулер мен толыќтырулар) Алматы, 2007.

2.ЌÐ-íûњ «Неке жºне отбасы туралы» Ќàçàќстан Республикасыныњ 1998 æûëѓы 17 желтоќсандаѓû Çàњû.

8. Òàќûðûï.

Ќàçàќстан Республикасыныњ åњáåê ќ±ќûѓûíûњ íåã³çäåð³

1.Åњáåê ќ±ќûѓûíûњ ò‰ñ³í³ã³ æºíå æåêå åњбек шартыныњ

±ѓûìû.

2.Ʊìûñ óàќûòû.

3.Демалыс уаќûòû.

4.Æàëàќû æºíå åњбект³ нормалау.

1. Åњáåê ќ±ќûѓûíûњ ò‰ñ³í³ã³ æºíå æåêå åњбек шартыныњ ±ѓûìû

Åњáåê ќ±ќûѓы — азаматтардыњ åњбек бостандыѓына конституциялыќ ќ±ќûѓын ³ске асыру барысында, ж±мыс беруш³ мен ќызметкерд³њ арасында, жеке, ±жымдыќ æºíå áàñќа шарттар нег³з³нде белг³л³ б³р ењáåê ќызмет³н тараптардыњ ж‰зеге асыруы кез³нде туындайтын ењáåê ќатынастарын реттеуш³ саласы.

ªðê³ìí³њ äå μç³í³њ åњáåê ќ±ќûќтарын ³ске асыруѓà òåњ м‰мк³нд³ктер³ бар. Жынысына, жасына, нºс³л³не, ±лтына, т³л³не, м‰л³к пен ќызмет жаѓдайына, т±рѓûëûќòû æåð³íå, ä³íãå êμçќарасына, сен³м³не, азаматтыќќà, ќîѓàìäûќ б³рлест³ктерде болуына, сондай-аќ ќызметкерд³њ ³скерл³к ќàá³ëåò³ ìåí îíûњ åњáåã³í³њ нºтижелер³не байланысты болмайтын басќа да мºнжайларѓà ќарамастан, ешк³мн³њ äå åњáåê ќ±ќûќтары шектелуге немесе оларды ³ске асыруда ќандай да б³р артыќøûëûќòàð àëóѓà òè³ñ åìåñ.

«Ќàçàќстан Республикасыныњ Åњбек кодекс³» ењáåê ќатынастарыныњ åњ òμменг³ стандарттарын белг³лейд³, олар жеке ењ- бекпен жºне (немесе) ±жымдыќ шартта жаќñû æàќќà μзгеру³ м‰мк³н жºне ќàæåò. Áàñќа нормативт³к ќ‰ќûќòûќ акт³лермен реттелет³н ќызметкерлерд³њ жекелеген санаттарыныњ åњáåê æàѓдайлары «Ќàçàќстан Республикасындаѓû Åњбек кодекс³нде» белг³ленген стандарттан тμмен болуы ти³с емес.

Æåêå åњбек, ±жымдыќ шарттардыњ мºм³лелер³, егер олар зањäûëûќòàðѓà ќайшы келмейт³н болса, тараптардыњ орындауы ‰ш³н м³ндетт³ болып табылады.

¦жымдыќ шарт — жазбаша шарт т‰р³нде ºз³рленген, б³р немесе б³рнеше ж±мыс беруш³лер (олардыњ μê³ëäåð³) æºíå á³ð íå-

месе б³рнеше кºс³пт³к одаќòàð íå êºñ³ïò³ê îäàќтардыњм‰шес³ болып табылмайтын, кел³ссμçäåð æ‰ðã³çó ‰ø³í μз ±йымын ќ±ðѓàí ќызметкерлер ќîë ќîéѓàí ќ±ќûќòûќ àêò.

Æåêå åњбек шарты — жазбаша т‰рде, кем³нде ек³ дана ет³п, ж±мыс беруш³ мен ќызметкерд³њарасында жасалынѓàí åê³ æàќты кел³с³м. Ол бойынша ќызметкер белг³л³ б³р мамандыќ, б³л³кт³л³к немесе ќызмет бойынша, ж±мыс беруш³н³њ акт³с³н орындауѓа м³ндеттенед³, ал ж±мыс беруш³ ќызметкерге дºл уаќытында жºне толыќ êμлемде жалаќûñûí æºíå áàñќà, çàњäûëûќтармен жºне тараптардыњ êåë³ñ³ìåí ќарастырылѓàí àќшалай μтемдерд³ тμлеуге, ењбек туралы зањäûëûќтармен жºне ±жымдыќшартпен ењáåê æàѓдайын ќамтамасыз етуге м³ндеттенед³.

Æåêå åњбек шарты: а) белг³с³з мерз³мге, º) белг³л³ б³р мерз³мге, б) белг³л³ б³р ж±мысты орындау уаќытында немесе ж±мыста уаќытша болмаѓàí ќызметкерд³ ауыстыру уаќытына жасалуы м‰мк³н. Егер жеке ењбек шартында оныњ орындалу мерз³м³ жазылмаса, онда ол белг³с³з мерз³мге жасалынѓан болып есептел³нед³.

Æåêå åњбек шартын он алты жасќà òîëѓан адамдармен жасасуѓа жол бер³лед³. Ата-анасыныњ á³ð³í³њ (ќîðѓаншыныњ, ќàìќоршыныњ) êåë³ñ³ì³ìåí æåêå åњбек шарты оќóäàí áîñ óàќытында денсаулыѓына зиян келт³рмейт³н жºне оќу процес³н б±збайтын ж±мысты орындау ‰ш³н он тμðò æàñќà òîëѓàí îќушымен жасалуы м‰мк³н. Сондай-аќ æåêå åњбек шарты атааналарыныњêåë³ñ³ì³ìåí, åãåð îëàð îðòà á³ë³ì àëѓан болса, он бес жасќà òîëѓàí ò±ëѓалармен де жасалуы м‰мк³н. Ата-аналардыњ (ќîðѓаншыныњ, ќàìќоршыныњ) кел³с³м³ жазбаша т‰рде бер³лед³, б±л жаѓдайда ата-аналар (ќîðѓаншылар, ќàìќоршылар) жеке ењбек шартына кºмелетке жасы толмаѓàí ò±ëѓàìåí á³ðãå ќîë ќîÿäû. Ќызметкерд³њ åњбек функциясын орындай бастауы шартта белг³ленген ж±мыстыњ басталу датасы болып есептел³нед³, егер ж±мыс беруш³ тарапынан ти³ст³ дºрежеде жеке шарт болмаѓан немесе ºз³рленбеген жаѓдайда, жеке ењбек шартыныњ ìåðç³ì³ åњбекке наќты ж³бер³лген сºт³нен басталады. Жеке ењбек шарты жасалынѓаннан кей³н ж±мыс беруш³ ќызметкерд³ ж±мысќа алу туралы б±йрыќ æàçóѓа м³ндетт³, онымен ќîë ќîþ àðќылы танысады.

Ќызметкер ж±мыс уаќытыныњ òîëûќ åìåñ ±çàќòûëûѓûí ќарастыратын б³рнеше орынмен жеке ењбек шарттарын жасасуѓà ќ±ќûëû. Æåêå åњбек шартын жасасу ‰ш³н ж±мыс беруш³

ќызметкерд³њåњбек жолын дºлелдейт³н ќ±жаттарды, жеке куºл³г³н (тμëќ±жат), ºлеуметт³к жеке код бер³лген³ туралы куºл³кт³, зейнетаќûëûќ шартты, он алты жастан к³ш³ т±лѓалар ‰ш³н тууы туралы куºл³г³н, б³л³м³ туралы немесе кºс³пт³к дайындыѓы туралы ќ±жаттарды жºне зањäûëûќтармен ќарастырылѓàí áàñќà äà ќ±жаттарды талап етуге ќ±ќûëû.

Æåêå åњбек шарты:

1)ìåðç³ì³í³њ б³ту³ бойынша;

2)тараптардыњ ерк³не байланысты емес мºн-жайлар бойын-

øà:

— ќызметкерд³ ºскери ќызметке шаќûðѓан кезде;

— ñîò ‰ê³ì³í³њ çàњды к‰шке енген кез³нде;

— ќызметкер ќàçà áîëѓàí æàѓдайда;

— ñîò ќызметкерд³ ºрекетке ќаб³летс³з немесе шектеул³ ќàá³ëåòñ³ç äåï òàíûѓàí æàѓдайда тоќтатылуы м‰мк³н.

Æåêå åњбек шарты:

1)тараптардыњ кел³с³м³ бойынша;

2)тараптардыњ á³ð³í³њ бастамасы бойынша;

a) ж±мысшыныњ бастамасы бойынша:

—çàњäû ò±ëѓàíûњ ќызмет³н таратќан немесе тоќòàòќàí;

—ќызметкерлерд³њ саны немесе штаты ќûñќартылѓàí;

—æåêå åњбек шартыныњ ќолданылу мерз³м ³ш³нде ќызметкерд³њ æåòê³ë³êò³ á³ë³êò³ë³ã³í³њ болмауы не белг³л³ б³р ж±- мысты жалѓастыруѓа кедерг³ келт³рет³н денсаулыќ æàѓдайы салдарынан атќаратын ќызмет³не немесе орындайтын ж±мысына сºйкесс³зд³г³ ањѓàðûëѓàí;

—óàќûòøà åњбекке жарамсыздыѓы салдарынан, сондай-аќ çàњдарда сол ауру бойынша ењбекке жарамсыздыќòûњ íåѓ‰ðëûì ±çàќ мерз³м³ белг³ленбесе, ж±мысќа ек³ айдан астам уаќыт бойы келмеген жаѓдайда;

—ќызметкер ±йыммен б³рге басќа жерге ауысудан бас тарт-

ќàí;

—åњáåê àќûñûí ñàќтай отырып, неѓ±ðëûì æåњ³ë æ±ìûñќа ауыстырудан ќызметкер бас тартќàí;

—åњáåê æàѓдайыныњ μзгеру³не байланысты ж±мысты жал- ѓастырудан бас тартќàí;

—åãåð ќызметкер тºрт³пт³к жаза алѓан болса, ол дºлелд³ себептерс³з ењбек м³ндеттер³н ќайталап орындамаѓàí;

—åãåð ³с-ºрекет³ оѓан ж±мыс беруш³ тарапынан сен³м³н³њ æîѓалуына нег³з болса, аќшалай немесе тауарлык, ќ±ндылыќтармен т³келей ќызмет етет³н ќызметкер к³нºл³ ³с-ºрекет жасаѓàí;

—б³л³м беру саласында тºрбиеш³л³к м³ндетт³ атќарушы ќызметкер аталѓан ж±мысты жалѓастыруѓа сыйымсыз моральѓà æàò ќûëûќ æàñàѓàí;

—æåêå åњбек шартына сºйкес μз³не сен³п тапсырылѓан мемлекетт³к, ќызметт³к, коммерциялыќ æºíå çàњìåí ќîðѓалатын μçãå äå ќ‰пияларды ќ±райтын мºл³меттерд³ жария еткен;

—áàñќà æ±ìûñќà óàќытша ауыстырѓàí æàѓдайда ќызметкер ж±мыстан бас тартќàí;

—б±рын осы ж±мысты орындап келген ќызметкер сот шеш³м³мен ж±мысына ќàéòà àëûíѓàí æàѓдайда б±зылады.

º) ќызметкерд³њ бастамасы бойынша, б±л жайында ол ж±мыс беруш³н³ б³р ай б±рын жазбаша т‰рде ескертуге м³ндетт³. Тараптардыњ кел³с³м³ бойынша, шарт ескерту мерз³м³ б³тпей-аќ òîќтатылуы м‰мк³н. Ж±мысты жалѓастыруѓà ì‰ìê³íä³ã³ æîќнемесе мейл³нше ќиындататын жаѓдайларда (денсаулыќ æàѓдайы, зейнетаќû æàñû, áàñќà îðûíѓà ќоныс аудару, жалаќûíûњ óàќû- òûëû òμленбеу³ жºне басќа мºн-жайлар) жеке ењбек шартын б±зу ќызметкерд³њ арызында белг³ленген мерз³мде ж‰рг³з³лед³;

3) çàњàêò³ëåð³íäå êμзделген μзге де нег³здер бойынша б±зылуы м‰мк³н.

2. Ʊìûñ óàќûòû

Ќызметкер жеке ењбек шартыныњ талаптарына сºйкес ењбек мiндеттерiн орындауѓа мiндеттi уаќûò æ±ìûñ óàќыты болып есептеледi.

Ʊìûñ óàќытыныњ ќалыпты ±заќòûѓы аптасына 40 саѓаттан аспауѓà òèiñ. Æåêå åњбек шарттарында тараптардыњ келiсiмi бойынша ж±мыс уаќытыныњ ±çàќòûѓы азыраќ êμзделуi м‰мкiн.

Ќызметкерлердiњ жекелеген санаттары ‰шiн ж±мыс уаќытыныњ ќûñќартылѓàí ±çàќòûѓû:

1)îí òμрт жастан он алты жасќà äåéiíãi ќызметкерлер ‰шiн

—аптасына 24 саѓаттан; он алтыдан он сегiз жасќа дейiн — аптасына 36 саѓаттан аспайтын;

2)ауыр дене ж±мыстарында жºне ењáåê æàѓдайлары зиянды ж±мыстарда iстейтiн ќызметкерлер ‰шiн — аптасына 36 саѓаттан аспайтын болып белгiленедi.

Ʊìûñ iñòåó æ±ìûñ óàќытыныњ±çàќòûѓûí ќûñќàðòóѓà ќ±ќûќ беретiн μндiрiстердiњ, цехтардыњ, êºñiïòåð ìåí ќызметтердiњ тiзiмiн, сондай-аќ åњáåê æàѓдайлары зиянды (μте зиянды) жºне

(немесе) ауыр (μòå àóûð), ќàóiïòi (μòå ќауiптi) ж±мыстардыњ òiçáåñií åњáåê æμнiндегi уºкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлейдi.

Ќызметкерлер ‰шiн екi демалыс к‰нi бар бес к‰ндiк ж±мыс аптасы белгiленедi. Бес к‰ндiк ж±мыс аптасы кезiнде к‰нделiктi ж±мыстыњ (ауысымныњ) ±çàќòûѓы ж±мыс берушiнiњ актiсiмен немесе ж±мыстыњерекшелiгiн, ењбек ±жымыныњпiкiрiн ескерiп жºне ж±мыс аптасыныњ белгiленген ±заќòûѓûí ñàќтай отырып, ж±мыс берушi бекiтетiн ауысым кестесiмен белгiленедi.

¤íäiðiñiíiњ сипаты мен ж±мыс жаѓдайлары бойынша бес к‰ндiк ж±мыс аптасын енгiзу орынсыз ±йымдарда бiр к‰ндiк демалысы бар алты к‰ндiк ж±мыс аптасы белгiленедi. Алты к‰ндiк ж±мыс аптасы кезiнде к‰нделiктi ж±мыстыњ ±çàќòûѓы апталыќ норма 40 саѓàò áîëѓàíäà — 7 ñàѓаттан аспауѓа, апталыќ норма 36 саѓàò áîëѓàíäà — 6 ñàѓаттан жºне апталыќ норма 24 саѓàò áîëѓàíäà — 4 ñàѓаттан аспауѓà òèiñ.

Бес к‰ндiк немесе алты к‰ндiк ж±мыс аптасын ењбек немесе ±жымдыќ шарттардыњ талаптарымен ж±мыс берушi белгiлейдi.

Ò‰íã³ óàќûòòàѓû æ±ìûñ. 22 ñàѓаттан бастап тањѓû ñàѓàò 6- ѓà äåéiíãi óàќûò ò‰íãi óàќыт болып есептеледi.

Ж‰ктi ºйелдердi т‰нгi уаќытта ж±мыс iстеуге тартуѓа олардыњ êåëiñiìiìåí ѓàíà æîë áåðiëåäi. Ò‰íãi óàќытта ж±мыс iстеуге он сегiз жасќа толмаѓан адамдар мен т‰нгi уаќытта ж±мыс iстеуге тыйым салатын медициналыќ ќорытындысы болѓàí æàѓдайда μзге де адамдар жiберiлмейдi.

Ќызметкердiњкелiсiмiнсiз мерзiмнен тыс ж±мыстарѓа ерекше жаѓдайларда ѓàíà:

1)åëäiњќîðѓанысы ‰шiн, сондай-аќòμтенше жаѓдайларды немесе д‰лей апаттарды, μндiрiстiк аварияларды болѓызбау немесе олардыњ зардаптарын дереу жою ‰шiн ќажеттi ж±мыстарды ж‰ргiзу кезiнде;

2)сумен жабдыќтау, газбен жабдыќтау, жылыту, жарыќ беру, канализация, кμлiк, байланыс жμíiíäåãi ќîѓàìäûќ ќажеттi ж±- мыстарды ж‰ргiзу кезiнде — олардыњ д±рыс ж±мыс iстеуiн б±затын кездейсоќ немесе к‰тпеген жаѓдайларды жою ‰шiн;

3)åãåð æ±ìûñ ‰çiëiñòi êμтермейтiн болса, ауыстырушы ќызметкер келмей ќàëѓан кезде ж±мысты жалѓастыру ‰шiн жол берiледi.

Ʊìûñ óàќытыныњ åñåái. Ж±мыс берушi ќызметкердiњ сол ж±мыс берушiде наќты ж±мыс iстеген ж±мыс уаќытыныњесебiн ж‰зеге асыруѓà òèiñ.

¤íäiðiñ (æ±ìûñ) æàѓдайлары бойынша ќызметкерлердiњ белгiлi бiр санаты ‰шiн белгiленген апта сайынѓû æ±ìûñ óàќытыныњ ñàќталуы м‰мкiн емес, ‰здiксiз ж±мыс iстейтiн ±йымдарда, жекелеген μндiрiстерде, цехтарда, учаскелерде, бμлiмшелерде жºне кейбiр ж±мыс т‰рлерiнде есептi кезењiø³íäå æ±ìûñ óàќытыныњ ±çàќòûѓы аптасына “Ењбек туралы” Зањда белгiленген ќалыпты ж±мыс саѓаттары мерзiмiнен аспауѓà òèiñòi æàѓдайда ж±мыс уаќытыныњ жиынтыќ åñåáií æ‰ðãiçóãå æîë áåðiëåäi.

Жиынтыќ åñåï æàѓдайында ж±мыс уаќытыныњ к‰н сайынѓы немесе апта сайынѓû ±çàќòûѓы ж±мыс к‰нi немесе ж±мыс аптасы саѓаттарыныњ нормасынан артыќ немесе кем болуы м‰мкiн.

Есептi кезењ³øiíäåã³ æ±ìûñ óàќûòû ñàѓаттарыныњжиынтыѓû îñû êåçåњäåã³ ñàѓаттардыњ нормасына тењ болмауы м‰мкiн.

Ʊìûñ óàќытыныњ жиынтыќ åñåá³í æàñàѓан кезде ќызметкерлердiњ осы санаты ‰шiн белг³ленген орташа ж±мыс к‰нi мен ж±мыс аптасыныњ±çàќòûѓû ñàќòàëóѓа ти³ст³ шектег³ кезењесепт³ кезењ болып танылады.

Ʊìûñ óàќытыныњ жиынтыќ åñåáií ќолдану тºрт³б³ ж±мыс берушiнiњ àêò³ëåðiìåí àéќындалады жºне ±жымдыќ шартпен белг³ленедi.

3. Демалыс уаќûòû

К‰нделiктi ж±мыс (ауысым) ³ш³нде ќызметкерге демалу жºне тамаќòàíó ‰ø³í æèíàќòàï àëѓàíäà ±çàќòûѓû áið ñàѓаттан кем болмайтын ‰з³л³с бер³луге тиiс. Б±л ‰з³лiс ж±мыс уаќытына енг³з³лмейдi жºне ќызметкер оны μç ќалауы бойынша пайдаланады.

Yçiëiñ áåðó óàќûòû ìåí îíûњ ±çàќòûѓы ж±мыс берушiн³њ àêò³ëåð³íäå, æåêå åњбек, ±жымдыќ шарттарда белг³ленедi.

¤íä³ðiñ æàѓдайлары бойынша ‰зiлiс беру м‰мк³н емес ж±мыстарда ж±мыс беруш³ ќызметкерге ж±мыс уаќытында демалу мен тамаќòàíó ì‰ìêiíä³ãií ќамтамасыз етуге м³ндеттi. М±ндай ж±мыстардыњ тiзбесi, демалу жºне тамаќтану тºрт³бi мен орны ж±мыс берушiнiњ акт³лер³нде белгiленедi.

Арнаулы ‰з³л³стер. Жылдыњ ñóûќ ìåçã³ëiíäå àøûќ далада, жылу бер³лмейт³н жабыќ‰й-жайларда ж±мыс iстейт³н, ж‰к тиеу- т‰с³ру ж±мыстарымен айналысатын ќызметкерлерге жылыну жºне демалу ‰ш³н арнаулы ‰з³л³стер бер³ледi. Арнаулы ‰з³л³стер ж±мыс уаќытына ќосылады.

К‰н сайынѓы демалыстыњ ±çàќòûѓû. Ж±мыстыњ áiòói ìåí îíûњ келес³ к‰нде (ауысымда) басталуы арасындаѓû ќызметкерд³њ к‰н сайынѓы демалысыныњ ±çàќòûѓû 12 ñàѓаттан кем болмауѓà òè³ñ.

Демалыс к‰ндерi. Ќызметкерлерге демалыс к‰ндерi (апта сайынѓы ‰з³л³сс³з демалыс уаќыты) берiледi. Бес к‰нд³к ж±мыс аптасы жаѓдайында ќызметкерлерге аптасына — ек³, ал алты к‰ндiк ж±мыс аптасында бiр демалыс к‰нi бер³ледi.

Жалпы демалыс к‰нi жексенбi болып есептелед³. Бес к‰нд³к ж±мыс аптасы кезiнде екiнш³ демалыс к‰н³ ж±мыс берушiнiњактiс³мен немесе ж±мыс кестес³мен белгiленедi. Екi демалыс к‰н³ де, ºдетте ќатарынан бер³лед³.

Мерекелiк к‰ндер ж±мыс к‰ндер³не сºйкес келген жаѓдайда жºне ж±мыс уаќытын ±тымды пайдалану маќсатында Ќàçàќстан Республикасыныњ ‡к³мет³ демалыс к‰ндерiн басќа ж±мыс к‰н- дер³не ауыстыруѓà ќ±ќûëû.

¤ндiрiстiк-техникалыќ æàѓдайлары бойынша немесе халыќ- ќà ‰íåìi ‰ç³ëiññiç ò±ðàќòû ќызмет кμрсету ќажет болуы себептi демалыс к‰ндерi ж±мысты тоќтату м‰мкiн болмайтын ±йымдарда, сондай-аќ ‰ç³ëiññiç μндiрiс ж‰рг³з³лет³н ±йымдарда ж±мыс берушiн³њ акт³сiмен бекiтiлген ауысым кестесiне сºйкес, ќызметкерлерд³њºрбiр тобына демалыс к‰ндерi аптаныњºрт‰рлi к‰ндер³нде кезекпен бер³л³п отырады.

Мереке к‰ндер³ндег³ ж±мыс. ¤ндiрiстiк-техникалыќ æàѓ- дайлары бойынша немесе халыќќà ‰çiëiññ³ç ò±ðàќòû ќызмет кμрсету ќажет болуы себептi демалыс к‰ндер³ ж±мысты тоќтату м‰мкiн болмайтын ±йымдарды ќîñïàѓàíäà, Ќàçàќстан Республикасында белгiлеген мереке к‰ндерi ж±мыс ж‰рг³з³лмейд³.

Демалыс к‰ндерiнде ж±мысќа тарту. Демалыс к‰ндерiнде ж±мысќа тартуѓа мынадай жаѓдайларда:

1)òμтенше жаѓдайларды немесе д‰лей апатты, μндiрiстiк аварияны болѓызбау не олардыњ зардаптарын дереу жою ‰шiн;

2)жазатайым оќèѓаларды, м‰лiктiњ жойылуын немесе б‰лiнуiн болѓызбау жºне оны тергеу ‰шiн;

3)ò±òàñ àëѓанда ±йымныњ немесе оныњ æåêå áμлiмшелерiнiњ îäàí ºði ќалыпты ж±мыс iстеуi тез орындалуына байланысты болатын ш±ѓыл, алдын ала к‰тпеген ж±мыстарды орындау ‰шiн жол берiледi.

Àќû òμленетiн жыл сайынѓû åњбек демалысы. Æåêå åњбек шарты бойынша ж±мыс iстеушiлерге ж±мыс орны (ќызметi) мен

орташа жалаќûñû ñàќтала отырып, аќû òμленетiн жыл сайынѓû åњбек демалысына кепiлдiк берiледi.

Åњбек демалысына аќû òμлеу ол басталѓàíѓà äåéií ê‰íòiçáåëiê ‰ø ê‰ííåí êåøiêòiðiëìåé æ‰ðãiçiëåäi.

Åãåð áàñќа нормативтiк ќ±ќûќòûќ актiлерде, жеке ењбек, ±жымдыќ шарттарда жºне ж±мыс берушiнiњ àêòiëåðiíäå ќызметкерлердiњ жекелеген санаттары ‰шiн μзгеше кμзделмесе, ќызметкерлерге ±заќòûѓы кемiнде к‰нтiзбелiк он сегiз к‰н болатын жыл сайынѓû åњбек демалысы берiледi.

Àќû òμленетiн жыл сайынѓû ќосымша ењбек демалысы уºкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлейтiн μндiрiстердiњ, ж±мыстардыњ, êºñiïòåð ìåí ќызметтердiњ тiзбесiне сºйкес ауыр дене ж±мыстары мен ењáåê æàѓдайлары зиянды жºне ќауiптi ж±- мыстарда iстейтiн ќызметкерлерге берiледi.

Àќû òμленетiн жыл сайынѓû åњбек демалысын берудiњталаптары мен тºртiбi жеке ењбек, ±жымдыќ шарттармен белгiленедi. Ќатарынан екi жыл бойы ењбек демалысын бермеуге тыйым салынады.

Åњбек демалысы к‰ндерiне дºл келетiн мереке к‰ндерiн есептемегенде, жыл сайынѓû åњбек демалыстарыныњ ±çàќòûѓû, ќолданылып ж‰рген ж±мыс режимдерi мен кестелерiне ќарамастан, к‰нтiзбелiк к‰ндермен есептеледi.

Жыл сайынѓû åњбек демалысына ќ±ќûќ беретiн ењбектегi ж±мыс стажына: 1) ж±мыс жылы iшiнде наќты ж±мыс iстеген уаќыт; 2) ж±мыстан зањсыз босату кезiнде амалсыздан бос ж‰рген уаќыт; 3) емделуде болып, ењбекке уаќытша жарамсыздыќ ïàðà- ѓымен расталѓàí óàќûò ќосылады.

Ж±мыс берушi ќызметкерге жыл сайын ењбек демалысын беруге мiндеттi. Ж±мыс iстеген бiрiншi жылы ‰шiн ењбек демалысы жеке ењбек шарты бойынша бiрiншi ж±мыс жылы μткеннен кейiн берiледi. Ќызметкердiњ ќалауы бойынша жыл сайынѓû åњбек демалысы бμëiíiï áåðiëói ì‰ìêií.

Ќызметкерлерге жыл сайынѓû åњбек демалыстарын берудiњ кезектiлiгi. Ќызметкерлерге жыл сайынѓû åњбек демалыстарын берудiњ кезектiлiгi жеке ењбек, ±жымдыќ шарттарда, демалыс кестесiнде, ж±мыс берушiнiњ àêòiëåðiíäå êμзделген тºртiппен белгiленедi.

¤íäiðiñ ќажеттерiне байланысты демалыс кестесi μзгерген жаѓдайда ж±мыс берушi ењбек демалысыныњбасталуынан кемiнде екi апта б±рын ќызметкерге ол жμнiнде хабарлауѓа мiндеттi.

Жыл сайынѓû åњбек демалысы ќызметкер ењбек демалысы кезењiíäå åњбекке уаќытша жарамсыз болѓан кезде, ж‰ктi болуы мен босануы бойынша демалысы кезiнде толыќнемесе бiр бμлiгi ауыстырылуы немесе ±зартылуы м‰мкiн, бiраќб±л орайда ењбек демалысы кезiндегi к‰ндерге ењбекке уаќытша жарамсыздыѓы бойынша жºрдемаќû òμленбейдi.

Жыл сайынѓû åњбек демалысы (оныњ áið áμëiãi) òåê ќызметкердiњ келiсiмiмен немесе оныњ μтiнiшi бойынша ѓана ±зартылуы немесе келесi ж±мыс жылына ауыстырылуы м‰мкiн. Ауыстырылѓàí åњбек демалысы тараптардыњ кел³сiмi бойынша келесi жылѓà åњбек демалысына ќосылуы немесе ќызметкердiњ μтiнiшi бойынша басќà óàќûòòà æåêå áåðiëói ì‰ìêií.

Åњбек демалысынан шаќûðûï àëó. Жыл сайынѓû åњбек демалысы ж±мыс берушiнiњ±сынысы бойынша жºне ќызметкердiњ êåëiñiìiìåí ‰çiëói ì‰ìêií (åњбек демалысынан шаќûðûï àëó). Åњбек демалысыныњ îñûѓан байланысты пайдаланылмаѓàí áμлiгi тараптар арасындаѓû óàѓдаластыќ бойынша аѓûìäàѓы ж±мысжылы³ш³ндеберiледiнемесеќызметкердiњќалауыбойынша келесi ж±мыс жылындаѓû åњбек демалысына ќосылады, не μòåìàќû òμленедi.

Æàëàќû ñàќталмайтын демалыстар. Тараптардыњ келiсiмi бойынша ќызметкерге оныњ μòií³ø³ íåãiçiíäå æàëàќûñû ñàќталмайтын демалыс берiлуi м‰мкiн.

Ж‰ктiлiгi жºне босануы бойынша демалыстар

ªйелдерге ж‰ктiлiгi мен босануы бойынша босанѓàíѓà äåéií ±çàќòûѓы жетпiс к‰нтiзбелiк к‰нге, босанѓаннан кейiн елу алты (ауыр босанѓан немесе екi немесе одан да кμï áàëà òóѓàí æàѓдайда жетпiс) к‰нтiзбелiк к‰нге демалыс берiледi. Есептеу жиынтыќтап ж‰ргiзiледi жºне демалыс ºйелдiњ ±йымда ж±мыс iстеу ±заќòûѓûíà ќарамастан, ж±мыс берушiнiњ ќаражаты есебiнен ж‰ктiлiгiне жºне босануы бойынша осы кезењãå òμленген жºрдемаќыны босанѓàíѓà äåéií íàќты пайдаланѓàí ê‰íäåðiíiњ санына ќарамастан оѓàí òîëûќ áåðiëåäi.

Æàњà òóѓан нºрестелердi тiкелей перзентханадан асырап алѓан ºйелдерге (еркектерге) бала асырап алѓан к‰ннен бастап, сºбидiњ д‰ниеге келген к‰нiнен елу алты к‰нге толѓàíѓà äåéiíãi êåçåњге (ата-анасыныњ бiрiне) демалыс берiлiп, оныњ ±йымда ж±мыс iстеу ±заќòûѓûíà ќарамастан ж±мыс берушiнiњќаражаты есебiнен оѓàí îñû êåçåњге жºрдемаќû òμленедi.

Ж‰ктiлiгi мен босануы бойынша демалыстан басќа ºйелге оныњ μтiнiшi бойынша баласы бiр жарым жасќà òîëѓàíѓà äåéií

îѓан к‰тiм жасау жμíiíäå æàëàќûñû ñàќталмайтын ќосымша демалыс берiледi. ќосымша демалыс уаќûòû iøiíäå îíûњ æ±ìûñ îðíû (ќызметi) саќталады.

Æàњà òóѓан нºрестелердi тiкелей перзентханадан асырап алѓан ºйелдердiњ(еркектердiњ) μтiнiшi бойынша сºби бiр жарым жасќà òîëѓàíѓà äåéií îѓан к‰тiм жасау ‰шiн жалаќûñû ñàќталмайтын ќосымша демалыс берiлiп, осы кезењäå îíûњ æ±ìûñ îðíû (ќызметi) саќталады.

Б±л демалыстыњ сºби бiр жарым жасќà òîëѓàíѓа дейiн кез келген уаќûòòà òîëûќ немесе бμлiп пайдаланылуы м‰мкiн.

Îќудемалысы.Бiлiмберу±йымындаоќèòûíќызметкерлерге емтихандар тапсыру, диплом жобасын (ж±мысын) дайындау жºне ќîðѓау, бiтiрушiлер емтихандарын тапсыру кезењiíäå àќû òμленетiн немесе аќû òμленбейтiн ќосымша демалыс берiлуi м‰мкiн.

4. Æàëàќû æºíå åњбект³ нормалау

Æàëàќы — деген³м³з ењáåê ‰øií îíûњ к‰рделiлiгiне, саны мен сапасына сºйкес тμленетiн сыйаќы (табыс).

Ж±мыс берушi Ењбек кодекс³, жеке ењбек, ±жымдыќшарттарѓà ñºéêåñ ќызметкердiњ åњáåãiíå àќû òμлеуге мiндеттi.

Ќызметкерлердiњ åњáåãiíå àќы мерзiмдiк, кесiмдi т‰рде немесе ењбекке аќû òμëåóäiњ μзге де ж‰йелерi бойынша тμленедi. Аќû òμëåó åњáåêòiњ жеке жºне/немесе ±жымдыќ нºтижелерi ‰шiн ж‰рг³зiлу³ м‰мкiн. Ќызметкердiњ æàëàќысы орындалатын ж±мыстыњ саны мен сапасына, к‰рделiлiгiне ќарай белгiленедi.

Ќызметкерлердiњ μндiрiс тиiмдiлiгi мен ж±мыс сапасын арттыруѓа материалдыќ м‰дделiлiгiн к‰шейту ‰шiн жыл iшiндегi ж±мысыныњ ќорытындысы бойынша сыйлыќ, ñûéàќы беру ж‰йесi жºне материалдыќ êμтермелеудiњ áàñќа да нысандары енгiзiлуi м‰мкiн.

¦йымдарда ењбекке аќû òμлеу ж‰йесi ±жымдыќ шарттармен немесе ж±мыс беруш³н³њ акт³лер³мен белгiленедi.

Ќызметкерлерге ќойылатын бiлiктiлiк талаптары мен ж±- мыстардыњ áåëãiëi áið ò‰ðëåðiíiњ к‰рделiлiгi ж±мыстар мен ж±мысшылар кºсiптерiнiњ áiëiêòiëiê àíûќтамалыѓû, ќызметшiлер лауазымдарыныњ áiëiêòiëiê àíûќтамалыѓы негiзiнде белгiленедi. Аталѓàí àíûќтамалыќтарды ºзiрлеу мен ќолданудыњ òºðòiáií åњáåê æμнiндегi уºкiлеттi мемлекеттiк орган бел-

гiлейдi. Орындалѓан ж±мыстарды белгiлi бiр к‰рделi ж±мысќà æàòќызуды жºне ќызметкерлерге бiлiктiлiк разрядтарын берудi ж±мыс берушi ж±мыстар мен ж±мысшылар кºсiптерiнiњ áiëiêòiëiê àíûќтамалыѓûíà æºíå ќызметшiлер лауазымдарыныњ àíûќтамалыѓына сºйкес дербес ж‰ргiзедi.

Æàëàќûíûњ ìμëøåði. Æàëàќûíûњ ìμлшерiн ж±мыс берушi дербес белгiлейдi жºне ол Ќàçàќстан Республикасыныњ çàњдарында белгiленген ењ òμìåí æàëàќû ìμлшерiнен кем болмауы керек.

Белгiлi бiр ±йымда μçiíiњ æåêå åњбек шартымен келiсiлген негiзгi ж±мысымен ќàòàð μçiíiњ негiзгi ж±мысынан босатылмастан басќà ќызмет немесе уаќытша болмаѓàí ќызметкердiњ мiндетi бойынша ќосымша ж±мысты орындайтын ќызметкерлерге ќосымша аќû òμленедi.

Ќызметтердi ќîñà àòќàðѓàíû (ќызмет кμрсету аймаќтарын кењейткенi) немесе ж±мыста уаќытша болмаѓàí ќызметкердiњ мiндеттерiн орындаѓàíû ‰øií ќосымша аќылардыњ ìμëøåðií ќызметкермен кел³сiм бойынша ж±мыс берушi белгiлейдi.

Ìåðçiìíåí òûñ æ±ìûñќà àќы бiр жарым есе мμëøåðiíåí êåì òμленбейдi.

Мереке жºне демалыс к‰ндерiндегi ж±мысќà àќы екi еседен тμмен болмайтын мμлшерде тμленедi.

Мереке жºне демалыс к‰ндерiндегi ж±мыстарѓà òμленетiн μòåìàќû ќызметкердiњ тiлегi бойынша ќосымша демалыс к‰нiмен ауыстырылуы м‰мкiн.

Ò‰íãi óàќûòòàѓы ж±мыстыњ ºðáið ñàѓатына аќы бiр жарым есе мμëøåðiíåí êåì òμленбейдi.

Áîñ ò±ðûï ќàëѓàí óàќûòќà àќû òμëåó. Ж±мыстыњ áîñ ò±ðûï ќàëѓàí óàќытына аќû òμëåóäiњтºртiбi мен талаптары жеке ењбек немесе ±жымдыќ шарттармен белгiленедi. Ќызметкердiњ êiíºñiíåí áîñ ò±ðûï ќàëѓàí óàќûòќà àќû òμленбеуге тиiс.

Åњбек нормалары. Åњбек нормалары (ж±мыс iстеу, уаќûò, ќызмет кμрсету нормалары) ењáåê øûѓыныныњ μлшемi болып табылады жºне ќызметкер ‰шiн техниканыњ, технологияныњ, åњáåê μндiрiсiн ±йымдастырудыњ ќол жеткен дењгейiне сºйкес белгiленедi. Ењбек нормаларын енгiзудi, ауыстыруды жºне ќàéòà ќарауды ж±мыс берушi ж‰ргiзедi.

Åњáåêòiњæàња нормаларыныњенгiзiлетiнi туралы ќызметкерлерге кемiнде бiр ай б±рын хабарланады.

Ќызметкерлерд³њ ж±мыс iстеу нормаларын орындауы ‰шiн ж±мыс берушi ќалыпты ењáåê æàѓдайларын ќамтамасыз етуге мiндеттi.

Îí ñåãiç æàñќа толмаѓàí ќызметкерлер ‰шiн ж±мыс iстеу нормалары жеке ењбек шартына сºйкес он сегiз жасќа толмаѓан адамдарѓа арналѓàí æ±ìûñ óàќытыныњ ±çàќòûѓûíà áàðà-áàð ќûñќартылѓан ересек ќызметкерлерге арналѓан ж±мыс iстеу нормаларын негiзге ала отырып белгiленедi.

Æàëàќû òμëåó ìåðçiìäåði. Æàëàќы бiр айда кем дегенде бiр рет тμленедi. Жалаќûíû òμëåó ê‰íäåði æåêå åњбек, ±жымдыќ шарттарда ќарастырылады.

Æàëàќû òμлейтiн к‰н демалыс немесе мереке к‰ндерiне тура келген жаѓдайда, оны тμлеу олардыњ ќàðñàњûíäà æ‰ðãiçiëåäi.

Ж±мыс берушiнiњ êiíºñiíåí æàëàќû, àë ќызметкермен жеке ењбек шарты б±зылѓан кезде — оѓàí òèåñiëi áàñќà äà òμлемдер белгiленген мерзiмдермен салыстырѓанда кешiктiрiлген кезде ж±мыс берушi ќызметкерге берешек пен μñiìàќû òμëåéäi. ¤ñiìàќûíûњ ìμëøåði æàëàќû òμëåó æμнiндегi мiндеттемелердi орындау к‰нiне Ќàçàќстан Республикасы ¦лттыќ áàíêií³њ ќàéòà ќаржыландыру ставкасы бойынша белгiленедi жºне тμëåì æ‰ðãiçiëóãå òèiñ áîëѓан к‰ннен кейiнгi к‰ннен бастап ºрбiр кешiктiрiлген к‰нтiзбелiк к‰н ‰шiн есептелiп тμленген к‰нмен аяќталады.

Æåêå åњбек шарты б±зылѓàí æàѓдайда ќызметкерге тиесiлi барлыќ сомаларды тμëåó ñîњѓû æ±ìûñ ê‰íiíåí êåøiêòiðiëìåé æ‰ðãiçiëåäi.

Æàëàќû òμленетiн орын. Ќызметкерлерге жалаќû òμëåó, åãåð æåêå åњбек, ±жымдыќ шарттарда, ж±мыс берушiнiњ àêòiëåðiíäå μзгеше кμзделмесе, ºдетте, олардыњ ж±мысын орындайтын жерiнде ж‰ргiзiлуге тиiс.

Ò±ðàќты ж±мыс орнынан тыс жерде (iссапарда, тапсырысшыныњ ±йымдарында жºне басќаларында) ж±мыс берушiнiњ тапсырмасын орындаушы ќызметкердiњ æàëàќысын жеткiзудi ж±мыс берушi μç åñåáiíåí ќамтамасыз етуге тиiс.

Ќызметкердiњ орташа жалаќысын есептеу тºртiбi. 3ейнетаќû òμлемдерiн, ењбекке уаќытша жарамсыздыќ, ж‰ктiлiк пен босану жμнiндегi жºрдемаќыларды жºне басќà äà òμлемдердi есептеу ‰шiн ±йымдар ќызметкерлерiнiњ орташа жалаќысын есептеу тºртiбi Ќàçàќстан Республикасыныњ çàњдарымен белгiленедi.

Æàëàќûäàí ±ñòàï ќàëó. Ќызметкердiњ æàëàќысынан ±стап ќалусотшешiмiбойынша,сондай-аќЌàçàќстанРеспубликасыныњ çàњ àêòiëåðiíäå êμзделген жаѓдайларда ж‰ргiзiледi.

Íåã³çã³ ò‰ñ³í³êòåð:

Азаматтыќ ќызмет — азаматтыќ ќызметш³лерд³њ ќазыналыќкºс³порындардыњ, мемлекетт³к мекемелерд³њм³ндеттер³ мен функцияларын ³ске асыруѓа, мемлекетт³к органдарѓа техникалыќќызмет кμрсетуд³ ж‰зеге асыруѓа жºне олардыњæ±ìûñ ³ñòåó³í ќамтамасыз етуге баѓытталѓан лауазымдыќ μк³летт³ктерд³ орындау жμí³íäåã³ êºñ³ïò³ê ќызмет³;

Азаматтыќ ќызметш³ — Ќàçàќстан Республикасыныњ çàњнамасындабелг³ленгентºрт³ппенќазыналыќкºс³порындарда, мемлекетт³к мекемелерде аќылы штаттыќ лауазымда ³стейт³н жºне олардыњ м³ндеттер³ мен функцияларын ³ске асыру жºне мемлекетт³к органдарѓа техникалыќ ќызмет кμрсетуд³ ж‰зеге асыру мен олардыњ æ±ìûñ ³ñòåó³í ќамтамасыз ету маќсатында лауазымдыќ μк³летт³ктерд³ ж‰зеге асыратын адам;

Àéëûќ æàëàќûíûњ åњ òμìåíã³ ìμëøåð³ — á³ë³êò³ë³êò³ ќа- жет етпейт³н ќарапайым (онша к‰рдел³ емес) ењáåê ќызметкер³ Ењбек кодекс³нде белг³ленген ќалыпты жаѓдайда жºне ж±мыс уаќытыныњќалыпты ±заќòûѓû êåç³íäå åњбек нормаларын (ењбек м³ндеттер³н) орындаѓан кезде б³р айда оѓàí òμленет³н аќшалай тμлемдерд³њ êåï³ëä³ê áåð³ëãåí åњ òμìåíã³ ìμëøåð³;

Арнаулы ки³м — ќызметкерд³ зиянды жºне (немесе) ќàó³ïò³ μнд³р³ст³к факторлардан ќîðѓàóѓа арналѓàí êè³ì, àÿќ êè³ì, áàñ êè³ì, ќîëѓàï, μзге де нºрселер;

Ауыр ж±мыстар — ќызметкерд³њ ауыр заттарды ќолмен кμтеру³не немесе жылжытуына байланысты ќызмет т‰рлер³ не 250 ккал/саѓаттан астам к‰ш-ќуат ж±мсалатын басќà äà ќол ж±мыстары;

Ауысымдыќ æ±ìûñ — тºул³к ³ш³нде ек³ не ‰ш немесе тμрт ж±мыс ауысымындаѓû æ±ìûñ;

Áîñ ò±ðûï ќàëó — экономикалыќ, технологиялыќ, ±йымдастырушылыќ, μçãå äå μнд³р³ст³к немесе табиѓи сипаттаѓы себептер бойынша ж±мыстыњ óàќûòøà òîќòàï ò±ðóû;

Б³л³кт³л³к санаты (разряды) — орындалатын ж±мыстардыњ ê‰ðäåë³ë³ã³í êμрсетет³н, ќызметкерд³њ á³ë³êò³ë³ã³íå ќойылатын талаптар дењãåé³;

Демалыс — ж±мыс орны (лауазымы) мен Ењбек кодекс³нде белг³ленген жаѓдайларда орташа жалаќûñûí ñàќтай отырып,

ќызметкерд³њ жыл сайынѓû ‰ç³ë³ññ³ç òûíûѓóûí ќамтамасыз ету немесе ºлеуметт³к маќсаттар ‰ш³н ќызметкерд³ белг³л³ б³р кезењге ж±мыстан босату;

Åњáåê — àäàì ìåí ќîѓàìíûњ μì³ð³íå æºíå ќажетт³л³ктер³н ќàíàѓаттандыруѓà ќажетт³ материалдыќ, рухани жºне басќà äà ќ±ндылыќтарды жасауѓà áàѓытталѓàí àäàì ќызмет³;

Åњбекке аќû òμëåó — Åњбек кодекс³нде жºне Ќàçàќстан Республикасыныњ μзге де нормативт³к ќ±ќûќòûќ акт³лер³не, сондай-аќ кел³с³мдерге, ењбек шартына, ±жымдыќ øàðòќа жºне ж±мыс беруш³н³њ àêò³ëåð³íå ñºéêåñ ќызметкерге ењáåã³ ‰ø³í áåð³ëåò³í ñûéàќûíûњ м³ндетт³ тμлем³н ж±мыс беруш³н³њ ќамтамасыз ету³не байланысты ќатынастар ж‰йес³;

Åњáåê ќатынастары — Ќàçàќстан Республикасыныњ åњáåê çàњнамасында, ењбек шартында, ±жымдыќ шартта кμзделген ќ±ќûќтар мен м³ндеттерд³ ж‰зеге асыру ‰ш³н ќызметкер мен ж±мыс беруш³н³њ арасында туындайтын ќатынастар;

Åњáåê ќàó³ïñ³çä³ã³ — åњáåê ќызмет³ процес³нде ќызметкерлерге зиянды жºне (немесе) ќàó³ïò³ μнд³р³ст³к факторлардыњ ºñåð³í áîëѓызбайтын ³с-шаралар кешен³мен ќамтамасыз ет³лген ќызметкерлерд³њ ќîðѓàëó æàé-ê‰é³;

Åњбек стажы — ќызметкер ењбек м³ндеттер³н ж‰зеге асыруѓà æ±ìñàѓан, к‰нт³збемен есептелген уаќûò;

Åњáåê òºðò³á³ — ж±мыс беруш³ мен ќызметкерлерд³њЌàçàќс- тан Республикасыныњ нормативт³к ќ±ќûќòûќ àêò³ëåð³íäå, ñîí- äàé-àќ кел³с³мдерде, ењбек шартында, ±жымдыќ шартта, ж±мыс беруш³н³њ àêò³ëåð³íäå, ќ±рылтай ќ±жаттарында белг³ленген м³ндеттемелерд³ ти³с³нше орындауы;

Åњбект³ нормалау — íàќты ±йымдастыру-техникалыќ æàѓдайларында ќызметкерлерд³њ ж±мысты орындауѓà (μн³м б³рл³г³н дайындауѓа) арналѓàí ќажетт³ ењáåê (óàќûò) øûѓындарын айќындау жºне осыныњ íåã³ç³íäå åњбек нормаларын белг³леу;

Åњбекшарты—ќызметкермен ж±мысберуш³н³њарасындаѓы жазбаша кел³с³м, б±ѓàí ñºéêåñ ќызметкер белг³л³ б³р ж±мысты (ењбек функциясын) жеке μз³ орындауѓà, åњбек тºрт³птемес³н³њ ережелер³н саќòàóѓа м³ндеттенед³, ал ж±мыс беруш³ ќызметкерге кел³с³лген ењбек функциясы бойынша ж±мыс беруге, Ќàçàќстан Республикасыныњ çàњäàðû ìåí μзге де нормативт³к ќ±ќûќòûќ акт³лер³нде, ±жымдыќ шартта, ж±мыс беруш³н³њ àêò³ëåð³íäå êμзделген ењáåê æàѓдайын ќамтамасыз етуге, ќызметкерге уаќ- òûëû æºíå òîëûќ ìμлшерде жалаќû òμлеуге м³ндеттенед³;

Åðåó³ë — ж±мыс беруш³мен ±жымдыќ åњбек дауында μç- äåð³í³њ ºлеуметт³к-экономикалыќ жºне кºс³пт³к талаптарын ќàíàѓаттандыру маќсатында ж±мысты толыќ немесе ³ш³нара тоќòàòó;

Æàëàќû — ќызметкерд³њб³л³кт³л³г³не, орындалатын ж±мыстыњ к‰рдел³л³г³не, санына, сапасына жºне жаѓдайына байланысты ењáåê ‰ø³í òμленет³н сыйаќы, сондай-аќ μòåìàќы жºне ынталандыру сипатындаѓû òμлемдер;

Ж±мыс беруш³ — ќызметкер ењáåê ќатынастарында болатын жеке немесе зањäû ò±ëѓà;

Ж±мыс беруш³лерд³њ μê³ëäåð³ — ќ±рылтай ќ±жаттары немесе сен³мхат нег³з³нде ж±мыс беруш³н³њ немесе ж±мыс беруш³лер тобыныњ м‰дделер³н б³лд³руге уºк³летт³ жеке жºне (немесе) зањäû ò±ëѓàëàð;

Ж±мыс беруш³н³њ àêò³ëåð³ — ж±мыс беруш³ шыѓаратын б±йрыќòàð, μê³ìäåð, í±ñќàóëûќтар, ережелер, ењбек тºрт³птемес³н³њ ережелер³;

Ʊìûñ îðíû — ќызметкерд³њ åњáåê ќызмет³ процес³нде ењбек м³ндеттер³н орындауы кез³нде т±раќты немесе уаќытша болатын орны;

Ʊìûñ óàќûòû — ќызметкер ж±мыс беруш³н³њ àêò³ëåð³íå æºíå åњбек шартыныњ талаптарына сºйкес ењбек м³ндеттер³н орындайтын уаќûò;

Ќызметкер — ж±мыс беруш³мен ењáåê ќатынастарында т±ратын жºне жеке ењбек шарты бойынша ж±мысты т³келей орындайтын жеке т±лѓà;

Мереке к‰ндер³ — Ќàçàќстан Республикасыныњ±ëòòûќжºне мемлекетт³к мереке к‰ндер³;

Íåã³çã³ æàëàќû — æàëàќûíûњ тарифт³к ставка, лауазымдыќ àéëûќàќû, êåñ³ìä³ áàѓалау бойынша тμëåìä³ ќамтитын, салыстырмалы т‰рде т±раќòû áμë³ã³ æºíå åњáåê çàњнамасында, салалыќ кел³с³мде, ±жымдыќ шартта жºне (немесе) ењбек шартында кμзделген т±раќты сипаттаѓû òμлемдер;

Òºðò³ïò³ê æàçà — òºðò³ïò³ê òåð³ñ ќûëûќ æàñàѓаны ‰ш³н ж±мыс беруш³н³њ ќызметкерге ќолданатын тºрт³пт³к ºсер ету шарасы;

Òºðò³ïò³ê òåð³ñ ќûëûќ — ќызметкерд³њ åњбек тºрт³б³н б±зуы, сондай-аќ åњбек м³ндеттер³н ќ±ќûќќà ќайшы келет³ндей к³нºмен орындамауы немесе ти³с³нше орындамауы;

¦жымдыќ øàðò — ±йымдаѓы ºлеуметт³к-ењáåê ќатынастарын реттейт³н, ќызметкерлер ±жымы мен ж±мыс беруш³н³њ арасындаѓы жазбаша кел³с³м нысанындаѓû ќ±ќûќòûќ àêò;

²ссапар — ж±мыс беруш³н³њ μк³м³ бойынша ќызметкерд³ т±раќты ж±мыс орнынан тыс жерге белг³л³ б³р мерз³мге ењбек м³ндеттер³н орындау ‰ш³н ж³беру, сондай-аќ ќызметкерд³ басќа жерге оќóѓа, б³л³кт³л³г³н арттыруѓа немесе ќайта даярлауѓà æ³áåðó.

ªдебиеттер:

1.Баянов Е. Мемлекет жºне ќ±ќûќнег³здер³.— Алматы, 2002 ж.

2.Ашитов З. О., Ашитов Б. З. Ќàçàќстан Республикасыныњ ќ±ќûќ нег³здер³.— Алматы: Жет³ Жарѓû, 2003.

3.Áàќќ±ëîâ Ñ. Ä. Ќ±ќûќ нег³здер³.— Алматы, 2004.

4.Оспанов Ќ. È. Ќ±ќûќ íåã³çäåð³: Îќó ќ±ралы.— Алматы: Жет³ жарѓû, 2006.

Нормативт³к-ќ±ќûќòûќ àêò³ëåð:

1.ЌР Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл. (21 мамыр 2007 ж. μзгертулер мен толыќтырулар).— Алматы, 2007.

2.«Ќàçàќстан Республикасыныњ Åњбек кодекс³». Ќàçàќстан Республикасыныњ 2007 æûëѓы 15 мамырдаѓы ¹ 251 кодекс³.

3.«Åњбек туралы» Ќàçàќстан Республикасыныњ 1999 æûëѓы 10 желтоќсандаѓû ¹ 493-² Çàњû.

4.«Зейнетаќûìåí ќамсыздандыру туралы» Ќàçàќстан Республикасыныњ 1997 æûëѓы 20 маусымдаѓû ¹ 136 Çàњû.