ы

мен м³ндеттер ќатар ж‰ред³, оларды ажырату м‰мк³н емес. ªрб³р адам басќà á³ðåóä³њалдында, ќîѓам жºне мемлекет алдында м³ндетт³ болады, μзара байланыста болады. М³ндеттерд³њнег³зг³лер³ конституциялыќ м³ндеттер болып табылады.

Îëàð òμмендег³лер:

1)ªрб³р адам Республика Конституциясын саќòàóѓà, Çàњдарды саќòàóѓа, орындауѓа м³ндетт³, яѓíè Çàњäû á±çáàóѓà òè³ñ.

2)ªрб³р азамат басќа адамдардыњ ќ±ќûќтарын, бостандыќ- тарын, абыройы мен ар намысын ќ±рметтеуге м³ндетт³.

3)Азаматтар зањды т‰рде белг³ленген салыќтарды, алымдарды жºне μзге де м³ндетт³ тμлемдерд³ тμлеуге м³ндетт³.

Ñàëûќтар мен алымдар республикалыќ жºне жерг³л³кт³ болып бμл³нед³. Олардыњ ìμëøåð³ çàњмен белг³лен³п, барлыќ æåêå æºíå çàњäû ò±ëѓàëàð òμлеуге м³ндетт³.

4)Ќàçàќстан Республикасын ќîðѓàó — îíûњ ºрб³р азаматы-

íûњ ќасиетт³ борышы жºне парызы. Белг³л³ жасќà òîëѓàí (18 æàñќа) республика азаматтары зањда белг³ленген тºрт³п пен т‰рлер бойынша ºскери ќызмет атќарады.

5)ªðê³ì ЌÐ-íûњ мемлекетт³к рºм³здер³н ќ±рметтеуге м³ндетт³. Жалау, Елтањáà, ªí±ðàí åëä³њ ќасиетт³ белг³лер³ болып есептелед³.

6)Азаматтар тарихи жºне мºдени м±ралардыњ ñàќталуына ќàìќîðëûќжасауѓа, тарих пен мºдениет ескертк³штер³н ќîðѓàóѓа м³ндетт³. Сонымен ќатар азаматтар табиѓàòòû ñàќòàóѓà æºíå òàáèѓат байлыќтарына ±ќûïòû ќàðàóѓа м³ндетт³.

ЌÐ-íûњ Конституциясы бойынша неке мен отбасы, ана мен ºке жºне бала мемлекетт³њ ќîðѓауында болады. Балаларына ќàìќîðëûќ жасау жºне оларды тºрбиелеу ата-ананыњ òàáèѓè ќ±ќûѓы ºр³ парызы.

ЌР Конституциясында шет ел азаматтары мен азаматтыѓû æîќ адамдардыњ ќ±ќûќòûќ мºртебес³н³њ нег³зг³ принцип³ белг³ленген. 12-баптыњ4-тармаѓында «Шетелд³ктер мен азаматтыѓû æîќ адамдар Ќàçàќстан азаматтары ‰ш³н белг³ленген ќ±ќûќтар мен бостандыќтарын пайдаланады, сондай-аќ м³ндеттер атќарады»

—äåï áåê³ò³ëãåí.

1995 ж. 19-маусымда ќабылданѓан «Шет ел азаматтарыныњ

ќ±ќûќòûќ æàѓдайы туралы» Президент Жарлыѓында шет ел азаматтарыныњ ќ±ќûќтык мºртебес³ толыќ белг³ленген. Шет ел азаматы деп, Ќàçàќстан азаматы болып танылмайтын, басќа б³р мемлекетт³њ азаматы екенд³г³н дºлелдейт³н ќ±æàòû áàð

адамдарѓа айтылады. Белг³л³ б³р мемлекетт³њ азаматы екенд³г³н дºлелдейт³н ќ±æàòû æîќ ò±ëѓалар азаматтыѓû æîќ адамдар деп танылады.

Шет ел азаматтары ек³ топќà áμл³нед³: 1) Республикада т±раќты жасаушы шет ел азаматтары; 2) Республикаѓà óàќытша кел³п-кетуш³ шет ел азаматтары, олар белг³л³ б³р мерз³м μòêåí ñîњ Республикадан шыѓûï êåòó³ òè³ñ.

Жарлыќќà ñºéêåñ êåéá³ð æàѓдайларда шет ел азаматыныњ ЌÐ-íà êåëó³íå ð±ќсат ет³лмейд³: а) мемлекет ќàó³ïñ³çä³ã³í êμç- äåï, ќîѓàìäûќ òºðò³ïò³ æºíå õàëûќòûњ денсаулыѓûí ñàќтау максатында; б) Ќàçàќстан азаматтарыныњ ќ±ќûќòàðû ìåí çàњды м‰дделер³н ќîðѓàó ìàќсатында; в) егер шет ел азаматы Ќàçàќстанныњ егеменд³г³не ќàðñû øûќса; г) егер ол мемлекетаралыќ, ±лтаралыќ немесе д³ни араздыќќà øàќырса; д) егер ол террорлыќ ºрекет³ ‰ш³н сотталѓан болса.

Êåéá³ð æàѓдайларда шет ел азаматына Республикадан шыѓып кетуге жол бер³лмейд³: а) егер ол ќылмыстыќ жауапќа тартуѓа нег³з болса; б) егер ол жасаѓàí ќылмысы ‰ш³н сотталѓан болса; в) егер оныњ μтелмеген м³ндеттер³ болса.

Êåéá³ð æàѓдайларда шет ел азаматтары Республика аумаѓûíàí ìºæá‰ðëåï øûѓарылып ж³бер³лед³, егер оныњ ºрекет³ мемлекет ќàó³ïñ³çä³ã³íå, õàëûќòûњ денсаулыѓûíà ќайшы келсе.

ЌÐ àäàì ќ±ќûќтары б±зылуыныњ ќ±рбаны болѓан шет ел азаматтары мен азаматтыѓû æîќадамдарѓа баспана ќ±ќûѓын беред³. Саяси баспана беру мºселес³н Республика Президент³ шешед³.

4. Ќàçàќстан Республикасыныњ конституциялыќ ќ±рылымыныњ íåã³çäåð³

ªрб³р мемлекетке тºн б³р ортаќ êμр³н³с — б±л мемлекетт³ ±йымдастыруда жºне мемлекетт³к ќ±рылысында μç³íå ѓана ‰йлес³мд³ ерекшел³ктерд³њ болуы.

Конституциялыќ ќ±рылыс á±ë — ñîë åëä³њ Конституциясында бек³т³лген, мемлекетт³ ќ±ðóäàѓы ерекше б³р ºд³с немесе ерекше б³р форма.

ЌР Конституциясыныњ 1-ш³ бабына сºйкес, «Ќàçàќñòàí μз³н демократиялыќ, зайырлы, ќ±ќûќòûќ жºне ºлеуметт³к мемлекет рет³нде бек³тед³, оныњ æîѓàðû ќ±ндылыѓû ðåò³íäå àäàì îíûњ μì³ð³, ќ±ќûѓы мен бостандыѓûí ќояды» деп жазылѓàí.

Áàñќару т±рпаты æàѓûíàí Ќàçàќстан мемлекет³ республика болып есептелед³. Мемлекеттег³ бил³к халыќ тарапынан

сайланѓàí, áåëã³ë³ á³ð ìåðç³ìä³ê μк³летт³л³ктерге ие μк³летт³к органдар арќылы ж‰зеге асырылады. Ќàçàќстан — Президентт³к басќарудаѓы республика.

ЌÐ-íûњ Президент³ мен Парламент³ жеке сайлауларда сайланады. Б±л кμï æàѓдайда Президентт³њ Парламентке ќатысты Тºуелс³з жаѓдайын аныќтайды. Ќàçàќстандаѓы Президентт³к басќарудыњ íåã³çã³ áåëã³ëåð³:

•республика Президент³ мемлекетт³к бил³кт³њ барлыќ тармаѓûíûњ êåë³ñ³ï æ±ìûñ ³ñòåó³í æºíå μк³мет органдарыныњ õàëûќ алдындаѓы жауапкерш³л³г³н ќамтамасыз етед³;

•Президент — халыќ пен мемлекетт³к бил³к б³рл³г³н³њ, Конститутцияныњ ìûçѓымастыѓûíûњ, àäàì æºíå ќ±ќûќтары мен бостандыќтарыныњ нышаны ºр³ кеп³л³;

•Президент ¦лттыќ Áàíê³í³њ òμðàѓасыныњ, Бас Прокурорды жºне ¦лттыќ Ќау³пс³зд³к Комитет³н³њ Òμðàѓàñûí ќызметке Парламетт³њ êåë³ñ³ì³ìåí òàѓайындайды жºне ќызмет³нен босатады.

ЌР Президент³ Парламент ‡к³метке сен³мс³зд³к б³лд³ргенде, Парламент Премьер-Министрд³ таѓайындауѓа ек³ мºрте кел³с³м бермегенде, Парламент Палаталарыныњарасындаѓы немесе Парламент пен Мемлекетт³к бил³к басќа тармаќтары арасындаѓû åњ- сер³лмейт³н кел³спеуш³л³к салдарынан саяси даѓдарыс болѓанда Парламетт³ тарата алады.

Зайырлы сипаты æàѓûíàí Ќàçàќстан мемлекет³не б³рнеше кμð³í³ñòåð òºí. Á±ë êμр³н³стер ел Конституциясында жºне ЌÐ-íûњ 1992 жылдыњ 15-ø³ ќàњтарында шыќќан «Д³ни наным ерк³нд³г³ жºне д³ни б³рлест³ктер» туралы зањûíäà êåњ êμð³í³ñ òàïќàí. Ќàçàќстанда д³н мемлекеттен бμл³нген. Барлыќ д³ндер жºне д³ни б³рлест³ктер зањ алдында б³рдей. Ќандайда б³р д³н немесе д³ни б³рлест³к б³р-б³р³мен болатын ќàðûì-ќатынастарында ек³нш³ б³реу³не ќàðàѓàíäà àðòûќøûëûќ немесе басымдылыќќа ие бола алмайды. Мемлекетт³њ зайырлы сипаты деген ±ѓым, б±л жерде ºрине мемлекетт³њ±йым б³рлест³ктер³мен м‰лдем ќатынас жасамайды дегенд³ б³лд³рмейд³. Д³ни б³рлест³ктер осы д³нге сенуш³лерд³њ д‰ниетанымдыќ êμçќарастарыныњ ќалыптасуына ерекше ºсер етед³. Сондыќтан да д³ни б³рлест³ктермен тыѓыз байланыс ºр³ ж±мыс жасайтын мемлекетт³к органдар ќ±ðûëѓàí.

Мемлекетт³њ демократизмд³к дењãåé³ — åëäå õàëûќ áèë³ã³í³њ øûí ìºí³ñ³íäå òîëûќ ќамтамасыз ет³лу³мен бейнеленед³: бил³кт³њ çàњ øûѓарушылыќ, àòќарушылыќ, соттыќ болып бμл³ну³ саяси жºне идеологиялыќ ºралуандылыќ æåðã³ë³ê-

ò³ μç³í-μç³ áàñќàðóû ñèÿќòû ìàњызды салаларынан кμð³íåä³. ЌР Конституциясыныњ 3-ш³ бабында «Мемлекетт³к бил³кт³њ басты, ºр³ б³рден-б³р ќайнар кμç³ — õàëûќ болып табылады» деп жазылѓàí.

Õàëûќбил³кт³ РеспубликалыќРеферендум жºне ерк³н сайлау арќылы, мемлекетт³к органдарѓà μç μê³ëäåð³í ќîþ àðќылы ³ске асырады. Идеологиялыќ жºне саяси ºралуандылыќ ќàѓидалар ЌР Конституциясыныњ5-ш³ бабында бек³т³лген. Ќîѓàìäûќжºне мемлекетт³к ±йымдар ќосылуына жºне мемлекетт³к органдар мен ±йымдарда саяси партиялар ќ±ðóѓа жол бер³лмейд³, ќîѓàìäûќ ±йымдардыњ барлыќòàðû çàњ алдында б³рдей тењ.

ЌР демократиясыныњ êμð³í³ñ³ ðåò³íäå æåðã³ë³êò³ μç³í-μç³ áàñќару органдарыныњ мойындалуын айтсаќ болады. Б±л органдар т±рѓындардыњ æåðã³ë³êò³ äåњгейдег³ барлыќ мºселелер³н μз бет³нше шешед³.

ЌР Конституциясыныњ 2-ш³ бабына сºйкес, аумаќòûќ ќ±рылымы жаѓûíàí ЌÐ-ñû áμл³нбес, б³рт±тас унитарлы мемлекет болып есептелед³.

Б³рт±тас унитарлы мемлекет — б±л μç ќ±рамында басќа да мемлекетт³к ќ±рылымдар жоќ, ºк³мш³л³к-территориялыќ нег³зде орналасќан жºне орталыќ органдар ќабылдаѓàí çàњäàð íåã³ç³íäå áàñќарылатын мемлекетт³к-территориялыќ ќ±рылым. Ол ºк³мш³л³к-территориялыќ орналасуына ќарай ºк³мш³л³ктерриториялыќ б³рл³ктерге бμë³íåä³.

Олар: Облыс, аудан, ќала, ауыл (село), ауылдыќ (селолыќ), округтар болып аталады.

ЌР территориясыныњ б³рт±тастыѓы конституциялыќ ќ±ќûќ- òûњ мºртебес³н³њ áμл³нбес элемент³ болып табылады. ЌÐ μз территориясы мыналардан т±рады: Субъект³лер территориясы жºне ќ±ðѓàќ жºне ³шк³ сулары, территориялыќ òåњ³з иел³г³, жºне осылар ‰ст³ндег³ ºуе кењ³ñò³ã³. ªê³ìø³ë³ê àóìàќòûќæàѓûíàí Ќàçàќс- тан 14 облысќà áμл³нген, олардыњ ќ±рамында 160 аудан жºне 84 ќала бар, жалпы кμëåì³ 2 ìëí. 727,9 ìûњ шаршы км.

Мемлекет тºуелс³зд³г³. ЌР Конституциясы 2-ш³ бабында айталѓандай — μзге б³р мемлекеттен тºуелс³з, μз бет³нше бил³к ж‰рг³зет³н мемлекетт³ айтады. Мемлекет суверенитет³н³њ òàѓы б³р белг³с³ — мемлекетт³к бил³кт³њ ‰стем болуы, ел б³рл³г³ жºне тºуелс³зд³г³. Конституцияныњ 91-ш³ бабында бек³т³лгендей, мемлекетт³њ б³рт±тастыѓы мен территориясыныњ áμл³нбест³г³, бил³кт³њ áàñќару т±рпаты μзгерт³лу³ м‰мк³н емес. Мемлекетт³к

ò³ë — á±ë çàњ øûѓарушылыќ ³стер³нде жºне ресми ³с ж‰рг³зуде ќолданылатын мемлекетт³њíåã³çã³ ò³ë³. ЌР Конституциясыныњ7- ш³ бабына сºйкес ЌÐ-äà мемлекетт³к т³л — ќàçàќò³ë³ болып табылады. Ќàçàќт³л³мен б³рдей мемлекетт³к органдарда, жерг³л³кт³ μç³í-μç³ áàñќару органдарында орыс т³л³ де ќолданылады. Сонымен б³рге, Мемлекет Ќàçàќñòàí õàëûќтарыныњμñ³ï-μркендеу³не, ‰йрену³не ќàìќîðëûќ жасайды. ЌР Конституциялыќ ќ±ќûќòûњ мºртебес³н³њ нег³зг³ элемент³ рет³нде оныњ шетелдермен халыќаралыќ ќатынас жасау ќ±ќûѓы аталады. ЌР тºуелс³з мемлекет рет³нде халыќаралыќ жºне мемлекетаралыќ кел³с³м-шарт- тар жасайды, халыќаралыќ ±йымдардыњ ж±мысына ќатысады, ±жымдыќ ќàó³ïñ³çä³ê ïåí àéìàќòûќ îäàќòàðѓа м‰ше бола алады. ЌÐ ì³íå, îñû ќадамдарѓа нег³з болатын барлыќ ќ±ќûќòûќ субъект³лерге ие.

ЌР Конституциялыќ мºртебес³н³њ ìàњûçäû ќ±рамдас бμë³ã³ ðåò³íäå îíûњ мемлекетт³к рºм³здер³ — Туы, Елтањбасы, ªн ±раны есептелед³. Оларда ел тºуелс³зд³г³, мемлекет астанасы — Астана бейнеленед³.

5. Ќàçàќстан Республикасындаѓы сайлау ж‰йес³

Сайлау ж‰йес³ мемлекетт³к ќ±рылыстыњ нег³зг³ элемент³ болып табылады. Ќàçàќстан Республикасында сайлау ж‰йес³ мен сайлау ќ±ќûѓû õàëûќòûќ егеменд³кт³њ á³ð áåëã³ñ³ ðåò³íäå êμð³íåä³, ñîѓан байланысты Президент сайлауы, Мºж³л³с депутаттары мен жерг³л³кт³ Мºслихат — сайлауы ж‰рг³з³лед³.

Республиканыњ сайлау ќ±ќûѓûíûњ êμç³ ќ±ќûќòûќ акт³лерд³, конституциялыќќ±ќûќòûќнормаларды,ќîѓàìäûќќатынастарды баѓыттаушы, елдег³ сайлау органдарыныњ áàѓûòûí ќ±растыру болып табылады.

Сонымен, 1995 жылѓû 28 ќырк‰йектег³ «Ќàçàќстан Республикасындаѓы Сайлау туралы» Ќàçàќстан Республикасыныњ КонституциялыќçàњыРеспубликаПрезидентiнiњ,Парламентiнiњ Сенаты мен Мºжiлiсi, мºслихаттары депутаттарыныњ æºíå æåðãiëiêòi μçií-μçi áàñќару органдары м‰шелерiнiњсайлауын ºзiрлеу мен μткiзу кезiнде пайда болатын ќатынастарды реттейдi, сон- дай-аќ Республика азаматтарыныњ ерiк бiлдiру бостандыѓûí ќамтамасыз ететiн кепiлдiктердi белгiлейдi.

Сайлау ќ±ќûѓы принциптерi:

• Республика Президентiн, Парламентi Мºжiлiсiнiњ жºне мºслихаттарыныњ депутаттарын, жергiлiктi μçií-μçi áàñќàðó

органдарыныњ м‰шелерiн сайлау жалпыѓà áiðäåé, òåњ æºíå òμте сайлау ќ±ќûѓы негiзiнде жасырын дауыс беру жаѓдайында μòêiçiëåäi;

•Республика Парламентi Сенатыныњдепутаттарын сайлау жанама сайлау ќ±ќûѓы негiзiнде жасырын дауыс беру жаѓдайында μòêiçiëåäi;

•Республика азаматтарыныњ сайлауѓà ќатысуы ерiктi болып табылады. Азаматты сайлауѓà ќатысуѓа мºжб‰рлеуге, сондай-аќ îíûњ еркiн бiлдiрудi шектеуге ешкiмнiњ äå ќ±ќûѓû æîќ.

Жалпыѓа бiрдей белсендi сайлау ќ±ќûѓû — Республиканыњ îí ñåãiç æàñќа жеткен азаматтарыныњ тегiне, ºлеуметтiк, лауазымдыќ æºíå ì‰ëiêòiê æàѓдайына, жынысына, нºсiлiне, ±лтына, тiлiне, дiнге кμçќарасына, нанымына, т±рѓûëûќты жерiне немесе кез келген μçãå æàѓдаяттарѓà ќарамастан, сайлауѓа дауыс беруге ќатысу ќ±ќûѓû.

Áºñåњ сайлау ќ±ќûѓû — Ќàçàќстан Республикасы азаматтарыныњЌàçàќстан РеспубликасыныњПрезидентi, Ќàçàќстан Республикасы Парламентiнiњ, мºслихатыныњ депутаты немесе жергiлiктi μçií-μçi áàñќару органына м‰ше болып сайлану ќ±ќûѓû.

Сайлауѓа сот iс-ºрекетке ќàá³ëåòñiç äåï òàíûѓан, сондай-аќ сот ‰кiмiмен бас бостандыѓынан айыру орындарында отырѓан азаматтар ќатыспайды.

Сотталѓàíäûѓû çàњда белг³ленген тºрт³ппен μтелмеген немесе алып тасталмаѓàí àäàì Ќàçàќстан РеспубликасыныњПрезиденттiгiне, Ќàçàќстан Республикасы Парламентiн³њ, ñîíûњ ³ш³нде партиялыќ тiзiмдер бойынша, мºслихаттардыњ депутаттыѓына кандидат, сондай-аќ æåðãiëiêòi μçií-μçi áàñќару органдары м‰шел³г³не кандидат бола алмайды.

Òåњ сайлау ќ±ќûѓû — сайлаушылар Республика Президентi, Парламентi Мºжiлiсiнiњ жºне мºслихаттарыныњ депутаттары сайлауына тењ негiздерде ќатысады ºрi олардыњ ºðќайсысыныњ бiр сайлау бюллетенiне тиiсiнше бiр даусы болады.

Сайлаушылар Республиканыњ æåðãiëiêòi μçií-μçi áàñќару органдарыныњ м‰шелерiн сайлауѓà òåњ негiздерде ќатысады ºрi олардыњ ºðќайсысыныњ òåњ дауыс саны болады.

Òμте сайлау ќ±ќûѓû — Республика Президентiн, Парламентi Мºжiлiсiнiњ жºне мºслихаттарыныњ депутаттарын, жергiлiктi μçií-μçi áàñќару органдарыныњ м‰шелерiн азаматтар тiкелей сайлайды.

Жанама сайлау ќ±ќûѓû — Парламент Сенатыныњ депутаттарын сайлауѓà òàњдаушылар мºслихаттардыњ депутаты болып табылатын Республика азаматтары ќатысады.

Òàњдаушылар Сенат депутаттарын сайлауѓà òåњ негiздерде ќатысады ºрi олардыњ ºðќайсысыныњ Сенат депутатын сайлаѓан кезде бiр дауысы болады.

Жасырын дауыс беру — Республика Президентiн, Парламентiнiњ жºне мºслихаттарыныњ депутаттарын, жергiлiктi μçií- μçi áàñќару органдарыныњ м‰шелерiн сайлауда жасырын дауыс берiледi ºрi сайлаушылардыњ åðêií áiëäiðóiíå ќандай да болсын баќылау жасау м‰мкiндiгiне жол берiлмейдi.

Президенттi жºне Парламент депутаттарын сайлау кезiнде дауыс санаудыњ мынадай ж‰йесi ќолданылады: 1) дауыс беруге ќàòûñќан сайлаушылардыњ (òàњдаушылардыњ) елу процентiнен астамыныњ дауысын алѓàí; 2) ќайта дауыс беру кезiнде басќа кандидатќà ќàðàѓанда дауыс беруге ќàòûñќан сайлаушылардыњ (òàњдаушылардыњ) дауыс саныныњ êμïøiëiãií àëѓàí.

Мºслихаттардыњ депутаттарын сайлау кезiнде басќа кандидаттарѓà ќàðàѓанда дауыс беруге ќàòûñќан сайлаушылардыњ дауыс саныныњ êμïøiëiãií àëѓан кандидат сайланѓан болып саналады.

Æåðãiëiêòi μçií-μçi áàñќару органдарыныњ м‰шелерiн сайлау кезiнде дауыс санаудыњ мынадай ж‰йесi ќолданылады: 1) басќа кандидаттарѓà ќàðàѓанда дауыс беруге ќàòûñќан сайлаушылардыњ êμïøiëiãi æàќтап дауыс берген кандидаттар сайланѓан болып саналады.

Сайлау органдары. Ќàçàќстан Республикасында сайлауды ºзiрлеу мен μткiзудi ±йымдастыратын мемлекеттiк сайлау органдары сайлау комиссиялары болып табылады.

Сайлау комиссияларыныњ бiрт±тас ж‰йесiн мыналар ќ±райды:

•Республиканыњ Орталыќ сайлау комиссиясы;

•àóìàќòûќ сайлау комиссиялары;

•округтiк сайлау комиссиялары;

•учаскелiк сайлау комиссиялары.

Сайлау комиссияларыныњ μк³леттiк мерзiмi — бес жыл. РеспубликаныњОрталыќсайлау комиссиясы Республика сай-

лау комиссияларыныњ бiрт±тас ж‰йесiне басшылыќ åòåäi æºíå ò±ðàќты ж±мыс iстейтiн орган болып табылады. Орталыќ сайлау комиссиясы Республика Президентiнiњ ±сынуы бойынша

Парламент Мºжiлiсi ќызметке сайлайтын жºне ќызметтен босататын комиссияныњ òμðàѓасынан, тμðàѓасыныњ орынбасарынан, хатшысынан жºне м‰шелерiнен т±рады. Орталыќ сайлау комиссиясыныњ òμðàѓасы мен хатшысыныњ æîѓàðû çàњ áiëiìi áîëóѓà òèiñ.

Республикалыќ референдум — ЌР-сы Конституциясыныњ, конституциялыќ çàњдарыныњ, çàњдарыныњ жºне мемлекеттiк μìiðiíiњ μçãå äå íåѓ±ðëûì ìàњызды мºселелерiне арналѓан шешiмдердiњ жобалары бойынша б‰кiлхалыќòûќ дауыс беру. Референдум Республиканыњ á‰êië àóìàѓûíäà μòêiçiëåäi.

1995 æ. 2 ќарашадаѓы «Республикалыќ Референдум туралы» Ќàçàќстан Республикасыныњ Конституциялыќ çàњымен реттелед³.

Республикалыќреферендумталќысынаќойылатынмºселелер: 1) Республика Конституциясын, конституциялыќ çàњдарын, зањдарын ќабылдау, оларѓà μзгертулер мен толыќтырулар енгiзу; 2) Республиканыњ мемлекеттiк μìiðiíiњ μçãå äå íåѓ±ðëûì ìàњызды мºселелерiн шешу ќойылуы м‰мкiн.

Республикалыќ референдумныњ òàëќысы бола алмайтын мºселелер мыналар: 1) адамныњжºне азаматтыњконституциялыќ ќ±ќûѓы мен бостандыѓûíûњ б±зылуына ºкелiп соѓàòûí;

2) мемлекеттiк бiрт±тастыѓû ìåí àóìàќòûќ т±тастыѓын, Республиканы басќару нысанын μзгерту; 3) Республиканыњ ºêiìøiëiê-àóìàќòûќ ќ±рылысы мен шекараларыныњ; 4) ñîò ºäiëäiãi, ќîðѓàíûñ, ±ëòòûќ ќàóiïñiçäiê æºíå ќîѓàìäûќ òºðòiïòi ќîðѓау; 5) бюджет пен салыќ саясаты; 6) раќымшылыќ пен кешiрiм жасау; 7) Республика Президентiнiњ, Парламент Палаталары мен ‡кiметiнiњ ќарауына жататын адамдарды лауазымѓà òàѓайындау жºне сайлау, лауазымынан босату; 8) Республиканыњ õàëûќаралыќ шарттарынан туындайтын мiндеттемелерiн орындау мºселелерi референдум талќысына ќойылатын мºселелер бола алмайды.

Референдумѓà ќатысу ќ±ќûѓы тегiне, ºлеуметтiк, лауазымдыќ æºíå ì‰ëiêòiê æàѓдайына, жынысына, нºсiлiне, ±лтына, тiлiне, дiнге кμçќарасына, нанымына, т±раќòûëûќты жерiне немесе кезкелген μçãå æàѓдаяттарѓà ќарамастан Республиканыњ îí ñåãiç æàñќа жеткен азаматтарына берiледi. Сот iс-ºрекетке ќàáiëåòñiç äåï òàíûѓан, сондай-аќ сот ‰кiмiмен бас бостандыѓынан айыру орындарында отырѓан азаматтардыњ референдумѓà ќатысуѓà ќ±ќûѓû æîќ. Республиканыњ μзге азаматтарыныњ референдумѓà

ќатысу ќ±ќûѓûí ќандай да болмасын тiкелей не жанама шектеуге жол берiлмейдi жºне б±л зањ бойынша жазаланады.

Азаматтар референдумѓà òåњ негiздерде ќатысады жºне олардыњ ºðќайсысы тиiсiнше бiр дауысќà íå òåњ дауыс санына ие болады. Азаматтар референдумѓа тiкелей ќатысады.

Íåã³çã³ ò‰ñ³í³êòåð:

ЌÐ-íûњ Президентi — мемлекеттiњ басшысы, мемлекеттiњ iøêi æºíå ñûðòќы саясатыныњíåãiçãi áàѓыттарын айќындайтын, ел iшiнде жºне халыќаралыќ ќатынастарда Ќàçàќстанныњ атынан μêiëäiê åòåòií åњ æîѓары лауазымды т±лѓà.

Парламент — Ќàçàќстан Республикасыныњ çàњ øûѓàðó ќызметiн ж‰зеге асыратын Республиканыњ åњ æîѓàðѓû μкiлдi органы.

ЌÐ ‡êiìåò³ — Ќàçàќстан Республикасыныњàòќарушы билiгiн ж‰зеге асырады, атќарушы органдардыњ æ‰éåñií áàñќарады жºне олардыњ ќызметiне басшылыќ жасайтын алќалы орган.

Жалпыѓа б³рдeй бeлсeнд³ сайлау ќ±ќûѓû — Рeспубликаныњ oí ñeã³ç æàñќа жeткeн азаматтарыныњ тeг³нe, ºлeумeтт³к, лауазымдыќ æºíe ì‰ë³êò³ê æàѓдайына, жынысына, нºс³л³нe, ±лтына, т³л³нe, д³нгe кμçќарасына, нанымына, т±рѓûëûќòû æeð³íe íeìeñe êeç êeëãeí μçãe æàѓдаяттарѓà ќарамастан, сайлауда дауыс бeругe ќатысу ќ±ќûѓû.

Áºñeњ сайлау ќ±ќûѓû — Ќàçàќстан Рeспубликасы азаматтарыныњ Ќàçàќстан Рeспубликасыныњ Ïðeçèäeíò³, Ќàçàќстан Рeспубликасы Парламeнт³н³њ, мºслихатыныњ дeпутаты нeмeсe жeрг³л³кт³ μç³í-μç³ áàñќару oрганына м‰шe бoлып сайлану ќ±ќûѓû.

Òåњ сайлау ќ±ќûѓû — Сайлаушылар Рeспублика Прeзидeнт³, Парламeнт³ Мºж³л³с³н³њ жºнe мºслихаттарыныњ дeпутаттары сайлауына тeњ íeã³çäeðäe ќатысады ºр³ oлардыњ ºðќайсысыныњ б³р сайлау бюллeтeн³нe ти³с³ншe б³р дауысы бoлады.

Òμте сайлау ќ±ќûѓû — Рeспублика Прeзидeнт³н, Парламeнт³ Мºж³л³с³н³њ жºнe мºслихаттарыныњ дeпутаттарын, жeрг³л³кт³ μç³í-μç³ áàñќару oргандарыныњ м‰шeлeр³н азаматтар т³кeлeй сайлайды.

Жанама сайлау ќ±ќûѓû — Парламeнт Сeнатыныњ дeпутаттарын сайлауѓà òàњдаушылар — мºслихаттардыњ дeпутаты бoлып табылатын Рeспублика азаматтары ќатысады. Тањдаушылар

Сeнат дeпутаттарын сайлауѓà òeњ íeã³çäeðäe ќатысады ºр³ oлардыњ ºðќайсысыныњ Сeнат дeпутатын сайлаѓан кeздe б³р дауысы бoлады.

ªдебиеттер:

1.Сапарѓалиев Ѓ. ЌР Конституциялыќ ќ±ќûѓы.— Алматы 1998 ж.

2.Баянов Е. Мемлекет жºне ќ±ќûќнег³здер³.— Алматы 2002 ж.

3.Дулатбеков Н., Амандыќова С., Турлаев А. Мемлекет жºне ќ±ќûќ нег³здер³.— Астана. 2001 ж.

4.Сапарѓалиев Ѓ., Ибраева А. Мемлекет жºне ќ±ќûќ теориясы.— Алматы. 1998 ж.

5.Зиманов С. Конституция и Парламент РК.— Алматы. 1996 г.

6.Н‰рпейсов Е., Котов К., Ќàçàќстан Республикасы: хандыќ бил³ктен Президентт³к Республикаѓа дей³н.— Алматы. 1995 ж.

Нормативт³к-ќ±ќûќòûќ àêò³ëåð:

1.ЌР Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл.— Алматы, 2002.

2.ЌР Конституциясы. 28 ќàњтар 1993 жыл.— Алматы, 1993.

3.ЌÐ-íûњ «Ќàçàќстан Республикасыныњ мемлекетт³к тºуелс³зд³г³ туралы» 1991 жылѓы 16 желтоќсандаѓы Конституциялыќ Çàњû.

4.Ќàçàќ Êåњест³к Социалист³к Республикасыныњ Ќàçàќ КСР Президент³н сайлау туралы 1991 жылѓû 16 ќазандаѓû Çàњû.

5.ЌÐ-íûњ «Ќàçàќстан Республикасы Т±њѓыш Президент³ туралы» 2000 жылѓы 27 маусымындаѓы Конституциялыќ Çàњû.

6.ЌÐ-íûњ Президентт³њ «Ќàçàќстан Республикасы Президентi туралы» 1995 жылѓы 26 желтоќсандаѓы Конституциялыќ çàњ к‰ш³ бар Жарлыѓû.

7.ЌÐ-íûњ «Ќàçàќстан Республикасыныњ Парламент³ жºне оныњ депутаттарыныњ мºртебес³ туралы» 1995 жылѓû 16 ќа- зандаѓы Конституциялыќ Çàњû.

8.ЌÐ-íûњ «Ќàçàќстан Республикасыныњ ‡к³мет³ туралы» 1995 жылѓы 18 желтоќсандаѓы Конституциялыќ Çàњû.

9.ЌÐ-íûњ «Ќàçàќстан Республикасыныњ Азаматтыѓы туралы» 1991 жылѓы 20 желтоќсандаѓû Çàњû.

3. Òàќûðûï.

Ќàçàќстан Республикасы ªк³мш³л³к ќ±ќûѓûíûњ íåã³çäåð³

1.ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ ïºí³, ºä³ñ³, æ‰éåñ³.

2.Мемлекетт³к басќару органдары мен мемлекетт³к ќûç-

ìåò.

3.ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќб±зушылыќ жºне жауапкерш³л³к.

1. ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ ïºí³, ºä³ñ³, æ‰éåñ³

ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ — ќîѓàìäûќ ќатынастардыњ белг³л³ б³р саласын реттейт³н ќ±ќûќòûќ нормалардыњ жиынтыѓû, ќ±ќûќòûњ б³р саласы. Атќару бил³г³ мен мемлекетт³к басќарудыњ ³ске асырылуы барысында, т±лѓа мен мемлекет, азамат пен атќару бил³г³ органдары, мемлекетт³к басќару саласындаѓы азаматтардыњ ќ±ќûќтары мен бостандыќтарын ќîðѓау, ³ске асыру.

«Администрация» сμз³ латын т³л³нен аударѓàíäà «áàñќару» деген маѓынаны б³лд³ред³. ªк³мш³л³к ќ±ќûќ нормаларымен реттелет³н ќîѓàìäûќќатынастар мемлекет жºне ќîѓàì ќ±рылымыныњ íåã³ç³í ќ±райды жºне атќàðó áèë³êò³њ ж‰зеге асуымен т³келей байланыста ж‰рг³з³лед³.

ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ — мемлекетт³к басќàðó ќызмет³н ±йымдастыру мен ³ске асыру барысында пайда болатын ќîѓàìäûќ ќа- тынастарды реттейт³н зањäûќ нормалар жиынтыѓû.

ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ саласыныњ áåëã³ëåð³:

•Ќàçàќñòàí ќ±ќûѓûíûњ нег³зг³, жариялы (мемлекетт³к) салалардыњ á³ð³;

•μç³í³њ реттейт³н пºн³ — атќарушы бил³кт³ ж‰зеге асыру жμн³нде пайда болатын басќàðó ќатынастары;

•μç³í³њ ќ±ќûќòûќ реттейт³н ºд³с³;

•³шк³ ±йымдастырылуы (ќ±рылымы);

•нормативт³к базасы (нормативт³к ќайнар кμç³).

ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ жалпы ќîѓàìäûќ ќатынастарды, оныњ ³ø³íäå ºê³ìø³ë³ê ќ±ќûќòûњ реттелу³н ќарастырып, тºж³рибеде ºк³мш³л³к ќ±ќûќòûќ нормалардыњ орындалуын баќылайды жºне мемлекетт³к басќаруда объект³лер мен субъект³лерд³њ ќ±- ќûќòûќ мºртебес³н белг³леп, басќарудыњ ќ±ќûќòûќ ºд³стер³ мен нормаларын жºне олардыњ æ‰ðã³ç³ëó òºðò³á³í àéќындап, сонымен ќàòàð, áàñќарушы мен басќарылушы жаќтардыњќызмет³н ќ±ќûќòûќ реттейд³.

ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ ïºí³, шартты т‰рде ек³ бμë³ìíåí ò±ðàäû.

1.Аппарат ³ш³л³к ќатынастар. М±нда мемлекетт³к органдарда- ѓы аппарат ³ш³л³к ж±мыс ºд³стер³мен жºне формаларын, ќызмет³н ±йымдастыру ныѓайтылады.

2.ªê³ìø³ë³ê áèë³êò³њ т‰рл³ ±йымдармен, мекемелермен азаматтарымен ќатынасы.

ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ пºн³ астарында басќару мазм±нындаѓû ќатынастар жатады. Б±лар:

— áàñќару органдары арасындаѓû êμлбеу (вертикалды) ќатынас (Казаќстан Республикасыныњ ‡к³мет³ жºне министрл³к);

— áàñќару органдары арасындаѓû áàѓынушылыќ ќатынас (аудандыќ ºк³мд³к жºне жерг³л³кт³ орган);

— áàñќару органдарыныњ μçäåð³íå áàѓынышты ±йым, б³рлест³ктермен ќатынас (завод жºне министрл³к).

ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќòûњ ºä³ñ³ — жолдардыњ, тºс³лдерд³њ жиынтыѓы, солар арќûëû áàñќàðó ќатынастары реттел³нед³.

ªê³ìø³ë³ê ºä³ñòåð³í³њ ò‰ðëåð³:

•Императивт³к(кес³мд³,бил³кт³к)—ќ±ќûќòûќí±ñќамалардан

б±лтаруды болѓызбайтын ыќïàë åòó òºñ³ë³;

• Диспозитивт³к (автономиялы) ыќпал ету субъект³лер³н, μçàðà ќатынастарын зањмен белг³ленген шењберде реттеуге

м‰мк³нд³к берет³н ыќïàë áåðó òºñ³ë³;

• Êμтермелеу — м³нез-ќ±ëûќòûњ áåëã³ë³ á³ð ò‰ð³ ‰ø³í êμтермелеуге уºде беру жолымен белсенд³ м³нез-ќ±ëûќты ынталан-

дыратын ыќïàë åòó òºñ³ë³.

• ¦сыныс жасау — басќару субъект³лер³не ќолданылып ж‰р- ген зањò±ðѓысынан м³нез-ќ±ëûќòûњåњпайдалы т‰р³н ±сынатын ыќïàë åòó òºñ³ë³.

ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќòûњ æ‰éåñ³ — μзара байланысты ºк³мш³- л³к-ќ±ќûќòûќ институттар мен нормалар жиынтыѓû.

ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќòûќ институт — басќàðó ќатынастарыныњ сапалыќ æàѓынан б³ркелк³ тобын реттейт³н б³ршама бμл³ктенген ºк³мш³л³к-ќ±ќûќòûќ нормалардыњ жиынтыѓû.

ªк³мш³л³к институттар: ºк³мш³л³к ќ±ќûќòûњ принциптер³н³њ, азаматтардыњ ºê³ìø³ë³ê-ќ±ќûќòûќ мºртебес³, мемлекетт³к ќызмет, атќарушы бил³к органдары мен басќарудыњ μзге де субъект³лер³ мºртебес³; ºк³мш³л³к-ќ±ќûќòûќ нысандар мен ºд³стер, ºк³мш³л³к жауаптылыќ, ºк³мш³л³к ³с ж‰рг³зу, мемлекетт³к басќаруда зањäûëûќòû ќамтамасыз ету, салааралыќ áàñќару, экономика аясындаѓû áàñќару, ºк³мш³л³к саяси аясында басќару, ºлеуметт³к мºдени аясындаѓû áàñќàðó.

ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќòûњ ќайнар кμçäåð³ — á±ë ºê³ìø³ë³ê-

ќ±ќûќòûќ нормалар кμð³í³ñ³í³њ ñûðòќû íàќты нысандары. ªк³мш³л³к ќ±ќûќòûњ ќайнар кμçäåð³:

1.Нормативт³к ќ±ќûќòûќ àêò — ќ±ќûќ øûѓарушы ќ±зырет³ субъект³лер ќабылдаѓàí æºíå ºê³ìø³ë³ê ќ±ќûќòûќ íîð-ìà- ëàðû ќàðàëѓàí çàњäûќ àêò.

2.ªê³ìø³ë³ê øàðò — нормативт³к мазм±ны бар ºк³мш³л³к- ќ±ќûќòûќнормалары ќàðàëѓàí ќ±ќûќøûѓарушы субъект³лерд³њ арасындаѓы ек³ немесе кμïæàќòû êåë³ñ³ì.

3.ªк³мш³л³к прецедент — íàќòû çàњды ³с бойынша шеш³м, ол келешекте пайда болатын барлыќ ±ќсас ³стер ‰ш³н м³ндетт³ болады.

4.Ќ±ќûќòûќ ºäåò-ѓ±ðûï — тарихи ќалыптасќàí æºíå äàѓäûѓа айналѓан мемлекетт³њ санкция берген м³нез-ќ±ëûќ ережес³.

5.ªê³ìø³ë³ê-ќ±ќûќòûќ доктрина — ºê³ìø³ë³ê-ќ±ќûќòûќ мºселелер жμí³íäåã³ ѓылыми ењбектер, солардыњ íåã³ç³íäå æàњà ºê³ìø³ë³ê-ќ±ќûќòûќ нормалар жасалады жºне наќты ³стер бойынша шеш³мдер ќабылданады.

Нормативт³к-ќ±ќûќòûќ àêò³ëåð ò‰ðëåð³:

1.ЌР Конституциясы;

2.Конституциялыќ çàњäàð;

3.Çàњäàð;

4.ЌР Президент³н³њ Жарлыќòàðû;

5.ЌÐ ‡ê³ìåò³í³њ ќаулылары;

6.Министрл³ктер мен ведомствалардыњ нормативт³к акт³лер³;

7.Парламент Палаталарыныњ ќаулылары;

8.ªê³ìø³ë³ê-ќ±ќûќòûќнормалары ќàðàëѓан мемлекетаралыќ кел³с³м-шарттар;

9.Конституциялыќ Êåњåñ ïåí Æîѓàðѓы Соттыњ нормативт³ ќаулылары;

10.Æåðã³ë³êò³ μê³ëä³ æºíå àòќарушы органдардыњ нормативт³к акт³лер³;

11.Æåðã³ë³êò³ μç³í-μç³ áàñќару органдарыныњ нормативт³к акт³лер³;

12.Локалдыќ нормативт³к акт³лер.

ªê³ìø³ë³ê-ќ±ќûќòûќ нормалар мемлекетпен белг³ленед³. Ќ±ќûќòûќ нормалар ºсер³нен пайда болѓàí μçàðà ќ±ќûќтар мен м³ндеттемелер³ ºк³мш³л³к-ќ±ќûќòûќ ќатынастарды туѓызады.

ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќòûќ нормасы — мемлекетт³к басќару аясындаѓû ќатынастарды, сондай-аќ мемлекетт³к ќызметт³ ж‰зеге асыру процес³нде пайда болатын басќару сипаты бар ќатынастарды реттейт³н нормалар жиынтыѓû.

ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ нормасыныњ áåëã³ëåð³:

1)Çàњäûќ нормалардыњ á³ð ò‰ð³;

2)Мемлекетт³к бил³кт³к сипаты бар;

3)¤к³летт³ субъект³лер ќабылдайды;

4)Формалды белг³ленгенд³г³;

5)Ќ±рылымдыќ ќ±рылуы;

6)Жалпы м³ндетт³ болуы;

7)Мемлекетт³к басќару аясындаѓû ќатынастарды жºне μзге де аялардаѓû áàñќару сипаты бар ќатынастарды реттейд³;

8)Мемлекетт³к мºжб‰рлеу³мен ќамтамасыз ет³лед³. ªк³мш³л³к ќ±ќûќ нормасыныњ ќ±рылымы:

Гипотеза — íàќты шарттарды кμрсетет³н норманыњ áμл³г³, солар болѓанда норма ºрекет ете бастайды.

Диспозиция — òè³ñò³ ì³íåç-ќ±ëûќòûќ ережес³ бар норманыњ áμë³ã³, ºê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ субъект³лер³ соны ќолдануы керек.

Санкция — диспозицияны б±зѓàííûњнºтижес³нде пайда болатын жаѓымсыз салдардаѓû êμрсетет³н норманыњ áμë³ã³.

ªê³ìø³ë³ê-ќ±ќûќòûќ ќатынастар — á±ë ºê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ нормаларыныњ нег³з³нде пайда болатын басќàðó ќатынастары, олардыњ ќатысушыларыныњ субъективт³к ќ±ќûќòàðû ìåí çàњäûќ м³ндеттер³ болады.

ªê³ìø³ë³ê-ќ±ќûќòûќ ќатынастардыњ элементтер³: Субъект³лер — ќатысушылар субъективт³к ќ±ќûќòàð ìåí

çàњäûќ м³ндеттерд³ иелену болып табылады.

Объект³лер — неге байланысты ќатынас пайда болды, μзгерт³лд³, тоќтатылды.

Çàњäû àéѓàќòàð (ôàêò³ëåð) — ќ±ќûќòûќ ќатынастардыњ пайда болуына, μзгерту³не, тоќтатылуына ºсер етет³н наќòû μì³ðë³ê æàѓдайлар.

Ìàçì±íû — субъективт³к ќ±ќûќòàð ìåí çàњäûќм³ндеттерд³њ жиынтыѓû.

Çàњäû àéѓàќтардыњ ò‰ðëåð³:

Тудыратын салдары бойынша — ќ±ќûќ жасайтын; ќ±ќûќ μзгертет³н; ќ±ќûќ òîќтататын.

Субъект ерк³мен байланысы бойынша — оќèѓа, ºрекет. Îќèѓà — субъект³лерд³њ ер³ктер³мен байланысты емес (б³р-

шамалыќ жºне абсолютт³).

ªрекет — ќ±ќûќ ќатынастар ќатысушыларыныњ åњ болма- ѓàíäà á³ðåó³í³њ ерк³мен байланысты.

Êμр³н³с табу нысаны бойынша — жаѓûìäû; æàѓымсыз. Æàѓûìäû — олардыњ бар болуы ќ±ќûќòûќ ќатынастардыњ

пайда болуына ºсер етед³.

Æàѓымсыз — олардыњæîќболуы ќ±ќûќòûќќатынастар пайда болуы ‰ш³н ќàæåò.

2. Мемлекетт³к басќару органдары мен мемлекетт³к ќызмет

Мемлекетт³к басќàðó ќîѓам дамуыныњ барысында ќîѓàìäûќ ќатынастардыреттеумент³келейпрактикалыќ±йымдастырудаѓû àòќарушылыќ æºíå áμлуш³л³к ³с-ºрекет. Мемлекетт³к басќару барынша кењ ìàѓынада, мемлекетт³њ ³ñòåð³í áàñќару, мемлекетт³к органдардыњ барлыѓûíûњ ќатынасуымен ³ске асырылады.

‡ê³ìåò Ќàçàќстан Республикасыныњ àòќару бил³г³н ж‰зеге асырады. Конституцияѓà ñºéêåñ îë àòќарушы органдар ж‰йес³н басќàðûï, ќызметтер³не жетекш³л³к етед³.

‡ê³ìåòò³њ ќызмет³н³њ ќ±ќûќòûќ íåã³ç³ ЌР Конституциясы, 1995 жылѓы 18 желтоќсанда ЌР Президент³н³њ çàњды к‰ш³ бар Жарлыѓы бойынша ќабылданѓàí «ЌР ‡к³мет³ туралы» жºне ±йымды аныќтайтын, сонымен б³рге, органныњ ќызмет³н аныќ- тайтын Президент пен Парламентт³њ акт³лер³ болып табылады.

‡ê³ìåò ќ±рамы — Премьер-Министр жºне ‰к³метт³њ м‰шелер³ к³рет³н ±жымдыќ орган. Оныњ ºê³ìø³ë³ê-ќ±ќûќòûќ мºртебес³ б³рнеше ерекшел³ктермен ерекшеленед³:

— ќ±ðûëó òºðò³á³ìåí; ќызмет³нен кет³румен; μê³ëåòò³ë³ã³í òîќтату институтымен.

‡к³мет басшысы таѓайындалѓаннан кей³н 10 к‰н мерз³м ³ш³нде Премьер-Министр ‡к³метт³њ ќ±ðûëѓысымен ќ±ðàìû æμн³нде ±сыныс жасайды. ‡к³мет Президентт³њ ќатысуымен ќ±рылады. ‡к³мет м‰шелер³ халыќќа жºне Президентке ант беред³.

Парламентке Республикалыќ бюджетт³ дайындап, таныстыру жºне оныњ орындалуын ќамтамасыз ет³п, ол туралы есеп бер³п отырады. Мемлекетт³к менш³кт³ басќарады. Мºж³л³ске зањ жобаларын енг³з³п, олардыњ орындалуын ќамтамасыз ету.

²шк³ саясатты ж‰рг³зу туралы шаралар ќабылдау

‡ê³ìåòò³њ м‰шелер³ ‡к³мет ќабылдаѓан шеш³мдерге, олар (кел³с³мдер³н бермесе) шеш³м ќабылдауѓа дауыстарын бермесе, сонымен ќàòàð μз кел³с³мдер³н бермесе де жауапты болады. Зањ бойынша ‡к³мет м‰шелер³н³њ ќ±ќûќтары белг³л³ органныњ депутаты болуѓà, áàñќа лауазымды м³ндет атќàðóѓа жºне кºс³пкерл³кпен айналысуѓа шектеу ќîÿäû. ЌÐ ‡ê³ìåò³í³њ μк³летт³л³г³ Президентт³њ μê³ëåòò³ë³ê ìåðç³ì³ìåí μлшенед³. Зањ бойынша ‡к³мет μê³ëåòò³ë³ã³í³њ òîќòàòó æºíå ќызмет³нен кет³ру институты ќарастырылѓàí. ‡ê³ìåò μçäåð³í³њμк³летт³л³г³мен функциясын ºр³ ќарай ж‰зеге асыруын м‰мк³н емес деп тапса, онда μçäåð³í³њ μê³ëåòò³ë³ã³í òîќтату жайында Президентке хабарлауѓà ќ±ќûëû. ЌР Президент³ 10 к‰н ³ш³нде μê³ëåòò³ë³ã³í³њ òîќталуы немесе тоќтатылмауы жайлы с±раќòû ќарастыруѓа ти³с. Премьер-Ми- нистр ќызмет³нен кетсе, онда ‰к³метт³њ μê³ëåòò³ë³ã³ äå òîќтайды. Егер ‡к³метт³њ æºíå îíûњ м‰шелер³н³њ ќызмет³нен кету³ ќабылданбаса, онда Президент ºр³ ќàðàé ì³íäåò³í àòќару туралы тапсырма беред³. Егер ‡к³метт³њ ќызмет³нен кету³ Парламентт³њ сен³мс³зд³к вотумымен байланысты болса, Президент Парламент³ таратуѓà ќ±ќûѓы бар. Президент μз бастамасы бойынша да ‡к³метт³њμê³ëåòò³ë³ã³í òîќòàòóѓа жºне кез-келген м‰шес³н лауазымды м³ндет³нен босату туралы шеш³м ќабылдауѓà ќ±ќûëû.

Министрл³ктер, мемлекетт³к комитеттер мен ведомостволар зањäû àòќарушы бил³кт³њ мемлекетт³к органдары ж‰йес³н³њ орталыќорганы рет³нде ќарастырылады. Олар мемлекет μм³р³ндег³ ºр саладаѓû áàñќаруды ж‰зеге асырады. Сонымен б³рге, ‡к³метт³њ çàњäàðû ìåí àêò³ëåð³í³њ орындалуын ќалыптастырады. Министрл³к мемлекетт³к органдар арасындаѓû ò±ðàќты ±йымдыќ форма. Дºст‰р бойынша ºк³мш³л³к ќ±ќûќта министрл³к ºк³мш³л³к — саяси, экономикалыќ, ºлеуметт³к мºдени сферада, ќандайда б³р сала арќылы мемлекетт³к басќаруды ж‰зеге асырушы орган рет³нде ќарастырылады. Мемлекетт³к комитетке

— салааралыќ áàñќару функциясын атќару тºн. Министрл³к пен мемлекетт³к комитет ЌР Президент³н³њ ќатысуымен ќ±рылып, олардыњ жетекш³лер³ лауазымды орынѓа Президент тарапынан таѓайындалып, орнынан босатылады. Ал Бас прокурор мен ¦ЌÊ òμðàѓàñûí òàѓайындау кез³нде Конституцияѓа сºйкес Сенаттыњ êåë³ñ³ì³ ќàæåò.

Министрл³ктер мен мемлекетт³к комитетт³њ ќ±ќûќòûќ æºíå ºê³ìø³ë³ê-ќ±ќûќòûќ мºртебелер³ ºр т‰рл³ зањäàð ìåí àêò³ëåð-

äå êμрсет³лед³, олардыњ ќызметтер³ б³р³нш³ жетекш³лер³ жºне орынбасарлары арќылы ж‰зеге асырылады. Орынбасарларын министрлерд³њ ±сынысы бойынша ‡к³мет таѓайындайды.

ЌÐ ¦ëòòûќ áàíê³ çàњ бойынша оѓан жатпаса да, республикалыќ мºртебес³ бойынша орталыќ мемлекетт³к органѓà æàòќызылады.

Àòќàðó áèë³ã³í³њ жалпы мемлекетт³к саясатын облыстар, аудандар, ќалалар, ќала аудандарындаѓû ºê³ìø³ë³êò³њ áàñќа- руымен жерг³л³кт³ орган атќарады.

Æåðã³ë³êò³ àòќару органдарыныњ ќызметтер³ белг³л³ ќàѓидалар бойынша ж‰зеге асырылады: 1) ‡к³метке, Президентке жºне жоѓàðû ò±ðѓан ºк³мш³л³ктерд³њ басшыларына есеп беред³; 2) Зањäûëûќ; 3) Азаматтардыњ çàњды м‰дделер³ мен ќ±ќûќтарын жºне бостандыќтарын ќамтамасыз ету; 4) ¤з³н³њ ќызмет³мен ќа- былдаѓан шеш³м³не жаупкерш³л³к.

Олардыњ ºê³ìø³ë³ê-ќ±ќûќòûќ мºртебес³ ЌР Конституциясы жºнезањдыакт³лерарќылыаныќталады.ªк³мдерд³њќызметтер³н ±йымдыќ, ќ±ќûќòûќ жºне материалды-техникамен ќамтамасыз ету ‰ш³н аппарат ќ±рылады. Облыс, ќала жºне астана ºк³мдер³н лауазымды м³ндетке ЌР Президент³ таѓайындап, м³ндет³нен босата алады. Сонымен б³рге, ЌÐ Çàњы бойынша ºк³мгерш³л³к б³рл³кке сºйкес облыста, ауданда, ќалада басќà μê³ëåòò³ë³ê àòќара алады. ªк³м жалпы ќаулы мен жарлыќ ќабылдап, орынбасарларына тапсырыстар беред³. Жерг³л³кт³ ºк³мш³л³кт³њ àêò³ëåð³ ЌР Конституциясына ќайшы келмеу³ керек. Егер ќайшы келет³ндей жаѓдай туындаса, онда жоѓàðû ò±ðѓàí àòќарушы орган жºне ЌР Президент³ немесе сот ќаулысымен алынып тасталуы м‰мк³н.

Мемлекетт³к ќызмет

Ќазiргi мемлекеттiк аппараттыњ ќызметi мынадай принциптер мен реттеледi: мемлекет аппаратыныњ iøêi ќ±рылысы жºне ќ±зыретiнiњ нºтижелi, тиiмдi болуы.

Îë ‰øií îíûњ ќызметi демократиялыќ, Конституциялыќ, çàњäûëûќ принциптерге сºйкес болуѓа тиiс. Мемлекеттiњ лауазымды адамдары, ќызметкерлерi нормаларды жоѓары этикалыќ дºрежеде орындауы ќажет. Мемлекеттiк аппарат халыќòûњ ì‰ääåñií ќîðѓап, соны iске асыруѓа мiндеттi. Халыќòûњ мемлекеттiк басќару процесiне ќатысуыныњ демократиялыќ жолдары — олардыњ сайлауѓà ќатысуы. Халыќòûњ μкiлдерi мемлекеттiк аппаратты ќ±рады, азаматтардыњ ќ±ќûќтары мен бостандыќтарына мемлекет кепiлдiк бередi. Халыќ мемлекеттiк

аппараттыњ ќызметiне кμìåê áåðó ‰øií ќîѓàìäûќ ±йымдарды ќ±рады, олар мемлекеттiк аппаратпен байланысатын саяси ж‰йенi ќ±рады. Конституцияныњ 33 бабында «Азаматтардыњ тiкелей жºне μç μêiëäåði àðќылы мемлекеттiњ μêiëäiê, àòќарушы жºне сот органдарыныњ ќ±рылуы мен ж±мыс iстеуi жμнiндегi ºрекетiн ж‰зеге асыру м‰мкiндiгi» делiнген. Ќатысудыњ т‰рлерi былай деп белгiленедi: мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi μçií-μçi áàñќару органдарына жеке жºне ±жымдыќ μтiнiштер жолдау мемлекеттiк органдар мен μçií-μçi áàñќару органдары сайлау жºне оларѓа сайлану, референдумѓà ќатысу, мемлекеттiк ќызметке кiру.

Мемлекеттiк ќызметтердiњ принциптерi: зањäûëûќ; мемлекеттiк билiктiњ çàњ øûѓарушы, атќарушы жºне тармаќтарына бμëiíóiíå ќарамастан, мемлекеттiк ќызмет ж‰йесiнiњ бiрт±- тастыѓы; азаматтардыњ ќ±ќûќтарыныњ, бостандыќòàðû ìåí çàњды м‰дделерiнiњмемлекет м‰дделерi алдында басымдылыѓы; мемлекет ќызметiне кiруге, ќатысуѓà åðiêòiëiãi; μç μкiлеттерi шегiнде жоѓàðû ò±ðѓан мемлекеттiк органдар мен лауазымда адамдар ќабылдаѓан шешiмдердiњ òμменгi мемлекеттiк органдар ќызметшiлерiнiњ орындауы ‰шiн мiндеттiлiгi; мемлекеттiк ќызметкерлердiњ êºñiïќîéëûѓû ìåí æîѓàðѓû áèëiêòiëiãi.

Мемлекетт³ ќызметт³ ±йымдастырудыњ басты нег³зг³ талаптары ЌР Конституциясында ќарастырылѓан (33-бап). Сонымен ќàòàð, 1999 æûëѓы 23 ш³лдедег³ «Мемлекетт³к ќызмет туралы» Зањûíàí, Ќàçàќстан Республикасыныњ μзге де норматив- тiк-ќ±ќûќòûќ àêòiëåðiíåí ò±ðàäû. Àòàëѓàí Çàњ мемлекетт³к ќызметт³ ±йымдастырудыњ нег³з³н, мемлекетт³к ќызметтерд³њ ќ±ќûќòûќ жайдайларын жºне мемлекетт³к ќызмет аясындаѓû ќàðûì-ќатынастарын реттелу³н аныќтайды.

Мемлекеттiк ºкiмшiлiк ќызметшi — мемлекеттiк саяси ќызметшiлердiњ ќ±рамына кiрмейтiн, мемлекеттiк органда т±раќты кºсiби негiзде лауазымдыќ μкiлеттiктi ж‰зеге асыратын мемлекеттiк ќызметшi.

Мемлекеттiк лауазым — мемлекеттiк органныњ норматив- тiк-ќ±ќûќòûќ актiлермен белг³ленген лауазымдыќ μкiлеттiк пен лауазымдыќ мiндеттердiњ àóќымы ж‰ктелген ќ±рылымдыќ бiрлiг³, мемлекеттiк ќызмет — мемлекеттiк ќызметшiлердiњ мемлекеттiк органдардаѓы мемлекеттiк билiктiњ мiндеттерi мен функцияларын iске асыруѓà áàѓытталѓан лауазымдыќ μêiëåòòiãií àòќàðó æμíiíäåãi ќызметi.

Мемлекеттiк ќызметшi — мемлекеттiк органда зањдарда белгiленген тºртiппен республикалыќ немесе жергiлiктi бюджеттен не Ќàçàќстан Республикасы ¦лттыќ áàíêiíiњ ќаржысынан аќû òμленетiн ќызметтi атќаратын жºне мемлекеттiњ мiндеттерi мен функцияларын iске асыру маќсатында лауазымдыќ μк³леттiктi ж‰зеге асыратын Ќàçàќстан Республикасыныњ азаматы.

Лауазымды адам — ±дайы, уаќытша немесе арнайы μкiлеттiк бойынша μêiìåò μêiëiíiњ мiндеттерiн ж‰йеге асыратын не мемлекеттiк органдарда ±йымдастырушылыќ-μкiмберушiлiк немесе ºкiмшiлiк-шаруашылыќ ќызметтердi орындайтын адам лауазымдыќ μêiëåòòiê — çàњдарда белг³ленген ќ±ќûќтары мен негiзгi мiндеттерi бар мемлекеттiк ќызметшiлер μç ќызметiн ж‰зеге асыратын мемлекеттiк органдардыњ алдында т±рѓàí ìàќсаттар мен мiндеттерге жауап беретiн³н, наќты мемлекеттiк лауазыммен кμзделген μêiëåòòiê.

Мемлекеттiк ºкiмшiлiк ќызмет санаты — мемлекеттiк ºкiмшiлiк ќызметшiлер атќаратын, лауазымдыќ μê³ëåòòiêòiњ êμлемi мен сипатын кμрсететiн ºкiмшiлiк лауазымдар жиынтыѓûíûњ саралаушылыќ сипаттамасы.

Бiлiктiлiк талаптары — мемлекеттiк ºкiмшiлiк ќызметтi ат- ќàðóѓа ‰мiткер азаматтарѓà îíûњ кºсiби даярлыѓûíûњ äåњãåéií, ќ±зыреттiлiгiн жºне наќòû ºêiìøiëiê ќызметке сºйкес келуiн аныќòàó ìàќсатында ќойылатын талаптар.

Мемлекеттiк саяси ќызметшi — таѓайындалуы (сайлануы), босатылуы жºне ќызметi саяси-айќындаушы сипатта болатын жºне саяси маќсаттар мен мiндеттердi iске асыру ‰шiн жауап беретiн мемлекеттiк ќызметшi.

Мемлекеттiк ќызметшiлердiњ μзiне ж‰ктелген мiндеттердi орындамаѓаны жºне тиiсiнше орындамаѓаны, лауазымдыќ μкiлеттiгiн асыра пайдаланѓаны, мемлекеттiк жºне ењáåê òºðòiáií á±çѓаны ‰шiн, сондай-аќ «Мемлекетт³к ќызмет туралы» Зањûњда белгiленген, мемлекеттiк ќызметте болуѓа байланысты шектеулердi саќòàìàѓаны ‰шiн мемлекеттiк ќызметшiге тºртiптiк жазалар:

1)ескерту;

2)ñμãiñ;

3)ќàòàњ ñμãiñ;

4)ќызметке сºйкес еместiгi туралы ескерту;

5)àòќаратын ќызметiнен босату ќолданылуы м‰мкiн. Тºртiптiк жазаны лауазымдыќ μкiлеттiгiне сºйкес осындай

ќ±ќûѓы бар адамдар ќолданады. Жасаѓàíû ‰øií çàњäà μзгедей

жауаптылыќ êμзделген ºрекет ‰шiн ќолдануѓа болмайды. Ќà- çàќстан Республикасыныњ нормативтiк-ќ±ќûќòûќ актiлерiмен белгiленетiн тºртiппен ќолданады.

Мемлекеттiк ќызметшiлер ќылмыс жºне μçãå äå ќ±ќûќ б±зушылыќòàð æàñàѓàí æàѓдайда зањдарда белгiленген нег³здер мен тºртiп бойынша тиiсiнше ќылмыстыќ, ºкiмшiлiк, материалдыќ жауапты болады.

3. ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ б±зушылыќ жºне жауапкерш³л³к

Жалпы ќ±ќûќ б±зушылыќ — á±ë àäàìѓа, мемлекетке зиян келт³рет³н, ќ±ќûќќà ќàéøû, ќîѓàìѓà ќàó³ïò³ ê³íºë³ ³ñ-ќèìûë.

Ќылмыс — б±л Ќàçàќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ кодекс³нде кμðñåò³ëãåí, ќылмыстыќ жауапкерш³л³к пен ќылмыстыќ жазаны туындататын ќîѓàìѓà àñà ќауыпты ³с-ºрекет.

Òåð³ñ ќûëûќ — ќîѓàì μì³ð³í³њ ºр т‰рл³ саласындаѓы жасалатын жºне ºр т‰рл³ салада т±ѓызатын ќîѓàìѓа орташа жºне к³ш³г³р³м ќау³пт³ ³с-ºрекеткеттер деп ќ±ќûќб±зушылыќ, ќîѓàìѓà ќàó³ïò³ë³ã³íå ќàðàé 2-ãå áμë³íåä³.

Àë, òåð³ñ ќûëûќòàð çàњды жауапкерш³л³кке байланысты б³рнеше т‰рлерге бμл³нед³: ºк³мш³л³к, азаматтыќ-ќ±ќûќòûќ, материалдыќ ì‰ë³êò³ê, òºðò³ïò³ê. Ñîíûњ ³ø³íäå á³çä³њ ќарастырайын деп отырѓанымыз — ºк³мш³л³к ќ±ќûќ б±зушылыќ.

Ќàçàќстан Республикасыныњ ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ б±зушылыќ туралы кодекс³ 2001 жылдыњ 30 ќàњтарында ќолданысќà åíã³ç³ëä³. ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ б±зушылыќ туралы кодекс Ќàçàќстан Республикасыныњ Конституциясына халыќќаралыќ ќ±ќûќòûќ жалпы ж±рт таныѓàí ќàѓидалары мен нормаларына нег³зделед³.

ªê³ìø³ë³ќ ќ±ќûќ б±зушылыќ туралы зањдардыњ м³ндеттер³

— адам жºне адамзаттардыњ ќ±ќûќтарын, бостандыќòàðû ìåí çàњды м‰дделер³н, ќîðøàѓан ортаны, мемлекетт³к бил³кт³ ж‰зеге асырудыњ белг³ленген тºрт³б³н, ќ±ќûќтары мен м‰дделер³н ºк³мш³л³к ќ±ќûќ б±зушылыќòàí ќîðѓау, сондай-аќ жасалуыныњ алдын алу.

Жеке адамныњ, ºк³мш³л³к жауаптылыќ êμзделген ќ±ќûќќà ќàðñû, ê³íºë³ (ќàñàќана немесе абайсызда жасалѓан) ³с-ºрекет³, не ºрекетс³зд³г³ немесе зањäû ò±ëѓàíûњ ќ±ќûќќà ќарсы ³с-ºрекет³, не ºрекетс³зд³г³ ºк³мш³л³к ќ±ќûќ б±зушылыќ болып табылады.

ªêiìøiëiê ќ±ќûќ б±зушылыќòû ќàñàќана жасау. Егер ºкiмшiлiк ќ±ќûќ б±зушылыќ æàñàѓàí æåêå àäàì μçiíiњ iс-ºрекетiнiњ (ºрекетсiздiгiнiњ) ќ±ќûќќà ќарсы сипатын сезiнсе, оныњ залалды