ы

Жергiлiктi мемлекеттiк басќару органдары

Б±лар мемлекеттiњ òèiñòi àóìàѓûíäàѓû iñòiњ жай-к‰йiне жауапты, жергiлiктi жºне атќарушы органдар ж‰зеге асыратын Ќàçàќстан Республикасындаѓû áiðiњѓай мемлекеттiк билiктiњ ò‰ði.

Олардыњ функциялары:

õàëûќòûњ жергiлiктi iстерге ќатысуын ќамтамасыз ету; жергiлiктi жерлердi, мемлекеттiк меншiктi, бюджеттiњ ќ±-

рылуын, бекiтiлуiн жºне орындалуын басќàðó; æåðãiëiêòi ñàëûќтар мен жиналымдарды белгiлеу;

жасалѓан жоспарлар, экономикалыќ жºне ºлеуметтiк баѓ- дарламалар негiзiнде тиiстi аумаќòûњ дамуын ќамтамасыз ету;

õàëûќòûњ ºлеуметтiк мºдени, коммуналдыќ-т±рмыстыќ æºíå μçãå äå ќызмет ќàæåòií μòåó.

Жергiлiктi мемлекеттiк басќару органдар жергiлiктi μкiлеттi органдарды, мºслихаттарды ќамтиды, олар тиiстi ºкiмшiлiк аумаќòûќ áμëiíiñòåãi õàëûќòûњ еркiн бiлдiредi жºне жалпы мемлекеттiк м‰дделердi ескере отырып, оныњ ж‰зеге асырылуын баќылайды. Жергiлiктi атќарушы органдарын басќаратын ºкiмдер, б±ларѓà Ќàçàќстан Республикасыныњ àòќарушы органдарыныњ áiðiњѓàé æ‰éåñi åíåäi, òèiñòi àóìàќтардаѓы м‰дделер мен ќажеттiлiктердi ‰йлестiре отырып, атќарушы билiктiњ жалпы мемлекет³к саясатын ж‰ргiзудi ќамтамасыз етедi.

Мºслихаттар μçäåðiíiњ ќ±зыретiндегi мºселелер бойынша шешiмдер, ал ºкiмдер шешiмдер мен μêiìäåð ќабылдайды.

Ќàçàќстан Республикасыныњ егемендiгi мен аумаќты т±тастыѓûí ќîðѓàóäû îíûњ Ќарулы К‰штерi ж‰зеге асырады. Мемлекеттiк жºне ќîѓàìäûќ ќàóiïñiçäiê ïåí ќ±ќûќ òºðòiáií ќîðѓàó iøêi iñòåð, ±ëòòûќ ќауiпсiздiк органдарына жºне республикалыќ ±ëàíѓа ж‰ктеледi. Олардыњ мºртебесi жºне ќызметi зањмен белгiленедi.

Сонымен, мемлекеттiк аппарат μêiëåòòi, àòќàðó æºíå ñîò áèëiêòåðiíiњ органдарына бμлiнедi. Екiншiден, мемлекеттiк органдар тμìåíãi æºíå æîѓàðѓы органдарѓà áμлiнедi. ‡шiншiден, мемлекеттiк органдар жоѓàðѓы, орталыќ жºне жергiлiктi органдарѓà áμëiíåäi.

Мемлекеттi талдау оныњ механизм позициясы жаѓынан ºр элементтiњ орнын жºне рμëií, ќ±рылымын мемлекеттiк басќàðó æ‰éåñiíäå òàáóѓа м‰мкiндiк бередi.

Мемлекет механизмнiњ бiрiншi элементi болып мемлекеттiк орган т±рады.

Мемлекеттiк орган — мемлекеттiк аппараттыњ μêiìåò áèëiãiíå μêiëåòòiãi áàð ќ±рылымдыќáμлшегi. Мемлекеттiк органныњ μкiмет билiгiн iске асыруы мемлекеттiњìºæá‰ðëåó ê‰øi àðќûëû ќамтамасыз етiледi.

3. Ќ±ќûќ жºне мемлекетт³к-ќ±ќûќòûќ ќ±былыстардыњ íåã³çã³ ò‰ñ³í³ã³

Ќ±ќûќ деген³м³з — àäàì ìåí ќîѓàìíûњ жаратылысымен байланысты, т±лѓàíûњ бостандыѓын б³лд³рет³н, формалды т‰р- де аныќòàëѓàí, ќîѓàìäûќ ќатынастарды реттейт³н, мемлекетт³њ ê‰ø³ìåí ќамтамасыз ет³лет³н жалпыѓа б³рдей тºрт³п ережелер³н³њ жиынтыѓû.

Ќ±ќûќ белг³лер³: нормативт³л³г³, ж‰йел³г³, формалды аныќ- òûëûѓы; мемлекетт³њ к‰ш³не с‰йену³; адамдардыњ ерк³н б³лд³ру³; жалпыѓа м³ндетт³л³г³; μзгерг³шт³г³.

Ќ±ќûќòûњ ќызмет³ деген³м³з — адамныњ ³с-ºрекет³не, м³нез³не, тºрт³б³не, нормативт³к акт³лерд³њ жасайтын ыќïàëû ìåí ºñåð³. Ñîë àðќûëû ќатынастарды д±рыс, уаќытында орындалуын ќамтамасыз ету.

Ќ±ќûќòûњ реттеу функциясы — нормативт³к акт³лер арќû- ëû ќîѓàìäûќ ќатынастардыњ байланысын, орындалу жолдарын, баѓыттарын аныќтап отыру. Б±л функция ек³ ºд³с-тºс³лмен орындалады: б³р³нш³с³ — ќ±ќûќòûќ нормада ќатынастыњ орындалу жолдарын, баѓûòûí êμрсету; ек³нш³с³ — нормативт³к акт³де субъект³лерге толыќ бостандыќ беру, д±рыс орындалу баѓûòûí êμрсету.

Ќ±ќûќòûќ ќîðѓау функциясы — нормативт³к акт³лерд³њ ќà- ðûì-ќатынасќà ûќпалын, ºсер³н к‰шейту, жаман ќатынастарѓа тыйым салу. Б±л функцияныњ ºä³ñ-òºñ³ëäåð³:

—ќîѓàìäàѓû ќатынастардыњ д±рыс орындалуын баќûëàó;

—ќ±ќûќты нормада тыйым салудыњ себептер³н кμрсету;

—жауапкерш³л³кт³њ ò‰ð³í êμрсету;

—æàñàѓàí ќател³ктер³ ‰ш³н субъект³лерд³ жауапќа тарту;

Ќ±ќûќòûњ ìºí³í á³ëä³ðóäå îѓан нег³з болатын идеялар мен бастаулар ќ±ќûќ принциптер³ болып табылады. Ол идеялар ºд³лет пен бостандыќòûњ сара жолын ќорытындылау арќûëû øûѓарылады.

Ќ±ќûќ принциптер³ ºд³лд³к, д±рыстыќ êμрсетк³ш³ болѓàíäûќòàí ò±ðàќòûëûѓымен ерекшеленед³. Ќ±ќûќ жасалу барысында мына принциптер нег³зге алынуы ти³с.

•Демократиялыќ;

•¦лтаралыќ êåë³ñ³ì;

•Çàњäûëûќ;

•Адамгерш³л³к;

•Азаматтардыњ çàњ алдында тењä³ã³.

Ќîѓам реттеуш³л³кс³з μм³р с‰ре алмайды, ол деген³м³з адамдардыњ μì³ð ñ‰ðóä³њ ºрт‰рл³ салаларындаѓы ж‰р³с-т±рысын ретке келт³ру. Реттеу нормалардыњ êμмег³мен ж‰зеге асырылады, ал нормалар, μз кезег³нде, техникалыќ жºне ºлеуметт³к нормалар болып бμë³íåä³. Ќîѓàìíûњ ºлеуметт³к нормалары — б±л ќîѓàìäûќ ќатынастарды реттеуде ќолданылатын ж‰р³с-т±рыс ережелер³. Оларѓà ќ±ќûќ, ä³íè, ºäåò-ѓ±рып, мораль жºне корпоративт³к нормалар жатады.

Ќ±ќûќ æ‰éåñ³ — á±ë ќ±ќûќòûњ μç³í³њ ќ±рылымы, оныњ салаларѓа, институттарѓà áμë³íó³. Ќ±ќûќòûњ æ‰éåë³ê ќ±рылымы оныњбелг³л³ б³р байланыстаѓû êμптеген элементтерден ќ±ðàëѓàí á³ðò±òàñ ќ±рылым екенд³г³н б³лд³ред³.

Ќ±ќûќ æ‰éåñ³í³њ нег³зг³ сипаттары:

•îíûњàëѓàøќы элемент³ болып ќ±ќûќнормалары табылады, олар μз кезег³нде, б³р³ге отырып, ³р³ ќ±рылымдарды, институттарды, салаларды ќ±райды;

•îíûњэлементтер³б³р-б³р³неќайшыкелмейд³,³штей‰йлескен, тыѓыз байланыстылыќќà èå, á±ë ќ±ќûќ æ‰éåñ³í³њ т±тастыѓûí ќамтамасыз етед³;

•îë ºлеуметт³к-экономикалыќ, саяси, ±лттыќ, д³ни, мºдени, тарихи факторлармен тыѓыз байланысты;

•ол объективт³к сипатќа ие, себеб³ объективт³к сипаттаѓû ќатынастарѓа тºуелд³ жºне адамдардыњ субъективт³к ќалауы бойынша ќалыптасуы м‰мк³н емес.

Ќ±ќûќ саласы — á±ë áåëã³ë³ á³ð ќîѓàìäûќ ќатынастар т‰р³н реттейт³н зањ нормаларыныњ жиынтыѓû.

Ќ±ќûќ саласыныњ áåëã³ëåð³:

— ºрб³р саланыњ μз пºн³ болады;

— ºрб³р саланыњ μç çàњнамасы, яѓни, дербес кодекстер³ болады;

— ќ±ќûќ субъект³лер³н³њ ќ±ќûќòûќ æàѓдайын реттейт³н, ќ±ќûќтар мен м³ндеттерд³ ж‰зеге асыру тºс³лдер³н жºне

ќ±ќûќòûќ нормаларды ж‰зеге асыруѓà áàѓытталѓан мемлекет- т³к-ќ±ќûќòûќ шараларды орныќтыратын ерекше зањды режим³ болады.

Ќ±ќûќ салаларыныњ ò‰ðëåð³:

1)Нег³зг³ салалар: б±лар басты ќ±ќûќòûќ режимдерд³ ќамтиды, жалпы алѓàíäà, ќ±ќûќ салаларыныњ æ‰éåñ³í³њ åњ басында Конституциялыќ ќ±ќûќ, одан кей³нг³ материалдыќ ќ±ќûќòàð

—азаматтыќ, ºê³ìø³ë³ê ќ±ќûќòàð æºíå îëàðѓа сºйкес ³с-ж‰р- г³зуш³л³к салалар, азаматтыќ ³ñ æ‰ðã³çóø³ë³ê, ќылмыстыќ ³ñ- æ‰ðã³çóø³ë³ê æºíå ºê³ìø³ë³ê ³ñ-æ‰ðã³çóø³ë³ê ќ±ќûќтары орналасќàí.

2)Арнайы салалар: б±ларда ќ±ќûќòûќ режимдер ќîѓàìíûњ ерекше сфераларына баѓытталѓàí — åњáåê ќ±ќûѓû, æåð ќ±ќûѓû, ќаржылыќ ќ±ќûќ, ºлеуметт³к ќамсыздандыру ќ±ќûѓы, отбасы ќ±ќûѓû;

3)Кешенд³ салалар: б±ларѓа нег³зг³ жºне арнайы салалардыњ ºрт‰рл³ институттарыныњ б³р³гу³ тºн — шаруашылыќ ќ±ќûќ, аграрлыќ ќ±ќûќ, экологиялыќ ќ±ќûќ, сауда ќ±ќûѓы, прокурорлыќ ќàäàѓàëàó, òåњ³ç ќ±ќûѓû.

Ќ±ќûќ институты — á±ë ќîѓàìäûќ ќатынастардыњ белг³л³ б³р т‰р³н (тобын) реттейт³н зањ нормаларыныњ жиынтыѓы. Мысалы, ењáåê ќ±ќûѓûíäà — åњбек тºрт³б³ институты, жалаќы институты, азаматтыќ ќ±ќûќòà — μк³лд³к институты, ºк³мш³л³к ќ±ќûќта — мемлекетт³к ќызмет институты, ќàðæû ќ±ќûѓûíäà

—бюджетт³к ќ±ќûќ институты т.б.

Белг³л³ б³р нормалар жиынтыѓûíûњ íàќòû á³ð ќ±ќûќòûќ

институтты ќалыптастыруыныњ çàњды нег³з³ болып ‰ш белг³ табылады: 1) ќ±ќûќòûќ нормалардыњ çàњäû òåњä³ã³; 2) ќîѓàìäûќ ќатынастарды реттеуд³њ òîëûќòûѓû; 3) ќ±ќûќòûќ институтты ќ±раушы нормалардыњ çàњäàð ìåí áàñќа да нормативт³к- ќ±ќûќòûќ àêò³ëåðä³њ тарауларында, бμë³ìäåð³íäå æºíå áàñќà äà ќ±рылымдыќ á³ðë³êòåð³íäå æèíàќталуы.

Íåã³çã³ ò‰ñ³í³êòåð:

Мемлекет — жария μê³ìåòò³њ пайда болуымен ³с-ºрекет³н³њ нºтижес³ рет³нде ќалыптасатын, ќîѓàì μм³р³н ±йымдастырудыњ нысаны жºне оныњнег³зг³ салаларына басшылыќåòåò³í, ќажетт³ жаѓдайларда μê³ìåòò³њ ê‰ø-ќуатына с‰йенет³н басќàðó æ‰éåñ³.

Саяси режим — мемлекетт³к μк³мет бил³г³н ж‰зеге асыру ºд³стер³н³њ жиынтыѓû.

Мемлекеттiњ функциясы — ќîѓамды ºлеуметтiк басќарудаѓы мемлекеттiњ àòќаратын ж±мыстарыныњ íåãiçãi áàѓыттары мен ºдiстерi.

Мемлекетт³к аппарат — ќîѓàìäû áàñќару ‰ш³н арнаулы ќ±ðûëѓан мемлекет органдарыныњ á³ðò±òàñ æ‰éåñ³. Îíûњ нышандары: мемлекет ќîѓàìäû áàñќаратын жºне тек ќàíà ќызметпен ш±ѓылданатын адамдардан т±рады.

Мемлекетт³к орган — мемлекетт³к аппараттыњ μê³ìåò áèë³ã³íå μê³ëåòò³ã³ áàð ќ±рылымдыќ áμлшег³. Мемлекетт³к органныњ μк³мет бил³г³н ³ске асыруы мемлекетт³њ ìºæá‰ðëåó ê‰ø³ àðќûëû ќамтамасыз ет³лед³.

Ќ±ќûќ — àäàì ìåí ќîѓàìíûњ жаратылысымен байланысты, т±лѓàíûњбостандыѓын б³лд³рет³н, формалды т‰рде аныќòàëѓàí, ќîѓàìäûќ ќатынастарды реттейт³н, мемлекетт³њ ê‰ø³ìåí ќамтамасыз ет³лет³н жалпыѓа б³рдей тºрт³п ережелер³н³њ жиынтыѓû.

Ќ±ќûќòûњ ќызмет³ — адамныњ ³с-ºрекет³не, м³нез³не, тºрт³б³не, нормативт³к акт³лерд³њ жасайтын ыќïàëû ìåí ºñåð³. Ñîë àðќûëû ќатынастарды д±рыс, уаќытында орындалуын ќамтамасыз ету.

Ќ±ќûќ æ‰éåñ³ — á±ë ќ±ќûќòûњ μç³í³њ ќ±рылымы, оныњ салаларѓа, институттарѓà áμë³íó³.

Ќ±ќûќ саласы — á±ë áåëã³ë³ á³ð ќîѓàìäûќ ќатынастар т‰р³н реттейт³н зањ нормаларыныњ жиынтыѓû.

Ќ±ќûќ институты — á±ë ќîѓàìäûќ ќатынастардыњ белг³л³ б³р т‰р³н (тобын) реттейт³н зањ нормаларыныњ жиынтыѓы. Мысалы, ењáåê ќ±ќûѓûíäà — åњбек тºрт³б³ институты, жалаќы институты, азаматтыќ ќ±ќûќòà — μк³лд³к институты, ºк³мш³л³к ќ±ќûќта — мемлекетт³к ќызмет институты, ќàðæû ќ±ќûѓындабюджетт³к ќ±ќûќ институты т.б.

Нормативтiк ќ±ќûќòûќ àêò — референдумда ќабылданѓан не уºкiлеттi орган немесе мемлекеттiњ лауазымды адамы ќабылдаѓàí, ќ±ќûќòûќнормаларды белгiлейтiн, олардыњќолданылуын μзгертетiн, тоќтататын немесе тоќтата т±ратын белгiленген нысандаѓы жазбаша ресми ќ±æàò.

Çàњäàð — белгiленген тºртiппен ќабылданѓан нормативтiк- ќ±ќûќòûќ àêòiëåðäiњ жиынтыѓû.

Ќ±ќûќ нормасы (ќ±ќûќòûќ норма) — нормативтiк ќ±ќûќ- òûќ актiде т±жырымдалѓàí, êμï ìºðòå ќолдануѓа арналѓан жºне нормативтiк реттелген ахуал шењберiнде барлыќ ò±ëѓàëàðѓà ќолданылатын жалпыѓа мiндеттi ìiíåç-ќ±ëûќ ережесi.

Çàњ — ќîѓàìäûќ ќатынастарды реттейтiн, Ќàçàќстан Республикасы Конституциясында кμзделген т‰бегейлi принциптер мен нормаларды белгiлейтiн, Ќàçàќстан Республикасыныњ Ïàð-

ламентi, Ќàçàќстан Республикасыныњ Президентi ќабылдайтын нормативтiк ќ±ќûќòûќ àêò.

Кодекс — бiртектес ќîѓàìäûќ ќатынастарды реттейтiн ќ±ќûќ-òûќ нормалар бiрiктiрiлiп, ж‰йеге келтiрiлген зањ.

ªдебиеттер:

1.Àѓдарбеков Т. А. Мемлекет жºне ќ±ќûќтеориясы. Оќóëûќ— Алматы: «HAS» баспа компаниясы, 2003.

2.ÀѓдарбековТ.Ќ±ќûќжºнемемлекеттеориясы.—Ќàðàѓанды: Болашаќ-Баспа, 2002.

3.Àѓдарбеков Т. Мемлекет жºне ќ±ќûќ теориясыныњ проблемалары. Оќó ќ±ралы.— Алматы, 2006.

4.Баянов Е. Мемлекет жºне ќ±ќûќ нег³здер³.— Алматы,

2001.

5.Дулатбеков Н., Амандыќова С., Турлаев А., Мемлекет жºне ќ±ќûќ нег³здер³.— Астана, 2001.

6.Ашитов З., Ашитов Б. ЌÐ Ќ±ќûќ нег³здер³.— Алматы,

2003.

7.Табанов С. Салыстырмалы ќ±ќûќòàíó íåã³çäåð³. Îќóëûќ.— Алматы, 2003.

8.Áàќќ±ëîâ Ñ. Ä. Ќ±ќûќ нег³здер³.— Алматы, 2004.

9.Жоламан Ќ., М±хтарова А., Тºукелев А. Мемлекет жºне ќ±ќûќ теориясы.— Алматы, 1999.

2. ÒÀЌÛÐÛÏ.

Ќàçàќстан Республикасыныњ Конституциялыќ ќ±ќûѓûíûњ íåã³çäåð³

1.Конституциялыќ ќ±ќûќ — Ќàçàќстан Республикасыныњ жетекш³ ќ±ќûќ саласы рет³нде.

2.Ќàçàќстан Республикасыныњ Конституциясы — мемлекетт³њ Àòà Çàњû.

3.Ќàçàќстан Республикасындаѓы адамдардыњжºне азаматтардыњ æàѓдайыныњ конституциялыќ íåã³çäåð³.

4.Ќàçàќстан Республикасыныњ конституциялыќ ќ±рылымыныњ íåã³çäåð³.

5.Ќàçàќстан Республикасындаѓы сайлау ж‰йес³.

1. Конституциялыќ ќ±ќûќ — Ќàçàќстан Республикасыныњ жетекш³ ќ±ќûќ саласы рет³нде

Конституциялыќ ќ±ќûќ — ЌÐ ќ±ќûќ æ‰éåñ³í³њ жетекш³ саларыныњ á³ð³ ðåò³íäå — îë μç³í³њ ³шк³ т±тастыѓымен сипатталатын ќ±ќûќòûќ нормалар ж‰йес³н б³лд³ред³ жºне басќà ќ±ќûќ æ‰éåñ³í³њ нормаларынан ерекшеленед³. ²шк³ т±тастыќ конституциялыќ нормалардаѓû ќîѓàìäûќ ќатынастардыњ ерекшел³ктер³мен белг³ленет³н, солар арќылы реттелет³н жалпы белг³лерд³њ болатындыѓûí á³ëä³ðåä³.

Конституциялыќ ќ±ќûќ ïºí³í îíûњ нормаларымен реттелет³н ќîѓàìäûќ ќатынастар ќ±райды. Конституциялыќ ќ±ќûќ ïºí³í³њ μз³нд³к ерекшел³ктер³ бар. Конституциялыќ ќ±ќûќ нормаларымен реттелет³н ќîѓàìäûќ ќатынастар мемлекет жºне ќîѓàì ќ±рылымыныњíåã³ç³í ќ±райды жºне мемлекетт³к бил³кт³њ ж‰зеге асуымен т³келей байланысты ж‰рг³з³лед³.

Конституциялыќ ќ±ќûќ ïºí³í ò‰ñ³íä³ðóä³њ теориялыќ, ñîí- äàé-àќ тºж³рибел³к мºн³ бар. Онсыз конституциялыќ ќ±ќûќòûњ нормалары мен институттарына тºн мºн³н д±рыс т‰с³нуге болмайды, олардыњ ќ±ќûќòûќ реттеудег³ мºн³ мен рμë³í àøûï êμрсету, ќ±ќûќòûќ ж‰йедег³ орнын аныќтау м‰мк³н емес. Конституциялыќќ±ќûќïºí³í á³ëìåé³íøå îíûњнормаларын ќолдану саласын да аныќтау м‰мк³н емес. ¤йткен³, наќòû ќ±ќûќòûќ ºрекеттерд³ тањäàó êåç³íäå, åњ алдымен ќай саланыњ нормасын ќолдану ќажетт³г³н аныќтап алу керек. Ал ол ‰ш³н, реттеуд³њ

нысаны болып табылатын ќîѓàìäûќ ќатынастар сипатын белг³леу.

Конституциялыќ ќ±ќûќ нормаларымен реттелет³н ќатынас мейл³нше кењ. Ол мемлекет пен ќîѓàì μì³ð³í³њ барлыќ салаларын: саяси, экономикалыќ, ºлеуметт³к, мºдени жºне басќа салаларды ќамтиды. ªрине, конституциялыќ ќ±ќûќ нормалары аталѓан салалардыњ барлыќ êμр³н³стер³ бойынша жºне жанжаќты реттемейд³. Ол аталѓан салаларда тек ењ нег³зг³, базалыќ ќабаттарды ѓана реттейд³. Б±л ќабаттар мемлекет пен ќîѓàìäàѓû êåé³í êåњ дамитын саяси, экономикалыќ, ºлеуметт³к, д³ни байланыстардыњ íåã³ç³í ќалайды.

Конституциялыќ ќ±ќûќ, ò±òàñ àëѓàíäà, ќ±ќûќòûњ реттеу ºд³стер³депаталады,белг³л³б³ртºс³лдерменºд³стерд³њêμмег³мен мемлекетт³к жºне ќîѓàìäûќ ќатынастарды реттейд³. Конститу- циялык-ќ±ќûќòûќ ќатынастарды реттеу ‰ш³н тμмендег³дей:

1.М³ндеттеу ºд³с³; 2. Тыйым салу ºд³с³; 3. Р±ќсат ету ºд³с³; 4. Тану ºд³стерд³ ќолданылады.

М³ндеттеу ºд³с³ мемлекетт³к органѓà ñèÿќòû, æåêå ò±ëѓàëàðѓà äà ќатысты, олардыњ барлыќ ќызмет саласында ќолданылады.

бќñàò åòó ºä³ñ³ мемлекетт³к органдардыњ μê³ëåòò³ã³í áåëã³ëåó êåç³íäå äå ќолданылады.

Ќ±ќûќòûќ реттеуд³њ òàѓû á³ð ºä³ñ³ — òàíó ºä³ñ³í äå ќолданады. Кењåñò³ê êåçåњнен кей³нг³ конституциялыќ ќ±ќûќ æμн³ндег³ ºдебиеттердем±ндайºд³ст³њќолданылум‰мк³нд³г³байќалмайды. Оныњ ‰ст³не б±л ºд³с обьективт³ фактордан — адамдардыњ òàáèѓè ќ±ќûѓûí çàњ ò±ðѓысынан танудан туындайды.

Конституцияныњ ќ±ќûќòûќ нормалары сала рет³нде конституциялыќ ќ±ќûќòûњ тура жºне т³келей ќайнар кμз³ болып табылады. ЌР Конституциясыныњ ќ±ќûќòûќ нормалары ќалайша ќ±ќûќòûњ ќайнар кμз³ рет³нде сипатталады:

1.ЌР Конституциясында б‰к³л конституциялыќ çàњдардыњ нег³з³ болып табылатын ќ±ќûќòûќ нормалар орныќтырылады. Басќàøà àéòќанда, Конституцияныњ ќ±ќûќòûќ нормалары конституциялыќ-ќ±ќûќòûќ ќатынастарды реттейт³н барлыќ нормативт³к-ќ±ќûќòûќ àêò³ëåðä³ ќалыптастыру мен дамытудыњ нег³з³ болып табылады.

2.ЌР Конституциясыныњ ќ±ќûќòûќ нормалары мемлекет пен ќîѓàì μì³ð³í³њ барлыќ салаларын: саяси, экономикалыќ, ºлеуметт³к, мºдени салаларды ќамтиды. ªрине, Конституцияныњ ќ±ќûќòûќ нормалары аталѓан салалардаѓû ќîѓàìäûќ ќатына-

старды егжей-тегжейл³ жºне жан-жаќты реттемейд³. Ол тек ќîѓàìäûќ ќатынастардыњ мºнд³, басты баѓыттарын ѓана реттейд³. ЌР Конституциясыныњ ќ±ќûќòûќ нормалары ќ±ќûќòûњ áàñќа салаларыныњ ќ±ќûќòûќ нормаларынан осынысымен ерекшеленед³.

3.Конституциялыќ ќ±ќûќòûњ áàñќа бастауларымен салыстырѓàíäà ЌР Конституциясыныњ æîѓàðû çàњäûќ ê‰ø³ áàð æºíå ЌР барлыќ àóìàѓûíäà ќолданылады. ЌÐ-äà ќабылданѓàí çàњäàð æºíå áàñќа нормативт³к акт³лер Конституциядан бастау алуы жºне оѓàí ќайшы келмеу³ ти³с. Егер олар Конституцияѓà ќайшы келсе, онда олар зањсыз деп танылады жºне ќолдануѓа жатпайды. ЌÐ-íûњ Конституциясында оныњ ќàѓидаларыныњ æîѓàðû çàњäûќ ê‰ø³í ќамтамасыз етуд³њ кеп³лд³г³ белг³ленген.

4.ЌР Конституциясыныњ тек конституциялыќ ќ±ќûќòûќ ѓана емес, сондай-аќ ќ±ќûќòûњ áàñќа да салаларыныњ бастауы рет³ндег³ мºн³ мынада, онда халыќòûњ мемлекетт³њ ерк³, олардыњќ±ќûќòûќдемократиялыќмемлекет ќ±ðó, ä‰íèåæ‰ç³ë³ê ќауымдастыќќà îíûњ òåњ ќ±ќûëû ì‰øåñ³ ðåò³íäå ќосылу жμн³ндег³ табандылыѓы т³келей кμð³í³ñ òàïќàí.

5.Конституция ќ±ќûќòûњ áàñќа бастауларынан, т±тастай ќîѓàìíûњ íåã³çã³ çàњы екенд³г³мен ерекшеленед³. Басќа норма- тивт³к-ќ±ќûќòûќ àêò³ëåð ќîѓàì μì³ð³í³њ жекелеген тараптарын ќамтиды. Ал, ЌР-сы Конституциясыныњ идеялары, ќ±ќûќòûќ нормалары б‰к³л ќîѓàì μì³ð³í³њ ìåéë³íøå ìºíä³ áàѓыттарын реттейд³.

6.Сондай-аќ, Конституция констуциялыќ ќ±ќûќòûњ áàñќа бастауларынан μçãåð³ñòåð ìåí òîëûќтырулар ќабылдаудыњ, ерекше тºрт³б³н белг³леу³мен де ерекшеленед³. М±ндай тºрт³п Конституцияныњ мемлекет пен ќîѓàìíûњ íåã³çã³ çàњы рет³ндег³ жºне олардыњ ò±ðàќòûëûѓûí ќамтамасыз ету ќажетт³г³нен туындайтын мºн³мен сипатталады.

7.ЌР-сы Конституциясыныњ òàѓû á³ð μç³íä³ê ќûðû — îíäà îíûњ áàñќà ќайнарларыныњ нысандары: конституциялыќ, жºй зандары, Президентт³њнормативт³к жарлыќòàðû ìåí ќаулылары, ЌÐ-ñû ‡ê³ìåò³í³њќаулылары, сондай-аќçàњäûќê‰ø³í³њäåњãåé³, ќабылдау, жариялау, к‰ш³н жою тºрт³б³ кμðñåò³ëåä³.

ЌР-сы конституциялыќ ќ±ќûѓûíûњ мемлекетт³к мºн³ бар ќ±ќûќòûќ нормаларды белг³лейт³н ќайнар кμç³í³њ ќатарына конституциялыќ зандар жатады. ЌР конституциялыќ зандарыныњ μз³нд³к ерекшел³г³ — олар Конституцияѓà μçãåð³ñòåð

ìåí òîëûќтырулар енг³збейд³, тек Конституцияныњ ќ±ќûќòûќ нормаларын наќтылайды. ЌÐ-íûњ конституциялыќ çàњдарын ќабылдаудаѓы ³с ж‰рг³зу Конституцияѓà μçãåð³ñòåð ìåí òîëûќ- тырулар енг³зу туралы шеш³м ќабылдаудаѓы ³с ж‰рг³зу³нде ерекшеленед³.

2. Ќàçàќстан Республикасыныњ Конституциясы — мемлекетт³њ Àòà Çàњû

1993 æûëû 28 ќàњтарда егеменд³ тºуелс³з Ќàçàќстан мемлекет³н³њб³р³нш³ Конституциясы ќабылданды. Ол ќ±ќûќòûќ мемлекет ќ±ðó, îíûњмемлекетт³л³г³н³њòºóåëñ³çä³ã³í ќамтамасыз етуд³њ кеп³л³ болып табылатын тарихи орын алатын ЌР Конституциясы болды. Алайда, ќîѓам дамуыныњ ќажетт³л³г³ нег³з³нде жања Конституция жобасы жасалды.

1995 жылы 30 тамызда Республикалыќ референдум μòêiçó (á‰êië õàëûќòûќ дауыс беру) жолымен ќабылданды. Осы Конституцияѓа конституциялыќ реформалар нºтижес³нде ек³ рет μзгертулер мен толыќтырулар енг³з³лд³. Алѓàøќûñû 7 ќазан 1998 жылы болса, ек³нш³с³ 21 мамыр 2007 жылы болды.

Конституцияны ќабылдай отырып, Ќàçàќñòàí õàëќы мемлекетт³к билiктiњ ќайнар кμçi — μçiíiњ егемендiк ќ±ќûѓын баянды еттi. Ата Зањ ќабылданѓан к‰н демалыс — мемлекетт³к мереке

—ЌР Конституциясыныњ к‰нi деп жарияланды.

Á±ë æàња Конституция Ќàçàќстанныњ òμðòiíøi Àòà çàњû

(1937, 1978, 1993, 1995). Îíûњ ќ±рылымы кiрiспеден, 9 бμлiмнен, 98 баптан, кμптеген тармаќтар мен тармаќшалардан т±рады.

Конституцияныњ åњ æîѓàðѓû çàњäûќ ê‰øi áàð æºíå îë ЌÐ-íûњ á‰êië àóìàѓында тiкелей ќолданылады. М±ныњ μзi Конституциялыќ нормалар мен зањдардыњ áàñќа норматив- тiк-ќ±ќûќòûќ àêòiëåðäiњ нормаларынан ‰стем екендiгiн кμр- сетедi. Кейiнгi екi Конституцияныњ àëäûњѓы екеуiнен елеулi айырмашылыѓû ñîë — á±ëàð ò±њѓыш рет мемлекет³м³зд³њ тºуелсiздiктi, егемендiктi жºне Ќàçàќñòàí õàëќûíûњ òîëûќ áèëiãií áåêiòiï, îäàí ºði îðíûќтырды.

Æàњà Àòà Çàњäà ќ±ќûќòûќ мемлекеттiњ ќалыптастырылу баѓыттары, азаматтардыњќ±ќûќтары мен бостандыќòàðû, ñîíûњ iшiнде жеке адамныњ æàí-æàќты еркiндiгi, идеологиялыќ жºне саяси ºралуандыѓû (ñμç æºíå øûѓармашылыќ бостандыѓы, саяси партиялар мен б±ќаралыќ партиялар, сондай-аќ á±ќаралыќ

ќîçѓалыстарбiрлестiгiнќ±руеркiндiгi),халыќбилiгiнж‰зегеасыратын демократиялыќ амалдар, экономикалыќ ќатынастардыњ ќызмет етуi ºлемдiк талаптарѓа сºйкестендiрiлген. Оныњ нормалары т±раќты, жалпы мºнде ±заќ жылдарѓа бейiмделiп т±жырымдалѓàí.

ЌР Констиуциясы барлыќ çàњ салаларыныњ негiзi болып табылады, ал оныњ нормалары басќà çàњдар ‰шiн басты ќàѓида болып есептеледi.

ЌР Констиуциясыныњ êiðiñïåñiíäå Àòà Çàњäû ќабылдаудыњ себептерi мен маќсаттары былай т‰сiндiрiлген: «Бiз, ортаќ тарихи таѓäûð áiðiêòiðãåí Ќàçàќñòàí õàëќы, байырѓû ќàçàќ жерiнде мемлекеттiлiк ќ±ра отырып, μçiìiçäi åðêiíäiê, òåњдiк жºне татулыќ м±раттарына берiлген бейбiтшiл азаматтыќ ќîѓàì äåï

±ѓына отырып, д‰ние ж‰з³ ќîѓамдастыќòà ëàéûќты орын алуды кμздей отырып, ќазiргi жºне болашаќ ±ðïàќтар алдындаѓы тарихи жауапкершiлiгiмiздi сезiне отырып, μçiìiçäiњ егемендiк ќ±ќûѓымызды негiзге ала отырып, осы Конституцияны ќабылдаймыз». Ата Зањíûњ á±ë áμлiгi саяси жºне идеология т±рѓысынан алѓàíäà àñà ìàњызды. ¤йткенi, б±л Ата Зањ ЌР-нда демократиялыќ, зайырлы, ќ±ќûќòûќ жºне ºлеуметт³к мемлекет ќ±ðóäûњ конституциялыќ íåãiçií ќалады.

Осыдан келiп, ЌÐ-íûњ мынадай негiзгi маќсаты туындайды: μçiíiњ åњ ќымбат ќазынасы ретiнде адамды жºне оныњ μìiðií, ќ±ќûќтары мен бостандыќтарын айќындап, бекiту; μз елiнде жºне мемлекеттер арасында азаматтыќ бейбiтшiлiктi, ынтымаќтастыќ ïåí òàòó ќàðûì-ќатынас жасау ºдiстерiн орныќтыру; байырѓû ќàçàќ жерiнде мемлекетт³к бiрлiктi саќтау; республиканыњ òºóåëñiçäiãií ñàќòàï, ±ñòàï ò±ðó; ЌÐ-íûњ демократиялыќ íåãiçäåðiíiњ ìûçѓымастыѓûí áåêiòó.

Îñûѓан орай республика ќызметiнiњ т‰бегейлi ќàѓидалары айќындалады, олар:

•ќîѓàìäûќ татулыќ пен саяси т±раќòûëûќ;

•á‰êië õàëûќòûњ èãiëiãií êμздейтiн экономикалыќ äàìó;

•ќàçàќстандыќ патриотизм;

•мемлекет μìiðiíiњàñà ìàњызды мºселелерiн демократиялыќ ºдiстермен, оныњ iшiнде республикалыќ референдумда немесе Парламенттiк дауыс беру арќылы шешу (1-бап, 2-тармаќ).

Àòà Çàњíûњ íåãiçãi áμëiãiíäå (I—VIII áμлiмдер) азамат-

тардыњ ќ±ќûќтары, бостандыќтары мен мiндеттерi туралы, конституциялыќ ќ±рылыс жайлы, мемлекетт³к нысандар

æμнiнде, мемлекетт³к буындардыњ ж‰йесi мен мºртебесi туралы (Президент, Парламент, ‡кiмет, Конституциялыќ Êåњес, соттар, жºне сот тμрелiгi, жергiлiктi мемлекетт³к басќàðó æºíå μçií-μçi áàñќару туралы) нормалар т±жырымдалѓàí.

Ќорытынды жºне μтпелi ережелер мазм±ндалѓàí ñîњѓû IÕ áμëiìäå Àòà Çàњѓà μçãåðiñòåð ìåí òîëûќтырулар енгiзу тºртiбi, конституциялыќ çàњäàð ìåí μçãå äå çàњдарды ќабылдау рºсiмi сμз болады. Ата Зањ ќ±рылымына жасалатын талдау оѓàí íåãiç áîëѓан конституциялыќ идеялардыњ àéќûí êμрiнiсiн бередi.

«Жалпы ережелер» деп аталатын 1 бμëiìäå æàња конституциялыќ ќ±рылысќа сапалыќ сипаттама берiлген, яѓни Конституция бойынша республикада мемлекетт³к билiк бiрт±тас, ол Конституция мен зањäàð íåãiçiíäå çàњ øûѓарушы, атќарушы жºне сот билiгi тармаќтарына бμлiну, олардыњ тежемелiк ºрi тепе-тењдiк ж‰йесiн пайдалану арќûëû, μçàðà iñ-ќимыл жасау ќàѓидаcына сºйкес ж‰зеге асырылады. Б±л бμëiìäå îñûѓан орай конституциялыќ ќ±рылысты айќындайтын, мемлекет пен жеке адамдардыњ жºне азаматтыќ ќîѓàìíûњ ќàðûì-ќатынастарынан туындайтын негiзгi ќàѓидалар т±жырымдалѓàí, îëàð:

•Ќàçàќñòàí õàëќûíûњ òîëûќ билiгi (егемендiгi);

•Ќàçàќстан Республикасы аумаѓûíûњ т±тастыѓû;

•мемлекетт³к билiктi ж‰зеге асыру барысындаѓû ïiêið åðêiíäiãi;

•Конституцияныњ ‰стемдiгi (жоѓары т±ратындыѓû);

•мемлекет билiгiнiњ áμëiíiñi;

•àäàì ќ±ќûќтары мен бостандыќтарыныњ мемлекет м‰дделерiнен басымдыѓû;

•мемлекетт³к тiл саясатыныњ êåïiëäiãi, ò.á.

Азаматтыќ ќîѓамда мемлекет адам м‰ддесi ‰шiн ж±мыс iстейдi, мемлекетт³к билiк зањ øûѓарушы, атќарушы жºне сот билiгi тармаќтарына бμлiнiп, олардыњ тежемелiк, тепе-тењдiк ж‰йесi пайдаланылады.

ЌР конституциялыќ ќ±рылысыныњ мазм±ны саяси, экономикалыќ негiздерден, ºлеуметт³к саясат негiздерiнен, iшкi саясат негiздерiнен ќ±ралады. Олар ЌР Констиуциясыныњ1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 12, 14, 26-баптарында т±жырымдалѓàí.

Конституцияныњ1-бабыныњ1-тармаѓûíäà«ЌàçàќстанРеспуб- ликасыμзiндемократиялыќ,зайырлы,ќ±ќûќòûќжºнеºлеуметтiк мемлекет ретiнде орныќтырады»,— деп жарияланѓàí. ̱íûњ μзi Конституцияныњ 2-бабыныњ 1-тармаѓûíäà êμðñåòiëãåíiíäåé,

«Ќàçàќстан Республикасы — президенттiк басќару нысанындаѓы бiрт±тас мемлекет» екендiгiнен туындайды. М±ныњмºнiсi мынада: бiрiншiден, Президент мемлекетт³к билiк тармаѓûíûњ áið äå áiðiíå æàòќызылмайды; екiншiден, Президенттi халыќ сайлайды жºне ол Парламентке тºуелсiз; ‰шiншiден, Президентке кењ μкiлеттiктер берiледi жºне ол Конституцияѓа сºйкес мемлекетт³к билiктiњбарлыќтармаќтарына, олардыњμç μêiëåòòiêòåðií òèiìäi æ‰ðãiçóiíå êμмектеседi, олардыњ μçàðà ќàðûì-ќатынастарына сындарлы ыќпал ете алады; тμртiншiден, ±лан-байтаќ ќàçàќ æåði ±ëòòûќ-àóìàќòûќ áμлiнiстерге бμлiнбей, тек ºкiмш³л³каумаќòûќ áμлiнiстерге — облыстарѓà, ќалаларѓа, аудандарѓа, ауылдарѓà ѓàíà áμëiíåäi æºíå îëàð æîѓарыдаѓы бiр орталыќќà áàѓынады. Демек, мемлекеттiњ басында зањды т‰рде сайланѓан Президент т±рып, басшылыќ åòåäi.

Президенттiк басќару нысаны елдегi саяси т±раќòûëûќòû æºíå ќîѓàìäûќ êåëiñiìäi ќамтамасыз етедi. Ал «Республиканыњ егемендiгi оныњá‰êië àóìàѓûí ќамтиды. Мемлекет μç àóìàѓûíûњ т±тастыѓûí, ќîë ñ±ѓылмауын жºне бμëiíáåóií ќамтамасыз етедi» (2-бап, 2-тармаќ).

Ќàçàќстандаѓы саяси ќ±рылыс демократиялыќ болып жариялануына орай Ата Зањíûњ 3-áàáû õàëûќ егемендiгiнiњ конституциялыќ ќàѓидасына арналѓан. Мемлекетт³к билiктiњ бiрден-бiр бастауы — халыќ екендiгi былай баяндалѓàí: «Õàëûќ билiктi тiкелей республикалыќ референдум жºне еркiн сайлау арќылы ж‰зеге асырады, сондай-аќ μз билiгiн ж‰зеге асыруды мемлекеттiк органдарѓа бередi. Ќàçàќстан Республикасында билiктi ешкiм де иемденiп кете алмайды. Билiктi иемденiп кетушiлiк зањ бойынша ќудаланады. Халыќ пен мемлекет атынан билiк ж‰ргiзуге Республика Президентiнiњ, сондай-аќ μçiíiњ конституциялыќ μкiлеттiгi шегiнде Парламенттiњ ќ±ќûѓы бар» (3-бап, 2, 3-тармаќòàð).

Сонымен ќàòàð ЌР-нда идеологиялыќ жºне саяси ºралуандылыќ танылады. Ќîѓàìäûќ жºне мемлекетт³к институттардыњ бiрiгiп кетуiне, мемлекетт³к органдарда саяси партиялардыњ ±йымдарын ќ±ðóѓа жол берiлмейдi.

«Адам жºне азамат» деп аталатын II-бμлiмде адам мºртебесi, жеке бастыњ ќ±ндылыѓû àøûï êμрсетiлген. Онда жеке адамныњ ќ±ќûќтары мен бостандыќòàðû õàëûќараралыќ ќ±ќûќòûњ мойындалѓàí ќàѓидалары мен ќалыптарына тiкелей байланыстырылѓан. Азаматтардыњ ќ±ќûќтары мен бостан-

äûќтарыныњмемлекет м‰ддесiнен жоѓàðû ќойылуы Ата Зањíûњ басты ±станымы болып табылады.

«Президент» деп аталатын III-бμлiм мемлекет басшысы ретiнде Президенттiњ æàња мºртебесiн толыќ бейнелейдi. Ќàçàќстан Республикасыныњ Конституциясына μзгертулер мен толыќтырулар енг³зу туралы 2007 жылѓы 21 мамырдаѓû Çàњû íåã³ç³íäå ЌР Президент³ 5 жылѓа сайланады дел³нген. Сонымен ќàòàð, á³ð àäàì ќатарынан ек³ реттен артыќ Республика Президент³ болып сайлана алмайды. Б±л шектеу Ќàçàќстан Республикасыныњ Ò±њѓыш Президент³не ќолданылмайды, äåë³íãåí.

Áàñќа мемлекетт³к органдардыњ ќ±рылуы мен ќызметi IV—VIII бμлiмдерде кμðñåòiëãåí. ЌР Констиуциясыныњ ќ±рылымында ºр бμëiì μç ќисынымен реттi орналасќан ºрi баршаѓà ò‰ñiíiêòi.

«Ќорытынды жºне μтпелi ережелер» деп аталатын IХ бμëiìäå æàњà Àòà Çàњды к‰шiне енгiзу нормалары бекiтiлген, б±рынѓы Конституцияныњ ќолданылу к‰шi ќай кезден бастап жойылѓàíû íàќтыланѓàí. 1995 æûëѓы Конституция к‰шiне енгенге дейiн ќолданылып келген зањдардыњ îäàí ºði ќолданыста болу тºртiбi кμðñåòiëãåí. Àòà Çàњíûњ мемлекетт³к жºне ќîѓàìäûќ органдардыњ μçãå àêòiëåðiíå äå, ñîíûњ iøiíäå áàñќà çàњäàðѓà äà ќатысты ењ æîѓàðû çàњäûќ к‰шi бар. Мемлекетт³к органдардыњ μзге актiлерi, барлыќ çàњäàð ЌР Конституциясы негiзiнде жºне соѓан сºйкес, сол белгiлеген рºсiм бойынша ќабылданады.

Мемлекет жасасатын халыќараралыќ келiсiмдер мен шарттар да ЌР Констиуциясына сºйкес болуѓà òèiñ. Ќолданыстаѓы нормалар конституциялыќ ќалыптармен сай келмеген жаѓдайда соњѓûñû ќолданылады, μйткенi, басќа нормалар осыѓан сай келтiрiлуге тиiс. Конституцияныњ ќàѓидаларына ќайшы келетiн зањäàð ìåí μçãå àêòiëåðäiњçàњäûќк‰шi болмайды. Яѓни, кез келген демократиялыќ ќ±ќûќòûќ мемлекеттiњ àѓûìäàѓû çàњäàðû ќ±ќûќòûњ базалыќ êμзi болып табылатын Конституцияѓа негiзделедi жºне оныњ рухына сай келуге тиiс. Конституцияныњ нормалары аѓûìäàѓû çàњдармен ±штастырылуы м‰мкiн. Алайда, аѓûìäàѓû çàњдар Конституцияныњ øåњáåðiíåí øûѓып кетпеуге тиiс жºне конституциялыќí±ñќаулар мазм±нын μзгертпеуге тиiс. Кез келген ќ±ќûќòûќ àêòiíiњ Конституцияѓа сай келмеуi немесе оѓàí ќàéøû êåëói á±ë ќ±ќûќòûќ àêòiíi çàњды к‰шiнен айырып, жарамсыз етедi. Б±л Ќàçàќстан Республикасында ќ±ќûќòûќ мемлекет ќ±ðóäûњ àñà ìàњызды шарты.

ЌР Констиуциясыныњ æîѓàðû ò±ðѓàíäûѓын арнайы мемлекетт³к орган — ЌР Конституциялыќ Êåњåñi ќамтамасыз етедi. ЌР Констиуциясыныњ 74-бабына сºйкес, ЌР Конституциясына кереѓар деп танылѓàí çàњäàð ìåí õàëûќараралыќ шарттар ќîë ќойылуѓа жатпайды немесе тиiсiнше бекiтiлуге жºне к‰шiне енгiзiлуге тиiс емес.

Çàњдарды Конституцияѓа сай келедi деп тану оларѓà ќîë ќîþ ìåðçiìiíiњ басталѓàíäûѓын бiлдiредi. Конституцияда баянды етiлген адам мен азаматтыњ ќ±ќûќтары мен бостандыќтарын шектейдi дептанылѓàí çàњдар немесеμзгенормативтiк-ќ±ќûќòûќ актiлер к‰шiн жояды жºне ќолданыстан шыѓарылады. Сондай- аќ, соттар мен μçãå äå ќ±ќûќ ќîðѓаушы органдардыњ осындай зањѓа немесе μзге нормалыќ-ќ±ќûќòûќактiге негiзделген шешiмдерi де орындалуѓа жатпайды.

ЌР Конституциясы т±раќòûëûќ нышанымен ерекшеленедi. Негiзгi зањ ðåòiíäå îѓàí μзгерiстер енгiзу тºртiбi де ерекше сипатта болады, б±л тºртiп Конституцияныњ μзiнде белгiленген. Мºселен, 91-баптыњ 1-тармаѓûíà ñºéêåñ ЌР Конституциясына μçãåðiñòåð ìåí òîëûќтырулар енгiзу Республика Президентiнiњ бастамасымен, Парламенттiњ немесе ‡кiметтiњ ±сынысымен ќабылданѓан шешiм бойынша μткiзiлетiн республикалыќ референдумда ж‰зеге асырылуы м‰мкiн.

Егер Президент μçãåðiñòåð ìåí òîëûќтырулар енгiзудi Парламенттiњ ќарауына беруд³ ±йѓàðñà, îíäà μçãåðiñòåð ìåí òîëûќтырулардыњ жобасы республикалыќ референдумѓà øûѓа- рылмайды. Б±л ретте Парламенттiњ шешiмi Конституцияда белгiленген тºртiппен, яѓни ºр Палата депутаттары жалпы саныныњ 3/4 дауысымен ќабылданады (62-бап, 3-тармаќ). Егер Президент Конституцияѓà μçãåðiñòåð ìåí òîëûќтырулар енгiзу мºселелерiн республикалыќ референдумѓà øûѓару туралы Парламенттiњ ±сынысын ќабылдамай тастаса, онда ќос Палата депутаттарыныњ жалпы саныныњ кемiнде бестен тμðòiíiњ êμпшiлiк дауысымен Парламент осы μçãåðiñòåð ìåí òîëûќтыруларды Конституцияѓа енгiзу туралы зањ ќабылдауѓà ќ±ќûëû. ̱íäàé æàѓдайда Президент осы зањѓà ќîë ќояды немесе референдумѓà øûѓарады. Егер референдумѓà ќатысуѓà ќ±ќûѓы бар Республика азаматтарыныњ жартысынан астамы дауыс беруге ќатысса, референдум μткiзiлдi деп есептеледi, егер олардыњ жартысынан астамы жаќтап дауыс берсе, зањ ќабылданды деп саналады.

3. Ќàçàќстан Республикасындаѓы адамдардыњ жºне азаматтардыњ æàѓдайыныњ конституциялыќ íåã³çäåð³

Азаматтыќ деген³м³з жеке т±лѓàíûњ белг³л³ б³р мемлекетпен болѓàí ò±ðàќты саяси-ќ±ќûќòûќ байланысына айтылады, б±л байланыс олардыњ μçàðà ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³н³њ жиынтыѓûíàí êμð³íåä³.

ЌРКонституциясымен1991жыл20-желтоќсандаќабылданѓàí «Ќàçàќстан Республикасыныњазаматтыѓы туралы» Зањѓа сºйкес азаматтыќòûњ принциптер³ белг³ленген. Олар:

1)ЌР-да ºрб³р адамныњ азаматтыќ àëóѓà ќ±ќысы бар. Ешк³мд³ де азаматтыѓынан немесе азаматтыѓûí μзгерту ќ±ќûѓынан айыруѓа болмайды.

2)ЌÐ-íûњ азаматтары азаматтыќты алу нег³здер³не, тег³не, ºлеуметт³к жºне м‰л³кт³к жаѓдайына, нºс³л³ мен ±лтына, жынысына, б³л³м³не, т³л³не, д³нге кμçќарасына, саяси жºне μçãå äå ñåí³ìäåð³íå, êºñ³á³í³њ т‰р³ мен сипатына, т±рѓûëûќòû æåð³íå æºíå áàñќа мºн-жайларына ќарамастан Зањ алдында тењ.

3)ЌР азаматыныњ республикадан тыс жерлерде т±руы азаматтыќòû òîќòàòóѓа нег³з бола алмайды, яѓíè ЌР азаматтыѓû ñàќталады.

4)ЌР азаматыныњ немесе азаматшасыныњ республика азаматы болмаѓан адаммен некеге т±руы азаматтыќòûњ μзгеру³не алып келмейд³, яѓíè Ќàçàќстан азаматтыѓû ñàќталады.

5)ЌР мемлекетаралыќ шарттарында кμзделген реттерд³ ќîñïàѓанда республика азаматын басќа мемлекетке тапсыруѓа болмайды.

6)Республикадан тыс жерлердег³ ЌÐ-íûњазаматтарын саќтау жºне олардыњ Çàњäû ќ±ќûќтары мен м‰дделер³н ќîðѓàó æμí³íäå ЌÐ ќàìќîðëûќ жасап, шаралар ќолданады. Республика μç³í³њ органдары мен лауазымды адамдары арќылы азаматтар алдында жауапты есептелед³.

7)Мемлекетаралыќ шарттарда кμзделеген реттерд³ ќîñïàѓàíäà, ЌÐ-íûњазаматы болып танылѓàí àäàì áàñќа мемлекетт³њ азаматы болып танылмайды, яѓни ек³ азаматтыќќа жол бер³лмейд³.

Республика аумаѓынан кетуге мºжб‰р болѓàí æºíå áàñќа мемлекеттерде т±ратын барлыќ ќàçàќтардыњ áàñќа мемлекет азаматтыѓûìåí ќàòàð, åãåð á±ë μздер³ жасап т±рѓан мемлекетт³њ

çàњдарына ќайшы келмесе, ЌÐ-íûњ азаматы болу ќ±ќûѓы танылады.

ЌР «Азаматтыѓы туралы» Зањында азаматтыќ алудыњ б³рнеше нег³здер³ белг³ленген:

1)тууы бойынша азаматтыќќà èå áîëó. Áàëà òóѓан кезде ата-анасыныњ åêåó³ äå ЌÐ-íûњ азаматы болса, ол ќай жерде туѓанына ќарамастан ЌÐ-íûњ азаматы болып танылады.

Åãåð áàëà òóѓан кезде ата-анасыныњ åêåó³ äå ЌР-нан тыс жерлерде т±раќòû ò±ðûï æàòќан болса, баланыњ азаматтыѓы атаанасыныњ жазбаша т‰рде б³лд³рген кел³с³м³ бойынша аныќталады.

Егер ата-анасыныњ азаматтыѓы ºр т‰рл³ болып, бала туѓан кезде олардыњ á³ðåó³ ЌР азаматы болѓàí æàѓдайда бала Республика аумаѓûíäà òóñà, îë ЌР азаматы болып танылады. Бала ЌР- нан тыс жерде туса, б³раќата-анасыныњнемесе олардан б³реу³н³њ б±л кезде ЌÐ àóìàѓûíäà ò±ðàќòû ò±ðѓûëûќты жер³ болса, болса ЌÐ-íûњ азаматы болып табылады. Ата-анасыныњ åêåó³ äå áåëã³ñ³ç ЌÐ àóìàѓûíäàѓû áàëà ЌÐ-íûњ азаматы болып табылады. ЌÐ àóìàѓûíäà ò±ðàќòû ò±ðѓûëûќòû æåð³ áàð, á³ðàќ азаматтыѓû æîќ адамдардыњ ЌÐ àóìàѓûíäà òóѓан баласы ЌР азаматы болып танылады.

2)ЌР азаматтыѓûí ќабылдау. Áàñќа мемлекеттерд³њазаматтары жºне азаматтыѓû æîќ адамдар олардыњ μт³н³штер³ бойынша Зањѓà ñºéêåñ ЌР азаматтыѓûíà ќабылдануы м‰мк³н.

Азаматтыќќà ќабылдау туралы μт³н³штер бойынша шеш³мд³ ЌР Президент³ ќабылдайды.

ЌР азаматтыѓына Республика аумаѓûíäà êåì³íäå îí æûë ò±ðàќты т±рып келген, не ЌР азаматтарымен некеде т±ратын адамдар ќабылдануы м‰мк³н.

3)ЌР мемлекетаралыќ азаматтыќ шарттары нег³з³нде ЌÐ

азаматтыѓûí àëó. М±ндай шарттар т‰з³лгенде басќа мемлекеттерде т±рѓàí ќàçàќòàð ЌР азаматтыѓына ие бола алады.

4)Çàњäà êμзделеген басќа нег³здер бойынша мысалѓà, á±ðûí

ЌÐ-íûњ азаматы болѓан адамныњ μт³н³ш³ бойынша зањ талаптарына сºйкес оныњ ЌР азаматтыѓû ќалпына келт³р³лу³ мумк³н.

ЌР «Азаматтыќ туралы» Зањына сºйкес азаматтыќ òμмендег³ жаѓдайларда тоќтатылады.

1)ЌР азаматтыѓûíàí øûѓó. Азаматтыќòàí øûѓóѓа адамныњ 3àњда белг³ленген тºрт³ппен жасаѓàí μò³í³ø³ íåã³ç³íäå ð±ќñàò åò³ëåä³.

Á³ðàќ, åãåð øûѓу туралы μт³н³ш жасаушы адамныњ ЌР алдындаѓû μтелмеген м³ндеттер³ болса азаматтыќòàí øûѓàðóѓа бас тартылады. Егер шыѓу туралы μò³í³ø æàñàѓан адам айыпкер рет³нде ќылмысты жауапќа тартылѓан болса не зањ ж‰з³нде к‰ш³не енген сот ‰к³м³ бойынша жазасын μтеп ж‰рген болса, немесе ол адамныњ ЌР азаматтыѓûíàí øûѓóû ЌÐ-íûњ мемлекет ќау³пс³зд³г³ м‰дделер³не ќайшы келсе, азаматтыќòàí øûѓóѓа жол бер³лмейд³.

2)Азаматтыќтан айырылу. Òμмендег³ жаѓдайларда азаматтыќтан айырылады.

à) ЌР мемлекетаралыќ шарттарында кμзделген реттерде. Мысалы, Ќàçàќстанда жасаушы ќûðѓыздарѓà Ќûðѓызстан Республикасы азаматтыѓын алу м‰мк³нд³г³ туралы Ќàçàќñòàí ìåí Ќûðѓызстан Республикалары арасында шарт т‰з³лсе;

á) ЌР азаматыныњ áàñќа мемлекетте ќàó³ïñ³çä³ê ќызмет³не, полицияѓа, ºд³лет органдарына немесе μçãå äå áàñќару органдарына ќызметке орналасуы салдарынан;

â) åãåð ЌÐ-íûњ азаматтыѓû êμð³íåó æàëѓан мºл³меттер немесе жалѓàí ќ±жаттар табыс ет³лу нºтижес³нде алынѓан болса;

ã) ЌÐ-íûњ азаматы болып табылатын, басќа мемлекеттерд³њ азаматтары асырап алѓàí áàëà, åãåð îëàð ЌР-нан тыс жерлерде т±раќты т±ратын болса, асырап алушылардыњ μт³н³ш³ бойынша ЌР азаматтыѓûíàí øûѓарылады.

3)Мемлекет аралыќ азаматтыќ æμн³ндег³ шарттар нег³з³нде.

Æåêå ò±ëѓàíûњ ќîѓàìäàѓû æàѓдайы мемлекетт³њ μркениетт³л³г³н кμрсетед³. Конституцияда адам жºне азаматтардыњ, мынадай жеке к±ќûќòàðû áåê³ò³ëãåí:

1)Адамныњ åњ ìàњûçäû òàáèѓè ќ±ќûѓû ºðê³ìí³њ μì³ð ñ‰ðó ќ±ќûѓû. Åøê³ìí³њ μç áåò³íøå àäàì μì³ð³í ќèþѓà õàќûñû æîќ. ¤л³м жазасы ерекше ауыр ќылмыс жасаѓàíû ‰ø³í åњ àóûð æàçà ðåò³íäå çàњмен белг³ленед³.

2)Адамныњ ќàä³ð ќасиет³не ќîë ñ±ѓылмайды. Ешк³мд³ азаптауѓà, îѓан зорлыќ-зомбылыќ жасауѓà, áàñќàäàé ќатыгезд³к немесе адамдыќ ќàä³ð-ќасиет³н ќорлайтындай жºб³р кμрсетуге болмайды.

3)ªðê³ìí³њ ар-ождан бостандыѓûíà ќ±ќûѓû áàð, ÿѓíè ºðá³ð àäàì μç åðê³ìåí ä³íãå êμç ќарасын аныќòàóѓà ќ±ќылы. Д³нге сену немесе сенбеу, д³њд³ тандау ºрк³мн³њ μç æ±ìûñû. ЌР-да д³ни б³рлест³ктер мемлекеттен ажыратылѓàí, ÿѓни д³ни ±йымдар

мен мемлекет б³р-б³р³н³њ ³с³не араласпайды, д³ни ±йымдар Республика Конституциясына, басќà äà Çàњäàðѓà ќайшы келет³н ºрекеттерге жол бермеуге ти³с.

4)ЌÐ-äà ºðê³ìí³њ æåêå μì³ð³íå, μç³í³њ жºне отбасыныњ ќ±пиясына ќîë ñ±ѓылмауына, абыройы мен ар-намысыныњ ќîðѓалуына ќ±ќûѓû áàð. ªðê³ìí³њ æèíàѓàí ќаражаты, жазысќан хаттары, телефон арќûëû ñμйлескен сμздер³, почта, телеграф арќûëû àëûíѓан хабарларыныњ ќ±пиялыѓû ñàќталады.

5)Республикада зањды т‰рде ж‰рген ºрб³р адамныњ, îíûњ àóìàѓûíäà åðê³í æ‰ð³ï-ò±ðóѓà æºíå ò±ðѓûëûќты мекенд³ μç ќалауынша тањäàï àëóѓà ќ±ќûѓы бар. Азаматтардыњ Республикадан тыс жерлерге кету³не, кедерг³с³з ќайтып оралуына ќ±ќûѓû áàð.

6)Ò±ðѓûí ‰éãå ќîë ñ±ѓылмайды. Соттыњ øåø³ì³íñ³ç ò±ðѓын ‰йден айыруѓа жол бер³лмейд³. Т±рѓын ‰йге басып к³руге, оны тексеруге жºне т³нтуге зањмен белг³ленген реттер мен тºрт³п бойынша ѓàíà æîë áåð³ëåä³.

ЌР азаматтарыныњ саяси ќ±ќûќтары мен бостандыќ- òàðû.

Азаматтыќ ò‰ñ³í³ã³í³њ μз³нде саяси маѓûíà áàð, ÿѓни азамат пен мемлекетт³њ μзара саяси байланыстыѓûí êμрсетед³. Демек азаматтар мемлекетт³ басќаруда, ќîѓàìäûќ ³стерде ќатыса алуы ‰ш³н белг³л³ ќ±ќûќтар мен бостандыќòàðѓа ие болуы ти³с.

Саяси ќ±ќûќтардыњåњíåã³çã³ñ³ μк³лд³ органдарды (аудандыќ, ќалалыќ, облыстыќ маслихаттар, парламент) ќалыптастыруда азаматтардыњт³келей ќатысуы. Азаматтар мемлекетт³к органдар мен жерг³л³кт³ μç³í-μç³ áàñќару органдарын сайлауѓà æºíå îëàðѓа сайлануѓа, сондай-аќ республикалыќ референдумѓà ќатысуѓà ќ±ќûѓû áàð.

Конституция бойынша азаматтар бейб³т ºр³ ќарусыз жиналуѓа, жиналыстар, митинг³лер мен демонстрациялар, шерулер μòê³çóãå æºíå òîñќауылдарѓà ò±ðóѓà õàќылы. Мемлекет органдары азаматтардыњ çàњды м±ндай ºрекеттер³не кедерг³ жасамауѓà òè³ñ.

Азаматтар ќîѓàìíûњ саяси μм³р³нде белсенд³ ќатысу маќсатында ќîѓàìäûќ б³рлест³ктер ќ±ðó ќ±ќûѓынан пайдаланады. Д³ни б³рлест³ктерден басќа б³рлест³ктер саяси μì³ðäå ќатыса алады. Олардыњ ережелер³ мен баѓдарламалары Конституция кμлем³нде т‰з³лу керек.

Азаматтардыњ мемлекетт³к ќызметке к³руге тењ ќ±ќûѓы бар. Мемлекетт³к ќызметт³ лауазымына кандидатќà ќойылатын та-

лаптар лауазымдыќ м³ндеттерд³њ сипатына ѓана байланысты болады жºне олар зањмен белг³ленед³.

ЌР азаматтарыныњ экономикалыќ жºне ºлеуметт³к ќ±ќûќтарымен бостандыќòàðû.

ªðê³ìí³њэкономикалыќќ±ќûќтары мен бостандыќòàðû îíûњ материалдыќ μнд³р³сте жºне материалдыќ байлыќòû áμëóäå ќатысу м‰мк³нд³г³н ж‰зеге асыру ‰ш³н керек. Оныњ ºлеуметт³к ќ±ќûќтары мен бостандыќтары адамныњ рухани жºне жеке талаптарын ќàíàѓаттандыру ‰ш³н ќàæåò.

ЌР Конституциясы бойынша азамат зањäû ò‰ðäå àëѓàí ќандай да болсын м‰лк³н жеке менш³г³нде ±стай алады. Менш³к, оныњ ³ш³нде м±рагерл³к ќ±ќûѓûíà çàњìåí êåï³ëä³ê áåð³ëåä³.

ªðê³ìí³њ, åњбек ету бостандыѓûíà, ќызмет пен кºс³п т‰р³н ерк³н тањдауына ќ±ќûѓы бар. Экономикалыќ ќ±ќûќтар ж‰йес³нде б±л нег³зг³ орын алады. Себеб³ ењбекке ќàá³ëåòò³ ºðá³ð àäàì μç åњáåã³ìåí ê‰í êμðóãå çàњды м‰мк³нд³г³н алады.

Конституция бойынша ер³кс³з ењбекке жол бер³лмейд³. Ер³кс³з ењбекке соттыњ ‰к³м³ бойынша не тμтенше жаѓдайда немесе соѓûñ æàѓдайында ѓàíà æîë áåð³ëåä³.

Конституцияда азаматтардыњ äåì àëó ќ±ќûѓû áåê³ò³ëãåí. Ʊìûñ ê‰í³í³њ ³ø³íäå ‰ç³ë³ñò³њ болуы, апталыќ демалыс к‰н³, жыл сайын бер³лет³н ењбек демалысы, мемлекет тарапынан белг³ленген мейрам к‰ндер³ тыныѓó ќ±ќûѓûíûњ т‰рлер³ болып танылады.

Ќàçàќстан азаматтарыныњ денсаулыќ ñàќòàó ќ±ќûѓû áàð. Îëàð çàњмен белг³ленген кеп³лд³ медициналыќêμìåê êμëåì³í òåã³í àëóѓà õàќылы. Сонымен ќатар, мемлекетт³к жºне жеке менш³к емдеу мекемелер³нде, сондай-аќжеке медициналыќпрактикамен айналысушы адамдардан аќылы медициналыќæºðäåì àëó çàњда белг³ленген нег³здер мен тºрт³п бойынша ж‰рг³з³лед³. Мемлекет адамныњ μм³р³ мен денсаулыѓûíà ќолайлы айналадаѓы ортаны ќîðѓàóäû ìàќñàò åò³ï ќîÿäû.

Конституцияда азаматтардыњ á³ë³ì àëó ќ±ќûѓûíà êåï³ëä³ê áåð³ëãåí. Á³ë³ì àëó ќ±ќûѓы жастардыњорта б³л³м алудыњм³ндетт³л³г³мен басталады. Орта б³л³м алѓан азамат μç³í³њ á³ë³ì³í îíàí ãμр³ колледждерде, институт, уииверситеттерде жалѓастыруѓа м‰мк³нд³г³ бар. Мемлекетт³к оќу орындарында тег³н оќытылады, студенттерге стипендия тμленед³. Конституция бойынша аќûëû á³ë³ì àëóѓà äà æîë áåð³ëåä³.

Азаматтарѓà ќ±ќûќтар мен бостандыќòàð áåð³ëó³ ìåí á³ð- ќàòàð êμптеген ќ±ќûќòûќм³ндеттер ж‰ктелед³. Себеб³ ќ±ќûќòàð