ы

çàњ бойынша м±рагерлер тобына кiретiн де, кiрмейтiн де бiр не бiрнеше адамѓа, сондай-аќ çàњäû ò±ëѓàëàðѓа жºне мемлекетке μñèåò åòiï ќалдыра алады. ¤сиеттi μзi жасауѓà òèiñ. ¤êië àðќûëû μсиет жасауѓа жол берiлмейдi.

¤ñèåò ќалдырушы себебiн т‰сiндiрместен зањ бойынша м±рагерлердiњ бiреуiн, бiрнешеуiн немесе барлыѓын м±радан айыруѓà ќ±ќûëû. Åãåð μсиеттен μзгеше туындамаса, зањ бойынша м±рагердi м±радан айыру оныњ ±сынылу ќ±ќûѓы бойынша м±рагерлiк етушi ±рпаќтарына ќолданылмайды. М±ра ќалдырушы кез келген м‰лiк туралы μêiìäi ќамтитын μсиет жасауѓà ќ±ќûëû.

¤ñèåò îíûњ жасалѓàí æåði ìåí óàќûòû êμрсетiле отырып, жазбаша нысанда жасалып, нотариатта куºландырылуѓа тиiс. ¤сиетке μñèåò ќалдырушыныњ μçi ќîë ќîþû ќàæåò.

Åãåð μñèåò ќалдырушы дене кемiстiктерiне, науќàñòûѓына немесе сауатсыздыѓына байланысты μсиетке μçi ќîë ќоя алмаса, оныњ μтiнiшi бойынша оѓан нотариустыњ немесе μсиеттi куºландырушы басќа адамныњ ќатысуымен μñèåò ќалдырушыныњ μсиетке μçi ќîë ќоя алмауыныњ себебiн кμрсете отырып, басќа азаматтыњ ќîë ќîþû ì‰ìêií.

Нотариатта куºландырылѓàí μсиеттi μñèåò ќалдырушы жазуы керек не μñèåò ќалдырушыныњ айтуымен куºныњ ќатысуы арќылы нотариус жазуѓà òèiñ. ¤ñèåò ќалдырушыныњ айтуымен μсиет жазылѓан кезде нотариус жалпы ж±рт ќабылдаѓан техникалыќ ќ±ралдарды (жазу машинкасы, дербес компьютер жºне т.б.) пайдалануы м‰мкiн.

¤ñèåò ќалдырушыныњ айтуы бойынша нотариус жазѓàí μсиеттi μсиетке ќîë ќîéûëѓàíѓа дейiн нотариус пен куºныњ ќатысуы арќûëû μñèåò ќалдырушы толыќ îќûï øûѓóѓà òè³ñ.

Åãåð μñèåò ќалдырушы дене кемiстiктерiне, науќàñòûѓына немесе сауатсыздыѓына байланысты μсиеттi μçi îќи алмайтын болса, ол ‰шiн оныњ мºтiнiн нотариустыњ ќатысуымен куº оќып бередi, ол туралы μñèåò ќалдырушыныњμсиеттi μçi îќи алмауыныњ себептерi кμðñåòiëiï, μсиетте тиiстi жазба жасалады. Егер нотариат куºландырѓàí μñèåò êóºíûњ ќатысуымен жасалса, μсиетте куºныњ òåãi, àòû æºíå ò±ðàќты т±ратын жерi кμрсетiлуге тиiс. Осындай мºлiметтер μсиетке μñèåò ќалдырушыныњ орнына ќîë ќîéѓàí àäàìѓà ќатысты да енгiз³луi тиiс. ¤сиет ќалдырушыныњ тiлегi бойынша нотариус μсиеттiњмазм±нымен таныспай-аќоны куºландырады (ќ±ïèÿ μñèåò).

Ќ±ïèÿ μñèåò, îíûњ жарамсыз болып ќàëó ќàóïiìåí, μñèåò ќалдырушыныњ μç ќолымен жазылуѓà æºíå ќîëû ќойылуѓà, åêi êóºíûњ жºне нотариустыњ ќатысуымен куºлар ќîë ќоятын конвертке салынып, желiмденуге тиiс. Куºлар ќîë ќîéѓан конверт куºлардыњжºненотариустыњќатысуымен,нотариускуºландырып ќîë ќоятын басќа конвертке салынып желiмденедi.

Нотариус жоќ елдi мекендерде т±ратын адамдардыњ μñèåòií çàњ актiлерiнде нотариат ºрекеттерiн жасауѓа уºкiлдiк берiлген лауазымды адамдар куºландырады.

Нотариустыњ, μсиеттi куºландыратын басќа адамныњ, куºлардыњ, сондай-аќμñèåò ќалдырушыныњорнына μсиетке ќîë ќоятын азаматтыњ ì±ðà àøûëѓàíѓà äåé³í μсиетт³њ ìàçì±íûíà, îíûњ жасалуына, к‰шi жойылуына немесе μзгертiлуiне ќатысты мºл³меттерд³ жария етуге ќ±ќûѓû æîќ.

Çàњды м±рагерл³к

Çàњбойыншам±рагерлiккезiнде,бiржаѓынан,асырапалынѓàí æºíå îíûњ ±ðïàќòàðû æºíå åêiíøi æàѓынан, асырап алушы мен оныњ туыстары ќандас туыстарѓà òåњестiрiледi. Асырап алынѓандар мен олардыњ ±ðïàќтары асырап алынушыныњ òóѓан ата-анасы, оныњ áàñќà äà ќандас туыстары ќайтыс болѓаннан кейiн зањбойынша м±рагер болмайды. Асырап алынушылардыњ ата-анасы мен оныњ áàñќà äà ќандас туыстары асырап алынушы жºне оныњ ±ðïàќòàðû ќайтыс болѓаннан кейiн зањ бойынша м±рагер болмайды.

Азаматтыќ кодексте тμмендег³ м±рагерлерд³њ кезег³ бер³лген:

1.Çàњ бойынша м±рагер болу ќ±ќûѓын бiрiншi кезекте тењ ‰леспен м±ра ќалдырушыныњ балалары, соныњ iøiíäå îë ќайтыс болѓаннан кейiн тiрi туѓан балалары, сондай-аќ ì±ðà ќалдырушыныњ ж±байы мен ата-анасы алады.

2.Çàњ бойынша м±рагер болу ќ±ќûѓын екiншi кезекте тењ ‰леспен м±ра ќалдырушыныњ ата-анасы бiр, ата-анасы бμëåê àѓà-iíiëåði ìåí àïà-ñiњëiëåði (ќарындастары), сондай-аќ îíûњ ºêåñi æàѓынан да, анасы жаѓынан да атасы мен ºжесi алады.

3.Çàњ бойынша м±рагер болу ќ±ќûѓын ‰шiншi кезекте тењ ‰леспен м±ра ќалдырушыныњ òóѓан немере аѓалары мен апалары алады.

4.Çàњ бойынша м±рагер болу ќ±ќûѓûí òμртiншi кезекте м±ра ќалдырушыныњ алтыншы атаѓà äåéiíãiëåðií ќîñќàíäà áàñќа туыстары алады, б±л ретте туыстыќ дºрежесi неѓ±ðëûì æàќын туыстар туыстыќòûњ íåѓ±рлым алысыраќ дºрежедегi

туыстарын м±рагерлiктен шеттетедi. Туыстыќ дºрежесiнiњ æàќûíäûѓû îðòàќата-бабасынан туу саны негiзiнде аныќталады. ªрбiр д‰ниеге келу бiр ата (бiр туыстыќ) дºрежесi деп аталады. М±рагерлiкке шаќûðûëѓàí òμртiншi кезектегi м±рагерлер тењ ‰лесте м±рагер болады.

5.Çàњ бойынша м±рагер болу ќ±ќûѓын бесiншi кезекте, егер м±ра ќалдырушымен бiр отбасында кемiнде он жыл бiрге т±рса, тењ ‰леспен оныњ туыстас аѓà-iíiëåði ìåí àïà-ñiњëiëåði (ќарындастары), μãåé ºêåñi ìåí μгей шешесi алады.

6.Çàњ бойынша м±рагер болу ќ±ќûѓын алтыншы кезекте тењ ‰леспен м±ра ќалдырушыныњ асырауындаѓû åњбекке жарамсыз адамдар алады.

ªдебиеттер:

1.Ашитов З. О., Ашитов Б. З. Ќàçàќстан Республикасыныњ ќ±ќûќ нег³здер³.— Алматы, Жет³ Жарѓû, 2003.

2.Áàќќ±ëîâ Ñ. Ä. Ќ±ќûќ нег³здер³.— Алматы. 2004.

3.Баянов Е. Мемлекет жºне ќ±ќûќнег³здер³.— Алматы: «Жет³ Жарѓû», 2001.

4.Òμëåóѓалиев Ѓ. Азаматтыќќ±ќûќ. Жалпы бμл³м.— Алматы: «Жет³ жарѓû», 2001.

Нормативт³к-ќ±ќûќòûќ àêò³ëåð:

1.ЌР Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл. (21 мамыр 2007 ж. μзгертулер мен толыќтырулар).— Алматы, 2007.

2.Ќàçàќстан Республикасыныњ Азаматтыќ кодекс³ (Жалпы бμл³м). 27 желтоќñàí 1994 æûë.

3.Ќàçàќстан Республикасыныњ Азаматтыќ кодекс³ (Ерекше бμë³ì). 1 ø³ëäå 1999 æûë.

4.«Áàѓàëû ќàѓаздар рыногы туралы» Ќàçàќстан Республика- сы-ныњ 2003 æûëѓы 2 ш³лдедег³ ¹ 461-²² Зањû.

5.«Ñàќтандыру ќызмет³ туралы» Ќàçàќстан Республикасыныњ 2000 æûëѓы 18 желтоќсандаѓû ¹ 126-II Çàњû.

6.«Коммерциялыќ емес ±йымдар туралы» Ќàçàќстан Республикасыныњ 2001 æûëѓû 16 ќàњтардаѓû ¹ 142-II Çàњû.

7.«Ò±ðѓûí ‰é ќатынастары туралы» Ќàçàќстан Республика-

ñûíûњ 1997 æûëѓû 16 ñºóiðäåãi ¹ 94 Çàњû.

8. «Акционерлiк ќîѓамдар туралы» Ќàçàќстан Республикасыныњ 2003 æûëѓы 13 мамырдаѓû ¹ 415-II Çàњû.

6. Òàќûðûï.

Ќàçàќстан Республикасыныњ ќылмыстыќ ќ±ќûѓû

1.Ќылмыс т‰с³н³г³, оныњ ќ±ðàìû.

2.Ќылмыстыќ жауаптылыќòûњ íåã³çäåð³.

3.Ќылмысќà ќатысу.

4.Ќылмыстыќ жазаныњ ò‰ñ³í³ã³ æºíå ò‰ðëåð³.

5.Ќылмыстыќ жауапкерш³л³кт³ ауырлататын жºне жењ³лдетет³н мºн-жайлар.

1.Ќылмыс т‰с³н³г³, оныњ ќ±ðàìû

Ќылмыстыќ ќ±ќûќ деген³м³з — ќ±ќûќ саласыныњ íåã³çã³ ò‰ðëåð³í³њ á³ð³ ðåò³íäå ќылмыстыњ ò‰ñ³í³ã³ ìåí áåëã³ëåð³í, ќылмыс ‰ш³н ќылмыстыќ жауаптылыќòûњ нег³з³ мен шектер³н, сондай-аќ ќылмыстыќ жауаптылыќтан жºне жазадан босатудыњ шарттарын аныќтайтын ќ±ќûќòûќ нормалардыњ жиынтыѓû.

Ќылмыстыќ ќ±ќûќ м³ндеттер³ — ºлеуметт³к ќ±ндылыќ- тарды ќîðѓàó æºíå ќылмыстардыњ алдын-алу, болдырмау болып табылады. Ќылмыстыњ алдын-алу зањäà êμзделген жеке маќсаттардыњá³ð³ – ќылмыстан саќтандырумен тыѓыз байланысты ºр³ онымен шарттас. Осы ек³ м³ндетт³њ ìàçì±íû ќîѓàìäûќ ќатынастарды ќîðѓàóäû, áàñќà æàњà ќылмыстарды болдырмауды, ќылмыс жасаѓàí ò±ëѓàѓà ûќпал ету шараларын ќолдануды сипаттайды.

Ќылмыстыќ Кодекс. 1997 жылы ш³лде айыныњ 16 ж±лдызында Ќàçàќстан Республикасыныњ æàњà Ќылмыстыќ кодекс³ ќабылданып, ол 1998 жылы 1 ќàњтардан бастап зањäû ê‰ø³íå åíä³. Àòàëѓàí Ќылмыстыќ кодекст³њ 3-бабында ќылмыстыќ жауаптылыќòûњ нег³з³н былай аныќтайды: ќылмыс жасау, яѓíè ќылмыстыќ çàњäà êμзделген ќылмыс ќ±рамыныњ барлыќ белг³лер³ бар ºрекет ќылмыстыќ жауаптылыќòûњ б³рден-б³р нег³з³ болып табылады.

Ќылмыс — Ќылмыстыќ кодексте жазалау ќатер³мен тыйым салынѓан айыпты ќîѓàìäûќ ќау³пт³ ºрекет (³с-ºрекет немесе ºрекетс³зд³к) ќылмыс деп аталады.

Жасалѓан ºрекетт³ ќылмыс деп тану ‰ш³н оны ќылмыстыќ çàњ нормаларында бек³т³лген ти³ст³ ќылмыс ќ±рамдарымен салыстыру ќàæåò.

Åãåð ќылмысты жасау — ќылмыстыќ жауаптылыќќа тартуѓа ³с-ж‰з³нде нег³здеме бола алса, ќылмыс ќ±ðàìû — îíûњ çàњ

ж‰з³ндег³ нег³здемес³. Б±л ек³ нег³здеме μçàðà òûѓыз байланысты, екеу³ б³р б‰т³нд³ ќ±райды. Ќылмыс ќ±ðàìû çàњ бойынша аныќталмаса, ќîѓàìѓà ќау³пт³ ºрекет ќылмыс болып саналмайды, ќандай да б³р ќылмыс ќ±рамыныњ нышандарыныњ болуы, егер жасалѓан ºрекетте осы нышандар болмаса, ќылмыстыќ жауапќа тартуѓа нег³з бола алмайды.

Ќылмыс ќ±рамыныњ íåã³çã³ áåëã³ëåð³: 1) ќылмыстыњ объект³с³н сипаттайтын белг³лер: ќылмыстыќ ќîë ñ±ѓушылыќòàí ќылмыстыќ çàњ бойынша ќîðѓалатын ќîѓàìäûќ ќатынас; 2) ќылмыстыњ объективт³к жаѓын сипаттайтын белг³лер: объект³ге зиян тиг³зет³н немесе зиян тиг³зу ќауп³н тудыратын ќîѓàìѓà ќàó³ïò³ ³с-ºрекет; 3) ќылмыстыњ субъективт³к жаѓын сипаттайтын белг³лер: к³нº, ќàñàќаналыќ, абайсыздыќ; 4) ќылмыстыњ субъект³с³н сипаттайтын белг³лер: жеке т±лѓа, ес³ д±рыстыќ, ќылмыстыќ жауаптылыќ жасы, арнаулы субъект³. Ќылмыс ќ±рамыныњ осы нег³зг³ белг³лер³ кез келген ќылмыс ќ±рамында болады жºне олардыњ á³ðåó³í³њ болмауы ќылмыс ќ±рамыныњ æîќòûѓûí êμрсетед³. Жоѓарыда аталѓàí ќылмыстыњ объект³с³н жºне объективт³к жаѓын сипаттайтын белг³лер ќылмыстыњ объективт³к аќèќаттылыѓûí êμрсетед³, сол себепт³ ќылмыс ќ±рамыныњ объективт³к белг³лер³ деп аталады.

Ќылмыстыњ объект³с³ — ќылмыстыќ ќîë ñ±ѓушылыќтан зиян келет³н немесе зиян келу³ м‰мк³н ќîѓàìäûќ ќатынастар. Б³зд³њ ойымызша, кейб³р зањ ºдебиеттер³нде кμðñåò³ëãåí: «Ќылмыстыњ объект³с³ деген³м³з — сол ќылмыстыќ ºрекетт³њ íåãå áàѓытталѓанын айтамыз» деген кμçќарастармен кел³су³м³зге болмайды.¤йткен³,«баѓытталѓан»дегентерминарќылыабайсызда жасалатын ќылмыстыњобъект³с³н аныќòàóѓа болмайды. Т³пт³ ќàñàќана жасалатын ќылмыстардыњ μç³íå ê³íºë³í³њ ќылмыстыќ ж‰р³с-т±рысыныњ áàѓытталуы наќòûëû ќîë ñ±ѓушылыќпен ‰йлесе бермейд³. Кез келген ќылмыс материалдыќ иг³л³ктерге емес (заттар, аќøà), ò.á. ќîѓàìäûќ ќатынастарѓà ќîë ñ±ѓàäû. Îë ќîѓàìäûќќатынастар ºрекет етуш³ ќылмыстыќçàњìåí ќîðѓàëóû ќàæåò (ЌÐ ЌÊ 2-áàáû). Ќылмыскер ќàó³ï òμíä³ðãåí ќîѓàìäûќ ќатынастыњ сипатына ќàðàé, ќылмыстыњ ќîѓàìѓà ќау³пт³л³к сипаты аныќталады. Ќîѓàì ‰ø³í ќылмыстыњ объект³с³ неѓ±ðëûì ќ±нды болса, соѓ±рлым жасалатын ќылмыстыњ ауырлыѓû äà êμп болады. Сайып келгенде, ќылмыстыњ объект³с³ деген³м³з — к³нºл³ ќылмыстыќ ќîë ñ±ѓушылыќ æàñàѓàí, ќылмыстыќ çàњìåí ќîðѓалатын ќîѓàìäûќ ќатынастар болып табылады.

Ќылмыстыњобъективт³к жаѓû ќылмысты ³стеген адамныњ ì³íåç-ќ±ëќûíûњ ñûðòќû êμр³н³с³н б³лд³ред³. Объективт³к жаќ åњ алдымен, ќîѓàìѓà ќàó³ïò³ ì³íåç-ќ±ëûќàêò³ñ³í³њñûðòќû êμр³н³с³, ол адамдардыњ ºрекет³ немесе ºрекетс³зд³г³ арќûëû êμр³н³с табады. Ќîѓàìѓà ќау³пт³ ºрекет немесе ºрекетс³зд³к нысандары мен т‰рлер³ ќылмыстыњ çàњ т±жырымдарында ºр т‰рл³ жºне æàí-æàќòû. Á³ðќàòàð ќылмыстыњ объективт³к жаѓын сипаттауда оныњ м³ндетт³ белг³лер³не уаќûò, îðûí, æàѓäàé, ќылмысты жасау тºс³лдер³ де жатады. Ќылмыстарды ажыратып ж³ктеуде, оныњќîѓàìѓà ќàó³ïò³ë³ã³í³њдºрежес³н белг³леуде, ќылмысты саралауда объективт³к жаќòûњ îñû áåëã³ëåð³í³њ ìàњûçû μòå çîð.

Ќылмыстыњ субъективт³к жаѓûí жºне субъект³с³н сипаттайтын белг³лер ќылмыс жасаѓан адамныњ субъективт³ ерекшел³г³н кμрсетет³нд³ктен, ќылмыс ќ±рамыныњсубъективт³к белг³лер³ деп аталады. Субъективт³к жаќ ќылмыстыњ ³øê³ æàѓын, мºн³н жºне мазм±нын сипаттайды. Ќылмыс жасаѓан адамныњ ³øê³ ä‰íèåñ³íäå, îíûњ ерк³мен санасында μтет³н психологиялыќ процест³њêμр³н³с³. Демек, ќылмыстыњсубъективт³к жаѓы б±л нег³з³нен адамныњ психикалыќ ³с-ºрекет³н³њ ќылмыс ³стеуге т³келей байланысты жаѓûíûњ êμр³н³с³ болып табылады. Субъективт³к жаќòûњ áåëã³ëåð³íå ê³íº, íèåò æºíå ìàќсат жатады. К³нº кез келген ќылмыс ќ±рамында болѓàíäûќòàí, îë ќылмысты саралаумен тыѓыз байланысты. Ал кейб³р ќылмыс ќ±рамыныњ субъективт³к жаѓûíûњ áåëã³ëåð³íå ќылмыстыњ íèåò³ ìåí ìàќсаты жатады.

Ќылмыстыњ субъект³с³ деген³м³з — ќîѓàìѓà ќау³пт³ ³сºрекетт³ жасаѓàí æºíå çàњѓа сºйкес сол ‰ш³н мемлекетт³њ алдында ќылмыстыќ жауаптылыќòû êμтеруге ќаб³лет³ бар адамды айтамыз. Ќылмыс субъект³с³н сипаттайтын белг³лерге жеке т±лѓà, àќûë-åñ³ д±рыстыќ, ќылмыстыќ жауаптылыќ жасына жету, яѓíè 16 æàñќа толу жатады (кейб³р ќылмыстар ‰ш³н 14, 18 жасќа жету м³ндетт³). Кμрсет³лген белг³лермен ќатар, арнаулы белг³лерд³ ќàæåò åòåò³í àäàì ќылмыстыњ арнаулы субъект³с³ болып табылады.

Ќылмыс ќ±рамыныњ элементтер³н³њ ºрб³р кезге сºйкес тºн белг³лер³ болады. Кейб³р ѓалымдар м±ндай белг³н³ «ò‰ðë³ê áåëã³» деп атайды. Ќылмыс ќ±рамына м±ќияттылыќïåí òàњäàï àëûíѓàí ò‰ðë³ê áåëã³ëåð ѓàíà ќосылады.

Т‰рл³к белг³лер деген³м³з — барлыќ ќылмыстарѓà îðòàќ, олардыњ ќîѓàìѓà ќàó³ïò³ë³ã³ æºíå ќ±ќûќќà ќайшылыѓûí á³ë-

д³рет³н жиынтыѓûíûњ êμр³н³с³ болады. Т‰рл³к белг³ге жатпайтын тек ќана жекелеген ќылмысќà òºí áåëã³ëåð ќылмыс ќ±рамына ќосылмайды. Сондыќòàí îëàð ќылмыс ќ±рамынан тысќары болады да, осыѓан байланысты ќылмысты саралау ‰ш³н мањызы болмайды. Мысалы, б³реуд³њ ì‰ëê³í ±ðëàѓàíäà (àќøà, çàò, ќ±жат т.б.) немесе ол ±рлыќòûњ ќàøàí áîëѓàíû ќылмысты саралауѓа ºсер етпейд³. Т‰рл³к белг³ сол немесе басќà ќылмыстыњ м³ндетт³ белг³лер³ болып табылады. Осы т‰рл³к белг³н³њ á³ðåó³ æîќ болса, онда ќылмыс ќ±рамы да болмайды. Ќылмыс ќ±рылымыныњарнаулы (факультативт³) белг³лер³ болады. Б±л белг³лер б³р ќ±рылымдар ‰ш³н м³ндетт³, ек³нш³лер³ ‰ш³н м³ндетт³ емес болып табылады, яѓíè á±ë çàњ øûѓарушыныњ êåéá³ð ќылмыс ќ±рамдарын сипаттау ‰ш³н ќолданылатын белг³лер. Оѓàí: ќылмыстыњ зардабы, уаќûòû, îðíû, ќылмыс ³стеу тºс³л³, ќ±ðàëû, ќылмыстыќ íèåò, ìàќñàò, ќылмыстыњ çàòû, ќылмыстыњ арнаулы субъект³с³ жатады. Б±л белг³лер ќылмыс ќ±рамында аталып кμðñåò³ëñå, îíäà îëàð ñîë ќ±рамныњ ќажетт³ белг³лер³ болып табылады. Ќылмыс ќ±рамында кμрсет³лмеген жаѓдайда, олар ќылмысты саралауда ºсер етпейд³, тек ќàíà æàçà òàѓайындалѓанда есепке алынады.

2. Ќылмыстыќ жауаптылыќòûњ íåã³çäåð³

Ќылмыстыќжауаптылыќдеген³м³з — ќылмыс ќ±рамыныњ барлыќ белг³лер³ бар ºрекетт³ жасаѓàí àäàìѓа арнайы μк³летт³ мемлекетт³к органдар ќолданатын, ќылмыстыќ çàњäà ќарастырылѓàí ќылмыстыќќ±ќûќòûќ сипаттаѓы мºжб‰рлеу шараларды μтеу м³ндет³н ж‰ктеуд³ т‰с³ну ќàæåò.

Á±ë àíûќтамадан ќылмыстыќ жауаптылыќòûњ íåã³çã³ áåëã³ëåð³í àøûï êμрсетуге болады:

1.Ќылмыстыќ жауаптылыќòûњ басталу сºт³ болып ќылмыс ќ±рамыныњ áåëã³ëåð³í ќ±райтын ºрекет жасалѓàí óàќыт танылады.

2.Ќылмыстыќ жауаптылыќ ê³íºë³ àäàì ‰ø³í æàѓымсыз салдарды μтеу м³ндет³ ж‰ктелгенд³г³н б³лд³ред³. Яѓíè, ќылмыстыќ ºрекет — себеп болса, ќылмыстыќ жауаптылыќ — салдар.

3.Çàњäà êμðñåò³ëãåí æàѓымсыз салдар тек арнайы μк³летт³ мемлекетт³к органдармен ѓàíà ќолданылады.

4.Ќылмыстыќжауаптылыќ— æàѓымсыз салдарды ³с ж‰з³нде наќòû μòåó ѓàíà åìåñ, îíû μтеу м³ндет³ болып табылады.

5. Æàѓымсыз салдардыњ сипаты тек ќылмыстыќ, ќылмыстыќ ³ñ æ‰ðã³çó æºíå ќылмыстыќ-àòќàðó çàњдарымен ѓàíà àíûќ-òàëà- äû.

Ќылмыстыќ жауаптылыќòûњ пайда болуы, ж‰зеге асырылуы жºне тоќтатылуы туралы мºселелерд³ шешу ќылмыстыќ- ќ±ќûќòûќ ќатынас шењбер³нде ж‰зеге асырылады. Ќылмыстыќ жауаптылыќμç³í³њбастауын ќылмыстыќ-ќ±ќûќòûќќатынастан алып ќàíà ќоймайды, ол оныњ á³ð áμл³г³ рет³нде танылып, б³рб³р³мен тыѓыз байланыста т±рады. Сондыќòàí, ќылмыстыќ- ќ±ќûќòûќ ќатынастарсыз ќылмыстыќ жауаптылыќòûњ òóóû ì‰ìê³í åìåñ.

Ќ±рылымы бойынша ќылмыстыќ-ќ±ќûќòûќќатынас объект³ден, субъект³ден жºне субъект³лерд³њçàњäûќќ±ќûќтары мен м³ндеттер³н ќ±райтын мазм±ннан т±рады. М±ндай ќатынастардыњ субъект³лер³ рет³нде б³р жаѓûíàí, ќылмыстыќ жауаптылыќòû μтеуге м³ндетт³, б³раќосы жауаптылыќòûњçàњмен бек³т³лген шег³н жºне белг³ленген тºрт³б³н саќтауды талап етуге ќ±ќûëû ќылмыс жасаѓан адам танылады. Ек³нш³ жаѓûíàí — μç³í³њ арнайы μк³летт³ органдары арќûëû ќылмыс жасау факт³с³н аныќòàóѓà, îíû æàñàѓàí íàќты адамныњ к³нºс³н дºлелдеуге м³ндетт³ жºне ќылмыстыќ ³ñ æ‰ðã³çó çàњûíûњ нормаларын басшылыќќа ала отырып, ќылмыстыќ çàњ нормалары нег³з³нде аталѓан адамды ќылмыстыќ жауаптылыќќа тартуѓà ќ±ќылы мемлекет танылады. Ќылмыстыќ-ќ±ќûќòûќ ќатынастардыњ объект³с³ болып адамныњ ќылмыс жасауы нºтижес³нде ќ±ќûќòûќ шектеулерге т‰сет³н жеке, м‰л³кт³к жºне μзге де иг³л³ктер танылады. Ќыл- мыстыќ-ќ±ќûќòûќ ќатынас ќылмыс жасау сºт³нен бастап туындайды. Осы сºттен бастап ќылмыстыќ жауаптылыќќа тартудыњ еск³ру мерз³м³ есептелед³. Ќылмыстыќ-ќ±ќûќòûќ ќатынастыњ ж‰зеге асырылуы к³нºл³ге айып таќќан кезден басталады. Яѓíè, ќылмыстыќ-ќ±ќûќòûќ ќатынастыњ ж‰зеге асырылуы, одан ºр³ дамуы барысында ќылмыс жасаѓан адам айыпкер, сотталушы, сотталѓан адам рет³нде танылады жºне жасаѓàí ќылмысы ‰ш³н жауап беруге жºне жазаны μтеуге м³ндетт³ болып табылады. Жазаны орындау барысында ќылмыстыќ-ќ±ќûќòûќ ќатынастар ќылмыстыќ àòќàðó ќатынастары арќылы ж‰зеге асырылады. Ќылмыстыќ-ќ±ќûќòûќ ќатынас соттылыќòûњ μтелу немесе алыну сºт³нен тоќтатылады.

Ќылмыстыќ жауаптылыќтан босатылатын мºн-жайлар.

Ќажетт³ ќîðѓàíó. Ќажеттi ќîðѓàíó æàѓдайында ќîë ñ±ѓóøû àäàìѓà çèÿí êåëòiðó, ÿѓíè ќîðѓанушыныњнемесе μзге бiр адамныњ жеке басын, т±рѓын ‰йiн, меншiгiн, жер учаскесiн жºне басќà äà ќ±ќûќтарын, ќîѓàìíûњ немесе мемлекеттiњ çàњìåí ќîðѓалатын м‰дделерiн ќîѓàìäûќ ќàóiïòi ќîë ñ±ѓушылыќòàí ќîë ñ±ѓóøûѓа зиян келтiру жолымен ќîðѓау кезiнде, егер б±л орайда ќажеттi ќîðѓану шегiнен асып кетушiлiкке жол берiлмеген болса, ол ќылмыс болып табылмайды.

Барлыќадамдардыњкºсiби немесеμзгеде арнаулыдаярлыѓûíà æºíå ќызмет жаѓдайына ќарамастан тењ дºрежеде ќажеттi ќîðѓàíóѓà ќ±ќûѓû áàð. Á±ë ќ±ќûќ àäàìѓà ќîѓàìѓà ќàóiïòi ќîë ñ±ѓушылыќòàí ќ±òûëó áàñќа адамдардыњ немесе мемлекеттiк органдардыњ êμìåãiíå æ‰ãiíó ì‰ìêiíäiãiíå ќарамастан тиесiлi болып табылады.

Нºтижесiнде ќîë ñ±ѓóøûѓà àíûќ шектен тыс, жаѓдай мºжб‰р етпейтiн зиян келтiрiлетiн, ќîë ñ±ѓушылыќòûњ сипаты мен ќîѓàìäûќ ќауiптiлiгi дºрежесiне ќîðѓанудыњ êμрiнеу сай келмеуi ќажеттi ќîðѓàíûñ øåãiíåí øûѓу деп танылады. Б±лайша шектен шыѓó òåê ќàñàќàíà çèÿí êåëòiðiëãåí æàѓдайларда ѓàíà ќылмыстыќ жауаптылыќќà ºêåï ñîќтырады.

Àäàì μìiðiíå ќîë ñ±ѓóøûѓà íå ќаруды ќолданумен немесе ќолдануѓа ºрекет етумен ±штасќàí μçãå äå ќîë ñ±ѓушылыќќа тойтарыс беру кезiнде адамѓà çèÿí êåëòiðó ќажеттi ќîðѓàíûñ øåãiíåí øûѓу болып табылмайды.

Ќîë ñ±ѓушылыќæàñàѓан адамды ±стау кезiнде зиян келтiру. Ќылмыс жасаѓàí àäàìѓа оны мемлекеттiк органдарѓà æåòêiçó æºíå îíûњ æàњà ќîë ñ±ѓушылыќ жасау м‰мкiндiгiн тыю ‰шiн ±стау кезiнде зиян келтiру, егер м±ндай адамды μзге амалдармен ±стау м‰мкiн болмаса жºне б±л орайда осы ‰шiн ќажеттi шаралар шегiнен шыѓóѓа жол берiлмесе, ќылмыс болып табылмайды.

Ќîë ñ±ѓушылыќ æàñàѓан адамды ±стау адамѓà êåëòiðiëãåí çèÿí æàѓдай мºжб‰р етпейтiн аныќ шектен тыс зиян ќажетсiз келтiрiлген кезде, олардыњ ±сталатын адам жасаѓàí ќылмыстыњ сипаты мен ќîѓàìäûќ ќауiптiлiк дºрежесiне жºне ±стаудыњ мºн-жайына кμрiнеу сай келмеуi ±стау шараларын асыра сiлтеу деп танылады. Б±лайша асыра сiлтеу ќàñàќàíà çèÿí êåëòiðiëãåí æàѓдайда ѓàíà ќылмыстыќ жауаптылыќќà ºêåï ñîѓàäû.

Ќîë ñ±ѓушылыќ æàñàѓан адамды ±стауѓà á±ѓан арнаулы уºкiлеттiгi бар адамдармен бiрге жºбiрленушiлер мен басќа азаматтардыњ äà ќ±ќûѓû áàð.

Àñà ќажеттiлiк. Ќылмыстыќ кодекспен ќîðѓалатын м‰дделерге аса ќàæåò áîëѓàí æàѓдайда зиян келтiру, яѓни белгiлi бiр адамныњ немесе μзге де адамдардыњ μмiрiне, денсаулыѓûíà, ќ±ќûќтарымензањдым‰дделерiне,ќîѓàìíûњнемесемемлекеттiњ м‰дделерiне тiкелей ќàòåð òμíäiðåòií ќàóiïòi æîþ ‰øií çèÿí êåëòiðó, åãåð á±ë ќàóiïòi áàñќа амалдармен жою м‰мкiн болмаса жºне б±л орайда аса ќажеттiлiк шегiнен шыѓып кетушiлiкке жол берiлмесе, ќылмыс болып табылмайды.

Ќ±ќûќ ќîðѓау м‰дделерiне алды алынѓàíѓà òåњ немесе одан гμрi елеулi зиян келтiрiлген, тμíãåí ќатердiњ сипаты мен дºрежесiне жºне ќатер жойылѓàí æàѓäàéѓà êμрiнеу сºйкес келмейтiн зиян келтiру аса ќажеттiлiк шегiнен шыѓу деп танылады. М±ндай шектен шыѓушылыќ òåê ќàñàќàíà çèÿí êåëòiðiëãåí æàѓдайларда ѓана жауаптылыќќà ºêåï ñîѓàäû.

Жедел-³здест³ру шараларын ж‰зеге асыру. Уºк³летт³ мемлекетт³к орган ќызметкер³н³њ не осы органмен ќызметтес μзге адамныњосындай органныњтапсырмасы бойынша жедел-³здест³- ру шараларын орындауы кез³нде зањѓà ñºéêåñ æàñàѓан ºрекет³мен Ќылмыстыќ кодекспен ќîðѓалатын м‰дделерге келт³рген зияны, егер б±л ºрекет б³р топ адам, алдын ала сμз байласу арќылы б³р топ адам, ±йымдасќан топ немесе ќылмыстыќ ќîѓамдастыќ (ќылмыстыќ ±éûì) æàñàѓàí ќылмысты болѓызбау, аныќтау, ашу немесе тергеу маќсатымен жасалса, сондай-аќ åãåð ќ±ќûќ ќîðѓау м‰дделер³не келт³р³лген зиян аталѓàí ќылмыстармен келт³р³лет³н зиянѓà ќàðàѓанда онша мºнд³ болмаса жºне егер оларды болѓызбау, ашу немесе тергеу, сол сияќòû ќылмыс жасауѓа к³нºл³ адамдарды ºшкерелеуд³ μзге тºс³лмен ж‰зеге асыру м‰мк³н болмаса, ќылмыс болып табылмайды.

Орынды тºуекел ету. Ќîѓàìäûќ пайдалы маќñàòќà ќол жеткiзу ‰шiн орынды тºуекел еткен ретте Ќылмыстыќ кодекспен ќîðѓалатын м‰дделерге зиян келтiру ќылмыс болып табылмайды.

Åãåð àòàëѓàí ìàќñàòќа тºуекелмен байланыссыз iс-ºрекетпен (ºрекетсiздiкпен) ќол жеткiзiлмейтiн болса жºне тºуекелге жол берген адам Ќылмыстыќ кодекспен ќîðѓалатын м‰дделерге зиян келтiрiлуiн болѓызбау ‰шiн жеткiлiктi шаралар ќолданса, тºуекел орынды деп танылады.

Егер тºуекел ету адамдардыњ μмiрiне немесе денсаулыѓûíà êμðiíåó ќàòåð òμндiруге, экологиялыќ àïàòќà, ќîѓàìäûќ к‰йзелiске немесе μзге де ауыр зардаптарѓа ±штасатын болса, тºуекел ету орынды деп танылмайды.

К‰штеп немесе психикалыќ ìºæá‰ðëåó. Егер к‰штеп мºж- б‰рлеудiњ салдарынан адам μçiíiњ iс-ºрекетiне (ºрекетсiздiгiне) ие бола алмаса, к‰штеп мºжб‰рлеудiњ нºтижесiнде Ќылмыстыќ кодекспен ќîðѓалатын м‰дделерге зиян келтiру ќылмыс болып табылмайды.

Á±éðûќты немесе μкiмдi орындау. ¤зi ‰шiн мiндеттi б±йрыќты немесе μкiмдi орындау жμíiíäå iс-ºрекет æàñàѓан адамныњ Ќылмыстыќ кодекспен ќîðѓалатын м‰дделерге зиян келтiруi ќылмыс болып табылмайды. М±ндай зиян келтiрiлгенi ‰шiн зањñûç á±éðûќ немесе μкiм берген адам ќылмыстыќ жауапќа тартылады.

Êμðiíåó çàњñûç á±éðûќты немесе μкiмдi орындаѓàíû ‰øií ќàñàќàíà ќылмыс жасаѓан адам жалпы негiздерде ќылмыстыќ жауапќа тартылады. Кμðiíåó çàњñûç á±éðûќты немесе μкiмдi орындамау ќылмыстыќ жауаптылыќќа ±шыратпайды.

3. Ќылмысќà ќатысу

Ќылмысќà ќатысу деген³м³з — екi немесе одан да кμп адамныњ ќàñàќàíà ќылмыс жасауѓà ќàñàќàíà áiðëåñiï ќатысуы ќылмысќà ќатысу деп танылады.

Ќылмысќà ќатысушылардыњ т‰рлерiне — ±йымдастырушы, айдап салушы немесе кμмектесушi орындаушымен бiрге ќылмысќà ќатысушылар деп танылады.

Орындаушы деп — ќылмысты тiкелей жасаѓан немесе оны жасауѓà áàñќа адамдармен (ќоса орындаушылармен) бiрге тiкелей ќàòûñќан адам, сондай-аќ жасына, есiнiњ д±рыс еместiгiне немесе Ќылмыстыќ кодексте кμзделген басќа да мºн-жайларѓа байланысты ќылмыстыќ жауапќа тартуѓа болмайтын басќа адамдарды пайдалану арќûëû, ñîë ñèÿќты ºрекеттi абайсызда жасаѓан адамдарды пайдалану жолымен ќылмыс жасаѓан адамды айтамыз.

¦йымдастырушы деп — ќылмыс жасауды ±йымдастырѓан немесе оныњ орындалуына басшылыќ еткен адам, сол сияќты ±йымдасќàí ќылмыстыќ топ немесе ќылмыстыќ ќауымдастыќ (ќылмыстыќ ±éûì) ќ±ðѓан немесе оларѓа басшылыќ еткен адамды айтамыз.

Айдап салушы деп — басќа адамды азѓыру, сатып алу, ќîð- ќыту жолымен немесе μзге де жолмен ќылмыс жасауѓà êμндiрген адамды айтамыз.

Êμмектесушi деп — кењестерiмен, н±сќауларымен, аќпарат, ќылмысты жасайтын ќару немесе ќ±ралдар берумен не ќылмысты жасауѓа кедергiлердi жоюымен ќылмыстыњ жасалуына жºрдемдескен адам, сондай-аќ ќылмыскердi, ќаруды немесе ќылмыс жасаудыњ μçãå ќ±ралдарын, ќылмыстыњ içií íå ќылмыстыќ жолмен табылѓан заттарды жасыруѓа к‰нi б±рын уºде берген адам, сол сияќты осындай заттарды сатып алуѓа немесе μткiзуге к‰нi б±рын уºде берген адам танылады.

Ќатысушылардыњ ќылмыстыќ жауаптылыѓы олардыњ ºðќайсысыныњ ќылмыстыњ жасалуына ќатысуыныњ сипатымен жºне дºрежесiмен айќындалады.

Орындаушы μзiне тºуелсiз мºн-жайлар бойынша ќылмысты аќырына дейiн жеткiзбеген жаѓдайда ќылмыстыњ ќàëѓàí ќатысушылары ќылмыс жасауѓа дайындалуѓа немесе ќылмыс жасауѓà îќòàëóѓà ќàòûñќаны ‰шiн жауапќа тартылады. ¤зiне тºуелсiз мºн-жайлар бойынша басќа адамдарды ќылмыс жасауѓà êμíäiðå àëìàѓàí àäàì äà ќылмыс жасауѓа дайындалѓàíû ‰øií ќылмыстыќ жауапќа тартылады.

Ќылмыстыќ кодекстiњ Ерекше бμëiìiíiњ тиiстi бабында арнайы аталѓàí, ќылмыстыњ субъектiсi болып табылмайтын, осы бапта кμзделген ќылмысты жасауѓà ќàòûñќàí àäàì îñû ќылмыс ‰шiн оны ±йымдастырушы, оѓан айдап салушы не жºрдемдесушi ретiнде ќылмыстыќ жауапќа тартылады.

Ќылмысќà ќатысушыныњ áàñќà ќатысушылардыњ ойында болмаѓàí ќылмысты жасауы оныњ шектен шыѓушылыѓы деп танылады. Шектен шыѓушылыќ ‰øií áàñќà ќатысушылар ќылмыстыќ жауапќа тартылмайды.

Åãåð ќылмыс жасауѓа екi немесе одан да кμп орындаушы к‰нi б±рын сμз байласпай бiрлесiп ќатысса, ол адамдар тобы жасаѓàí ќылмыс деп танылады.

Åãåð ќылмысќа бiрлесiп жасау туралы к‰нi б±рын уаѓдаласќан адамдар ќатысса, ол адамдар тобы алдын ала сμз байласып жасаѓàí ќылмыс деп танылады.

Åãåð ќылмысты бiр немесе бiрнеше ќылмыс жасау ‰шiн к‰нi б±рын бiрiккен адамдардыњò±ðàќты тобы жасаса, ол ±йымдасќàí òîï æàñàѓàí ќылмыс деп танылады.

Åãåð ќылмысты ауыр немесе ерекше ауыр ќылмыстар жасау ‰шiн ќ±ðûëѓан бiрiгiп ±йымдасќàí òîï (±éûì) íå íàќ сондай маќсатпен ќ±ðûëѓан ±йымдасќан топтардыњ бiрлестiгi жасаса, ол ќылмыстыќ сыбайластыќ (ќылмыстыќ ±éûì) æàñàѓàí ќылмыс деп танылады.

¦йымдасќан топты немесе ќылмыстыќ сыбайластыќòû (ќылмыстыќ ±йымды) ќ±ðѓàí íå îëàðѓа басшылыќ еткен адам Ќылмыстыќ кодекстiњ Ерекше бμëiìiíiњ тиiстi баптарында кμзделген жаѓдайларда оларды ±йымдастырѓàíû æºíå îëàðѓа басшылыќ еткенi, сондай-аќ ќылмыстар оныњ ќàñê‰íåìäiê íèåòiìåí ќамтылса, ±йымдасќан топ немесе ќылмыстыќ сыбайластыќ (ќылмыстыќ ±éûì) æàñàѓан барлыќ ќылмыс ‰шiн ќылмыстыќ жауапќа тартылуѓа тиiс. ¦йымдасќан топтыњ немесе ќылмыстыќ сыбайластыќòûњ (ќылмыстыќ ±йымныњ) áàñќà ќатысушылары Ќылмыстыќ кодекстiњ Ерекше бμëiìiíiњ тиiстi баптарында кμзделген жаѓдайларда оларѓà ќàòûñќàíû ‰øií, ñîí- äàé-àќ μздерi дайындауѓа немесе жасауѓà ќàòûñќàí ќылмыстар ‰шiн ќылмыстыќ жауапќа тартылады.

4. Ќылмыстыќ жазаныњ ò‰ñ³í³ã³ æºíå ò‰ðëåð³

Жаза — деген³м³з соттыњ ‰к³м³ бойынша таѓайындалатын мемлекетт³к мºжб‰рлеу шарасы. Жаза ќылмыс жасауда к³нºл³ деп танылѓàí àäàìѓà ќолданылады жºне осы адамды Ќылмыстыќ кодексте кμзделгендей ќ±ќûќтары мен бостандыќтарынан айыру немесе оларды шектеу болып табылады. Жаза мемлекетт³њ мºжб‰рлеу шарасы. Ол ќылмыс жасаѓàí ò±ëѓàѓа тек ерекше мемлекетт³к орган — сот арќûëû îñû æμí³íäå øûѓàðûëѓàí ‰ê³ì íåã³ç³íäå ѓàíà ќолданылады. Ал, ‰к³м Ќàçàќстан Республикасыныњ атынан шыѓарылады.

Жаза адамныњ ќàä³ð — ќасиет³н ќорлау немесе к‰ш ќолдану маќсатын ќμздемейд³. Ќылмыстыќ жазалаудыњ ìàќсаты: сотталѓандарды т‰зеу, олардыњ ќылмыстыќ ºрекеттер³не тыйым салу, сондай-аќ сотталѓандардыњ æºíå òàѓû áàñќа да адамдардыњ ќылмысты ќайталануына ескерту жасау.

Ќылмыс ‰ш³н ќолданылатын жаза — мемлекетт³к шара. Ќылмыс ³стегенд³ к³нºл³ деу, ол ‰ш³н жаза белг³леу жеке к³с³лерд³њ немесе ќîѓàìäûќ ±йымдардыњ ³с³ емес, ол тек мемлекетт³њ μç³íå ѓана тºн мºселе. Сондыќтанда соттар б±л мºселен³ шешкенде ‰к³мд³ μз³ атынан емес, мемлекет атынан шыѓарады.

Ќылмыс ‰ш³н ќолданылатын жаза сотталѓàí àäàìѓà îíûњ келт³р³лген зиянына байланысты таѓайындалады. Ќылмыс ‰ш³н ќолданылатын жазадан келет³н зиян ќылмыс ³стеуш³н³њμз басына арнауы ќàæåò.

Ќылмыс жасады деп танылѓан адамдарѓа мынадай негiзгi жазалар:

а) айыпп±л салу;

б) белгiлi бiр лауазымды атќару немесе белгiлi бiр ќызметпен айналысу ќ±ќûѓынан айыру;

â) ќîѓàìäûќ ж±мыстарѓа тарту; г) т‰зеу ж±мыстары;

д) ºскери ќызмет бойынша шектеу; е) бас бостандыѓын шектеу; ж) ќàìàó;

з) тºртiптiк ºскери бμлiмде ±стау; и) бас бостандыѓынан айыру;

ê) μлiм жазасы ќолданылуы м‰мкiн.

Сотталѓандарѓа негiзгi жазалардан басќа мынадай ќосымша жазалар:

а) арнаулы, ºскери немесе ќ±рметтi атаѓынан, сыныптыќ шенiнен, дипломатиялыќ дºрежесiнен, бiлiктiлiк сыныбынан жºне мемлекеттiк наградаларынан айыру;

á) ì‰ëêií òºðêiëåó ќолданылуы м‰мкiн.

Айыпп±л салу жºне белгiлi бiр лауазымды атќару немесе белгiлi бiр ќызметпен айналысу ќ±ќûѓынан айыру жºне ќîѓàìäûќ ж±мыстарѓа тарту жазалаудыњ íåãiçãi äå, ќосымша да т‰рлерi ретiнде ќолданылуы м‰мкiн.

Айыпп±л. Аéûïï±ë Ќылмыстыќ кодексте кμзделген шекте, зањмен белгiленген жºне жаза таѓайындау сºтiне ќолданылып ж‰рген айлыќесептiк кμрсеткiштiњáåëãiëi áið ìμлшерiне сºйкес келетiн мμлшерде не сотталѓан адамныњ æàëàќысыныњ немесе ол ќылмыс жасаѓàí ñºòiíå áåëãiëi áið êåçåњ iøiíäåãi μзге де табысыныњ ìμëøåðiíäå òàѓайындалатын аќøà μíäiðiï àëó.

Белгiлi бiр лауазымды атќару немесе белгiлi бiр ќызметпен айналысу ќ±ќûѓынан айыру. Белгiлi бiр лауазымды атќару немесе белгiлi бiр ќызметпен айналысу ќ±ќûѓынан айыру мемлекеттiк ќызметте, жергiлiктi μçií-μçi áàñќару органдарында белгiлi бiр лауазымды атќàðóѓа, не белгiлi бiр кºсiптiк немесе μçãå äå ќызметпен айналысуѓа тыйым салудан т±рады.

Белгiлi бiр лауазымды атќару немесе белгiлi бiр ќызметпен айналысу ќ±ќûѓынан айыру жазаныњ негiзгi т‰рi ретiнде бiр жылдан бес жылѓа дейiнгi мерзiмге жºне жазаныњќосымша т‰рi ретiнде алты айдан ‰ш жылѓа дейiнгi мерзiмi белгiленедi.

Сыбайлас жемќîðëûќ ќылмыстарын жасаѓаны ‰шiн белг³лi бiр лауазымдарды атќару немесе белгiлi бiр ќызметпен айналысу ќ±ќûѓынан айыру жазаныњ негiзг³ т‰рi ретiнде ‰ш жылдан он

æûëѓа дейiнгi мерзiмге жºне жазаныњ ќосымша т‰рi ретiнде бiр жылдан жетi жылѓа дейiнгi мерзiмге белгiленедi.

Ќîѓàìäûќ ж±мыстарѓа тарту. Ќîѓàìäûќ ж±мыстар соттал-

ѓан адамныњ негiзгi ж±мыстан немесе оќóäàí áîñ óàќûòòà òåãií ќîѓàìäûќ пайдалы ж±мыстарды орындауынан т±рады, олардыњ ò‰ðëåðií æåðãiëiêòi àòќарушы органдар немесе жергiлiктi μçií- μçi áàñќару органдары белгiлейдi.

Ќîѓàìäûќ ж±мыстар алпыс саѓаттан екi ж‰з ќûðûќ ñàѓàòќа дейiн белгiленедi жºне к‰нiне тμðò ñàѓаттан аспайтын уаќûòòà μтеледi. Ќîѓàìäûќ ж±мыстардан ºдейi жалтарѓàí æàѓдайда олар Ќылмыстыќ кодекстiњ тиiсiнше 45 жºне 46 жºне 48-баптарын- да кμзделген мерзiмдер шегiнде бас бостандыѓын шектеумен, ќàìàóѓа алумен немесе бас бостандыѓынан айырумен ауыстырылады. Б±л орайда сотталѓан адамныњ ќîѓàìäûќ ж±мыстарды μтеген уаќытын есептеген кезде, бас бостандыѓын шектеудiњ немесе ќàìàóѓа алудыњ немесе бас бостандыѓынан айырудыњ áið ê‰íi ќîѓàìäûќ ж±мыстардыњ òμðò ñàѓатына есептеледi.

ªскери ќызметшiлерге, елу бес жастан асќан ºйелдер мен алпыс жастан асќан еркектерге, ж‰ктi ºйелдерге, ‰ш жасќа дейiнгi балалары бар ºйелдерге, бiрiншi немесе екiншi топтаѓы м‰гедектерге ќîѓàìäûќ æ±ìûñќа тарту таѓайындалмайды.

Т‰зеу ж±мыстары. Т‰зеу ж±мыстары екi айдан екi жылѓа дейiн мерзiмге белгiленедi жºне сотталѓан адамныњ ж±мыс орны бойынша μтеледi. Т‰зеу ж±мыстарына сотталѓан адамныњ табысынан соттыњ‰кiмiмен белгiленген мμлшерде, бес проценттен жиырма процентке дейiнгi шекте мемлекеттiњ êiðiñiíå ±ñòàï ќàëó æ‰ðãiçiëåäi.

Åњбекке жарамсыз деп танылѓàí, ò±ðàќòû æ±ìûñû æîќ немесе оќу орнында μíäiðiñòåí ќîë ‰çiï îќитын адамдарѓа т‰зеу ж±мыстарын таѓайындауѓа болмайды. М±ндай адамдарѓà, åãåð Ќылмыстыќ кодекстiњ Ерекше бμлiмiндегi тиiстi баптыњ санкциясымен айыпп±л т‰рiнде жаза кμзделмеген болса, бiр ай т‰зеу ж±мысы ‰шiн зањмен белгiленген бiр айлыќ есептi кμрсеткiшке тењ айыпп±л сомасыныњ есебiнен сот т‰зеу ж±мыстарыныњ орнына айыпп±л таѓайындауы м‰мкiн. Егер аталѓан мºн-жайлар жазаны μтеу кезiнде пайда болса, сот т‰зеу ж±мыстарын айыпп±л салумен де ауыстыра алады.

ªскери ќызмет бойынша шектеу. Êåëiñiì-øàðò бойынша ºскери ќызмет μткерiп ж‰рген, сотталѓан ºскери ќызметшiлерге, сондай-аќ øàќыру бойынша ºскери ќызметiн μòåï æ‰ðãåí îôè-

церлерге Ќылмыстыќ кодекстiњ Ерекше бμëiìiíiњ тиiстi баптарында кμзделген жаѓдайларда ºскери ќызметке ќàðñû ќылмыс жасаѓаны ‰шiн, сондай-аќ келiсiм-шарт бойынша ºскери ќызмет μткерiп ж‰рген, сотталѓан ºскери ќызметшiлерге Ќылмыстыќ Кодекстiњ Ерекше бμëiìiíiњ тиiстi баптарында кμзделген т‰зеу ж±мысыныњорнына ‰ш айдан екi жылѓа дейiнгi мерзiмге ºскери ќызмет бойынша шектеу таѓайындалады.

Бас бостандыѓын шектеу. Бас бостандыѓын шектеу соттыњ сотталѓàí àäàìѓà îíûњ бас бостандыѓын шектейтiн белгiлi бiр мiндеттер ж‰ктеуiнен т±рады жºне ќîѓамнан оќшауламай бiр жылданбесжылѓадейiнг³мерзiмгемамандандырылѓанорганныњ ќàäàѓалауымен оныњ ò±ðѓûëûќты жерi бойынша μтеледi. ¤зге жаза (ќîѓàìäûќ ж±мыстарѓа немесе т‰зеу ж±мыстарына тарту) бас бостандыѓын шектеуге ауыстырылѓàí æàѓдайда, ол бiр жылѓа жетпейтiн мерзiмге таѓайындалуы м‰мкiн.

Сот бас бостандыѓын шектеу т‰рiнде жаза таѓайындай отырып, сотталѓàí àäàìѓа: мамандандырылѓан органѓа хабарламай т±раќты т±ратын, ж±мыс iстейтiн жºне оќèòûí æåðií μзгертпеу, мамандандырылѓан органныњ ð±ќсатынсыз белгiлi бiр жерлерге бармау, оќудан жºне ж±мыстан бос уаќûòòà ò±ðѓûëûќты жерiнен кетпеу, басќа да жерлерге бармау мiндеттерiн орындауды ж‰ктейдi. Сот, бас бостандыѓын шектеуге сотталѓàí àäàìѓà îíûњ ò‰çåëóiíå ûќïàë åòåòií áàñќа да мiндеттердi орындауды: алкогольге салынудан, нашаќîðëûќòàí, óûòќ±марлыќтан, жыныс жолдары арќûëû æ±ѓатын аурулардан емделу курсынан μтудi, отбасын материалдыќ ќолдауды ж‰зеге асыруды ж‰ктей алады.

Ќàìàó. Ќамау сотталѓан адамды таѓайындалѓан жазаныњ á‰êië ìåðçiìiíäå ќîѓамнан ќàòàњ îќшаулау жаѓдайында ±стау болып табылады.

Ќамау бiр айдан алты айѓа дейiнгi мерзiмге белгiленедi. Ќîѓàìäûќ ж±мыстарѓа тарту, т‰зеу ж±мыстары немесе айыпп±л салу ќамаумен ауыстырылѓàí æàѓдайда ол кемiнде бiр ай мерзiмге таѓайындалуы м‰мкiн.

Ќàìàó ‰êiì øûѓàðó êåçiíäå îí ñåã³ç æàñќа толмаѓан адамдарѓа, сондай-аќ ж‰ктi ºйелдер мен кºмелетке толмаѓан балалары бар ºйелдерге ќолданылмайды. ªскери ќызметшiлер ќамауды абаќòûäà μòêiçåäi.

Тºртiптiк ºскери бμëiìäå ±ñòàó. Øàќыру бойынша мерзiмдi ºскери ќызмет μткерiп ж‰рген ºскери ќызметшiлерге, сондай-аќ

ќатардаѓы жºне сержанттыќ ќ±ðàì ќызметтерiнде келiсiм-шарт бойынша ºскери ќызмет μткерiп ж‰рген ºскери ќызметшiлерге, егер олар сот ‰кiм шыѓàðѓан кезде зањда белгiленген шаќыру бойынша ќызмет μткеру мерзiмiн бiтiрмесе, тºртiптiк ºскери бμëiìäå ±ñòàó òàѓайындалады. Б±л жаза ºскери ќылмыстар жасаѓàíû ‰øií Ќылмыстыќ кодекстiњ Ерекше бμлiмiндегi тиiстi баптарда кμзделген жаѓдайда, сондай-аќ ñîò iñòiњ ìºí-æàéû ìåí êiíºëiíiњ жеке басын ескере отырып, екi жылдан аспайтын мерзiмге бас бостандыѓынан айырудыњ орнына дºл сол мерзiмге тºртiптiк ºскери бμëiìäå ±ñòàѓàí ä±ðûñ äåï òàïќàí æàѓдайда ‰ш айдан екi жылѓа дейiнгi мерзiмге белгiленедi. Бас бостандыѓынан айырудыњ орнына тºртiптiк ºскери бμлiмде ±стау б±рын бас бостандыѓынан айыру т‰рiнде жазасын μтеген адамдарѓà ќолданылмайды.

Бас бостандыѓынан айыру. Бас бостандыѓынан айыру сотталушыны колония-ќîíûñќа жiберу, жалпы, ќàòàњ, ерекше режимдегi т‰зеу колониясына немесе т‰рмеге отырѓызу жолымен оќшаулаудан т±рады.

‡êiì øûѓàðó êåçiíäå îí ñåãiç æàñќа толмай бас бостандыѓынан айыруѓа сотталѓан адамдар жалпы немесе к‰шейтiлген режимдегi тºрбиелеу колонияларына орналастырылады.

¤мiр бойына бас бостандыѓынан айыру μìiðãå ќастандыќ жасалатын аса ауыр ќылмыс жасаѓàíû ‰øií áåðiëåòií μлiм жазасына балама ретiнде ѓана белгiленедi жºне сот μлiм жазасын ќолданбауѓа болады деп ±йѓàðѓàí æàѓдайларда таѓайындалуы м‰мкiн. ¤мiр бойы бас бостандыѓынан айыру ºйелдерге, сон- дай-аќ îí ñåãiç æàñќа толмай ќылмыс жасаѓан адамдарѓà æºíå ‰êiì øûѓарылу сºтiне алпыс бес жасќà òîëѓан еркектерге таѓайындалмайды.

Бас бостандыѓынан айыру:

а) абайсызда ќылмыс жасаѓаны ‰шiн бас бостандыѓынан айыруѓа сотталѓан адамдарѓа — колония-ќоныстарѓà;

á) ќàñàќана кiшiгiрiм немесе ауырлыѓы орташа жºне ауыр ќылмыс жасаѓаны ‰шiн бас бостандыѓынан айыруѓà ò±њѓыш рет сотталѓан адамдарѓà æºíå ќîѓàìäûќ ж±мыстарѓа, т‰зеу ж±мыстарына тарту немесе бас бостандыѓын шектеу алты ай мерзiмге бас бостандыѓынан айыруѓа ауыстырылѓан адамдарѓà

— жалпы режимдегi т‰зеу колонияларына;

â) àñà àóûð ќылмыстар жасаѓаны ‰шiн бас бостандыѓынан айыруѓà ò±њѓыш рет сотталѓан адамдарѓа, сондай-аќ сотталѓàí

адам б±рын бас бостандыѓынан айыру жазасын μтеген болса, ќылмыстардыњ ќайталануы кезiнде жºне ќылмыстардыњ àñà ќàóiïòi ќайталануы кезiнде ºйелдерге — ќàòàњ режимдегi т‰зеу колонияларына;

ã) ќылмыстардыњ àñà ќàóiïòi ќайталануы кезiнде, сондай-аќ μмiр бойына бас бостандыѓынан айыруѓа сотталѓан адамдарѓà

— ерекше режимдегi т‰зеу колонияларына таѓайындалады. Аса ауыр ќылмыс жасаѓаны ‰шiн бес жылдан астам мерзiм-

ге бас бостандыѓынан айыруѓа сотталѓан адамдарѓа, сондай-аќ ќылмыстардыњ àñà ќàóiïòi ќайталануы кезiнде жаза мерзiмiнiњ áið áμлiгiн т‰рмеде μòåó ò‰ðiíäå, áiðàќ бес жылдан аспайтын мерз³мге таѓайындалуы м‰мкiн.

¤лiм жазасы. ¤лiм жазасы — ату жазасы адамныњ μìiðiíå ќîë ñ±ѓатын ерекше ауыр ќылмыстар ‰шiн, сондай-аќ ñîѓыс кезiнде немесе ±рыс жаѓдайында мемлекеттiк сатќûíäûќ, бейбiтшiлiкке жºне адамзаттыњ ќàóiïñiçäiãiíå ќàðñû ќылмыс жºне ерекше ауыр ºскери ќылмыстар жасаѓàíû ‰øií ѓàíà åњ àóûð æàçà ðåòiíäå ќолданылуы м‰мкiн.

¤лiм жазасы ºйелдерге, сондай-аќ îí ñåãiç æàñќа толмай ќылмыс жасаѓан адамдарѓà æºíå ñîò ‰êiì øûѓàðѓан сºтте алпыс бес жасќà òîëѓан еркектерге таѓайындалмайды.

ЌÐ-íûњ Президент³ μл³м жазасын орындауѓа мораторий енг³зген кезде, μл³м жазасы туралы ‰к³мд³ орындау мораторий ќолданылѓàí óàќûòòà òîќтатыла т±рады.

¤лiм жазасы туралы ‰кiм ерте дегенде ол к‰шiне енген сºттен бастап бiр жылдан кейiн, сондай-аќ μл³м жазасын орындауѓа мораторийд³њ к‰ш³ жойылѓаннан соњ ерте дегенде б³р жыл μткеннен кей³н орындалады.

¤л³м жазасы кеш³р³м жасау тºрт³б³мен жазаны ерекше режимдег³ т‰зеу колониясында μòåó àðќûëû μм³р бойы бас бостандыѓынан айыруѓа немесе жиырма бес жыл мерз³мге бас бостандыѓынан айыруѓа ауыстырылуы м‰мк³н. ¤л³м жазасына кес³лген адамдардыњ, μл³м жазасын орындауѓа мораторийд³њ к‰ш³ жойылѓàí æàѓдайда, олардыњ мораторий енг³з³лгенге дей³н μт³н³ш берген³не немесе бермеген³не ќарамастан, кеш³р³м жасау туралы μт³н³ш беруге ќ±ќûѓû áàð.

Арнаулы, ºскери немесе ќ±рметтi атаѓынан, сыныптыќ шенiнен, дипломатиялыќ дºрежесiнен, бiлiктiлiк сыныбынан жºне мемлекеттiк наградаларынан айыру. Ауыр немесе аса ауыр ќылмыс жасаѓаны ‰шiн соттау кезiнде сот айыпкердiњ

жеке басын ескере отырып, оны ќ±рметтi, ºскери, арнаулы немесе μçãå äå àòàѓынан, сыныптыќ шенiнен, дипломатиялыќ дºрежесiнен, бiлiктiлiк сыныбынан айыра алады.

Ќàçàќстан Республикасыныњ мемлекеттiк наградалары, сон- дай-аќ Ќàçàќстан Республикасыныњ Президентi берген ќ±р- меттi, ºскери, арнаулы немесе μçãå äå àòàѓы, сыныптыќ шенi, дипломатиялыќ дºрежесi немесе бiлiктiлiк сыныбы бар адамды ауыр немесе аса ауыр ќылмысы ‰шiн соттаѓан ретте сот ‰кiм шыѓàðѓан кезде ол сотталѓан адамды осы наградалардан, атаќтардан, бiлiктiлiк шенiнен, дипломатиялыќ дºрежесiнен немесе бiлiктiлiк сыныбынан айыру туралы Ќàçàќстан Республикасыныњ Президентiне ±сыныс енгiзудiњ орындылыѓы туралы мºселенi шешедi.

̉ëiêòi òºðêiëåó. М‰лiктi тºркiлеу дегенiмiз сотталѓан адамныњ меншiгi болып табылатын м‰лiктiњ бºрiн немесе бiр бμлiгiн мемлекеттiњ ìåíøiãiíå ìºæá‰ðëåï μòåóñiç àëó.

М‰лiктi тºркiлеу пайдак‰немдiк ниетпен жасалѓàí ќылмыс ‰шiн белгiленедi жºне Ќылмыстыќ кодекстiњ Ерекше бμëiìiíiњ тиiстi баптарында кμзделген жаѓдайларда ѓàíà òàѓайындалуы м‰мкiн.

5. Ќылмыстыќ жауапкерш³л³кт³ ауырлататын жºне жењ³лдетет³н мºн-жайлар

Ќылмыс жасауѓа айыпты деп танылѓàí àäàìѓà Ќылмыстыќ кодекстiњ Ерекше бμëiìiíiњ тиiстi бабында белгiленген шекте жºне ЌылмыстыќкодекстiњЖалпы бμëiìiíiњережелерi ескерiле отырып, ºдiл жаза таѓайындалады.

Ќылмыс жасаѓàí àäàìѓà îíûњò‰çåëói æºíå æàњà ќылмыстардыњалдын алу ‰шiн ќажеттi жºне жеткiлiктi жаза таѓайындалуѓа тиiс. Егер жасалѓàí ќылмыс ‰шiн кμзделген жазаныњîíøà ќàòàњ емес т‰рi жазаныњ ìàќсатына жетудi ќамтамасыз ете алмайтын болса ѓàíà îë ‰øií êμзделгендерi арасынан неѓ±ðëûì ќàòàњæàçà òàѓайындалады.

Æàçà òàѓайындау кезiнде ќылмыстыњ сипаты мен ќîѓàìäûќ ќауiптiлiк дºрежесi айыпкердiњ жеке басы, сонымен бiрге оныњ ќылмыс жасаѓàíѓà äåéiíãi æºíå îäàí êåéiíãi ìiíåç-ќ±ëќы, жауаптылыќ пен жазаны жењiлдететiн жºне ауырлататын мºнжайлар, сондай-аќ òàѓайындалѓан жазаны сотталѓан адамныњ ò‰çåëóiíå æºíå îíûњ отбасыныњ немесе оныњ асырауындаѓы адамдардыњ òiðøiëiê æàѓдайына ыќпалы ескерiледi.

Мыналар ќылмыстыќ жауаптылыќ пен жазаны жењiлдететiн мºн-жайлар деп танылады:

а) мºн-жайлардыњ кездейсоќ òîѓысуы салдарынан алѓаш рет кiшiгiрiм ауырлыќòàѓû ќылмыс жасау;

б) айыпкердiњ кºмелетке толмауы; в) ж‰ктiлiк;

г) айыпкердiњ жас балалары болуы;

ä) ќылмыс жасаѓаннан кейiн зардап шегушiге тiкелей медициналыќ æºíå μçãå äå êμìåê êμрсету, ќылмыс салдарынан келтiрiлген м‰лiктiк залал мен моральдiк зиянныњ орнын μз еркiмен толтыру, ќылмыспен келтiрiлген зиянды жоюѓà áàѓытталѓàí μзге де iс-ºрекеттер;

е) жеке басындыќ, отбасылыќ немесе μçãå äå àóûð ìºí-æàé- ëàð òîѓысуыныњсалдарынан немесе жаны ашыѓàíäûќсебебiмен ќылмыс жасау;

ж) к‰штеп немесе психикалыќ мºжб‰рлеу салдарынан не материалдыќ, ќызметтiк немесе μзге де тºуелдiлiгi себептi ќылмыс жасау;

ç) ќажеттi ќîðѓанудыњ ќ±ќûќòûќ д±рыстыѓûíûњ шартын б±зу, аса ќажеттiлiк ќылмыс жасаѓан адамды ±стау, негiздi тºуекел, б±йрыќты немесе μкiмдi орындау жаѓдайында ќылмыс жасау;

è) ќылмыс жасау ‰шiн т‰рткi болып табылѓан жºбiрленушiнiњ çàњѓà ќайшы немесе адамгершiлiкке жатпайтын ќûëûѓû;

к) шын ж‰ректен μкiну, айыбын мойындап келу, ќылмысты ашуѓà, ќылмысќà áàñќà ќатысушыларды ºшкерелеуге жºне ќылмыс жасау нºтижесiнде алынѓан м‰лiктi iздеуге белсендi жºрдемдесу.

Мыналар ќылмыстыќ-жауаптылыќ пен жазаны ауырлататын мºн-жайлар деп танылады:

à) ќылмыстарды ºлденеше рет жасау, ќылмыстардыњ ќайталануы;

á) ќылмыс арќылы ауыр зардаптар келтiру; в)адамдартобыныњ,алдыналасμзбайласќанадамдартобыныњ,

±йымдасќан топтыњ немесе ќылмыстыќ ќауымдастыќòûњ (ќылмыстыќ ±йымныњ) ќ±рамында ќылмыс жасау;

ã) ќылмыс жасаѓàíäà àéðûќша белсендi рμë àòќàðó;

д) айыпкер ‰шiн психикасы б±зылуыныњ ауыр т‰рiнен зардап шегетiнi алдын ала белгiлi адамдарды не ќылмыстыќжауаптылыќ жасына толмаѓан адамдарды ќылмыс жасауѓа тарту;