ы

салдарын алдын ала бiлсе жºне осы салдардыњтуындауын ќаласа немесе оѓан саналы т‰рде жол берсе не оларѓà íåìќ±райды ќараса, ºкiмшiлiк ќ±ќûќ б±зушылыќ ќàñàќана жасалѓан деп танылады.

ªêiìøiëiê ќ±ќûќ б±зушылыќты абайсызда жасау. Егер ºкiмшiлiк ќ±ќûќ б±зушылыќ æàñàѓàí æåêå àäàì μçiíiњ iсºрекетiнiњ (ºрекетсiздiгiнiњ) зиянды салдарыныњ туындау м‰мкiндiгiн алдын ала бiлсе, бiраќ æåòêiëiêòi íåãiçñiç îíûњ алдын алуѓа болады деп ±шќары ойласа, не тиiстi назар салѓан жºне ескерген жаѓдайда оныњ алдын алуѓа болса да осындай салдардыњ туындау м‰мкiндiгiн алдын ала бiлмесе, ºкiмшiлiк ќ±ќûќ б±зушылыќ абайсызда жасалды деп танылады.

ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ б±зушылыќ ‰ø³í æàçà ќолданылады. ªк³мш³л³к жаза ºд³л, ќ±ќûќ б±зушылыќòûњ сипатына, оныњ жасалуы мºн-жайларына, ќ±ќûќ б±зушылыќ жеке басына сай келу³ шарт.

Б³р адам ек³ немесе одан да кμï ºê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ б±зушылыќ æàñàѓан кезде ºрб³р ќ±ќûќ б±зушылыќ ‰ø³í æåêå-æåêå ºê³ìø³ë³ê æàçà ќолданылады. Егер адам б³рнеше ºк³мш³л³к ќ±ќûќ б±зушылыќ жасап, ол ³стерд³ б³р судья, орган ќараса, б±л адамѓа белг³л³ б³р т‰рдег³ жазалары ќолданылѓàí æàѓдайда ºк³мш³л³к ќàìàóѓа алудыњ åњ ±çàќ ìåðç³ì³ — 30 òºóë³êïåí, àë òμтенше жаѓдай режим³н³њ талаптарын б±зѓàíû ‰ø³í ºê³ìø³ë³ê ќàìàóѓа алу 45 тºул³ктен аспауы ќàæåò.

Ќîѓàì ќашанда белг³л³ б³р тºрт³пке с‰йене отырып μм³р с‰ред³. Ол ºрб³р азаматтыњ саналы, жаќñû ò³ðø³ë³ã³ ìåí æàðќын болашаѓына жол ашады. Ал ќîѓамда тºрт³п болмаса ол ќ±лдырайды, ондай ќîѓàìíûњ келешег³ болмайды. Сол себепт³ белг³л³ б³р за- њäûëûќќа с‰йене отырып, тºрт³п орнатудыњ ìàњûçû çîð. Ќàç³ðã³ óàќытта реттелу субъект³лер³ мен объект³лер³не байланысты белг³л³ жаѓдаймен аумаќ аясында ќолданылатын реттеу т‰рлер³ мен тºс³лдер³ ќалыптасќàí, ñîíûњ á³ð³ — çàњды жауапкершл³к.

Çàњды жауапкерш³л³к — жеке адамныњ, ќîѓàìíûњ, мемлекетт³њ ìàќñàò-ì‰ääåñ³í ќîðѓàóäàѓû μòå ê‰ðäåë³, μòå ìàњûçäû øàðà. Îíûњ ºðá³ð ñàëàѓа байланысты бμë³íåò³í ò‰ðëåð³ áàð. Ñîíûњ ³ø³íäåã³ åњ ìàњыздысы — зањды жауапкерш³л³к болып табылады. ªк³мш³л³к жауапкерш³л³к деген³м³з — ºê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ нормаларына с‰йене отырып μê³ìåòò³њ арнайы органына немесе лауазымды адамныњ ќ±ќûќ á±çóøûѓа ºк³мш³л³к жауапќа тарту, ќалпына келт³ру шараларды ќолдануда кμр³н³с табатын зањды жауапкерш³л³кт³њ ìàњûçäû ò‰ð³.

ªкiмшiлiк жауаптылыќòà áîëóѓà òèiñ ò±ëѓàëàð: 1) àќûë-åñi ä±ðûñ, 16 æàñќа жеткен жеке адам; 2) зањäû ò±ëѓà.

ªêiìøiëiê ќ±ќûќ б±зушылыќ æàñàѓан кезде он алты жасќà òîëѓан жеке адам ºкiмшiлiк жауаптылыќòà áîëóѓà òèiñ. Ќ±ќûќќà ќарсы ºрекет жасаѓан кезде аќûë-åñi êåì æàѓдайда болѓàí, ÿѓíè μçiíiњ iс-ºрекетiнiњ (ºрекетсiздiгiнiњ) íàќты сипаты мен ќàóiïòiëiãií ò‰ñiíå àëìàѓан немесе созылмалы психикалыќ ñûðќатыныњ, óàќытша психикасы б±зылуыныњ, àќûë-åñ êåìäiãiíiњ немесе психиканыњ μçãå äå ñûðќàòòû æàé-ê‰éiíiњ салдарынан аќûë-åñi êåì æàѓдайда болѓан жеке адам ºкiмшiлiк жауаптылыќќа тартылмайды.

Лауазымды адам ќызметт³к м³ндеттер³н орындамауына немесе ти³с³нше орындамауына байланысты ºк³мш³л³к ќ±ќûќ б±зушылыќ æàñàѓàí æàѓдайда ºк³мш³л³к жауаптылыќќа тартылады. М±ндай мºн-жайлар болмаѓан кезде ºк³мш³л³к ќ±ќûќ б±зушылыќòûњ жасалуына к³нºл³ лауазымды адам жалпы нег³здерде жауаптылыќòà áîëóѓà òè³ñ.

Çàњнамада белг³ленген тºрт³ппен т³ркелген жºне зањäû ò±ëѓà ќ±рмай дара кºс³пкерл³к ќызметт³ ж‰зеге асыратын жеке т±лѓалар (б±дан ºр³ — дара кºс³пкерлер), жеке нотариус, адвокат, сол сияќты дара кºс³пкерд³њ æºíå çàњäû ò±ëѓàíûњ ±йымдыќ- бил³к ету немесе ºк³мш³л³к-шаруашылыќ функцияларды орындайтын ж±мыскерлер³, сондай-аќ çàњäû ò±ëѓàíûњ басшылары лауазымды адамдар рет³нде ºк³мш³л³к жауаптылыќта болады.

Çàњäû ò±ëѓалардыњ ºкiмшiлiк жауаптылыѓû

Ќàçàќстан Республикасыныњ ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ б±зушылыќ туралы кодекс³нде белг³ленген ќ±ќûќ б±зушылыќòû, êμзделген ºрекеттi зањäû ò±ëѓàíû áàñќару функциясын ж‰зеге асыратын орган немесе адам жасаса, р±ќсат берсе, маќ±лдаса, зањäû ò±ëѓà ºêiìøiëiê ќ±ќûќ б±зушылыќ ‰шiн ºкiмшiлiк жауаптылыќòà áîëóѓà òèiñ.

Åãåð Ќàçàќстан Республикасыныњ ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ б±зушылыќ туралы Кодекстiњ нормаларында олар жеке адамѓа немесе зањäû ò±ëѓàѓà ќолданылатын-ќолданылмайтыны кμрсетiлмесе, осы нормалардыњ мºнi бойынша олар тек жеке адамѓà ќатысты жºне соѓàí ѓàíà ќолданылуы м‰мкiн жаѓдайларды ќîñïàѓанда, осы нормалар жеке адамѓà æºíå çàњäû ò±ëѓàѓà ќатысты бiрдей дºрежеде ќолданылады.

ªк³мш³л³к жауаптылыќты болдырмайтын мºн-жайлар

Ќажеттi ќîðѓàíó. Ќажеттi ќîðѓàíó æàѓдайында, яѓни жеке басын, т±рѓын ‰йiн, меншiгiн, жер учаскесiн жºне ќîðѓанушыныњ

немесе μзге де адамдардыњ áàñќà äà ќ±ќûќтарын, ќîѓàìíûњ немесе мемлекеттiњ çàњìåí ќîðѓалатын м‰дделерiне ќîë ñ±ѓóøûѓà çèÿí êåëòiðó àðќûëû ќ±ќûќќà ќàðñû ќîë ñ±ѓылудан ќîðѓау кезiнде, егер б±л ретте ќажеттi ќîðѓàíó øåãiíåí øûѓып кетуге жол берiлмеген болса, Ќàçàќстан Республикасыныњ ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ б±зушылыќ туралы Кодексте кμзделген ºрекеттi жасау ºкiмшiлiк ќ±ќûќ б±зушылыќ болып табылмайды.

Ќîë ñ±ѓушылыќ æàñàѓан адамды ±стау. Ќ±ќûќќà ќàðñû ќîë ñ±ѓушылыќ æàñàѓан адамды ±стау кезiнде, б±л адамды мемлекеттiк органдарѓà æåòêiçó æºíå îíûњ æàњà ќîë ñ±ѓушылыќтар жасауын болдырмау ‰шiн, егер м±ндай адамды басќàøà ќ±ралдармен ±стау м‰мкiн болмаса жºне б±л ретте осы ‰шiн ќажеттi шараларды асыра ќолдануѓа жол берiлмесе, Ќàçàќстан Республикасыныњªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќб±зушылыќтуралы Кодексте кμзделген ºрекеттi жасау ºкiмшiлiк ќ±ќûќ б±зушылыќ болып табылмайды.

Àäàìѓà ќажеттiлiктен асып, шектен тыс, жаѓдайдан туындамаѓàí àéќын зиян келтiрген кезде, олардыњ ±ñòàëѓàí àäàì æàñàѓàí ќîë ñ±ѓушылыќòûњ сипаты мен ќауiп дºрежесiне жºне ±стаудыњ мºн-жайына кμрiнеу сºйкес келмеуi ќîë ñ±ѓó- øûëûќ æàñàѓан адамды ±стау ‰шiн ќажеттi шараларды асыра ќолданушылыќ деп танылады. М±ндай асыра ќолдану тек ќàñàќàíà çèÿí êåëòiðó æàѓдайларында ѓана ºкiмшiлiк жауаптылыќќà ºêåï ñîѓàäû.

Àñà ќажеттiлiк. Аса ќажеттiлiк жаѓдайында, яѓни осы адамныњ немесе μзге де адамдардыњ μмiрiне, денсаулыѓûíà, ќ±ќûќòàðû ìåí çàњды м‰дделерiне, ќîѓàìíûњ немесе мемлекеттiњ м‰дделерiне тiкелей ќàòåð òμíäiðåòií ќàóiïòi æîþ ‰øií Ќàçàќстан Республикасыныњ ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ б±зушылыќ туралы Кодекспен ќîðѓалатын м‰дделерге зиян келтiру, егер б±л ќàóiïòi μçãå ќ±ралдармен жою м‰мкiн болмаса жºне б±л орайда аса ќажеттiлiк шегiнен асуѓа жол берiлмесе, ºкiмшiлiк ќ±ќûќ б±зушылыќ болып табылмайды.

Ќàòåð òμíäiðãåí ќàóiïòiњ сипаты мен дºрежесiне жºне ќауiп жойылѓàí, ќ±ќûќ ќîðѓау м‰дделерiне тењ немесе зиянды болдырмаудан айтарлыќòàé êμáiðåê çèÿí êåëòiðãåí æàѓäàéѓà àíûќ сºйкес келмейтiн зиян келтiру аса ќажеттiлiк шегiнен асып кету деп танылады. М±ндай асып кету тек ќàñàќàíà çèÿí êåëòiðãåí æàѓдайда ѓана жауаптылыќќà ºêåï ñîѓàäû.

Á±éðûќты немесе μкiмдi орындау. ¤зi ‰шiн мiндеттi б±йрыќты немесе μкiмдi орындау ‰шiн ºрекет еткен адамныњ Ќàçàќñòàí

Республикасыныњªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќб±зушылыќтуралы Кодексте кμзделген ºрекеттi жасауы ºкiмшiлiк ќ±ќûќ б±зушылыќ болып табылмайды. Осындай ºрекеттiњ жасалуына зањñûç á±éðûќ немесе μкiм берген адам ºкiмшiлiк жауаптылыќта болады.

Êμðiíåó çàњñûç á±éðûќты немесе μкiмдi орындау ‰шiн ќàñàќàíà ºêiìøiëiê ќ±ќûќ б±зушылыќ æàñàѓан адам жалпы негiздерде ºкiмшiлiк жауаптылыќта болады. Кμðiíåó çàњñûç á±éðûќты немесе μкiмдi орындамау ºкiмшiлiк жауаптылыќты болдырмайды.

ªдебиеттер:

1.Ашитов З. О., Ашитов Б. З. Ќàçàќстан Республикасыныњ ќ±ќûќ нег³здер³.— Алматы, Жет³-Жарѓû, 2003.

2.Áàќќ±ëîâ Ñ. Ä. Ќ±ќûќ нег³здер³.— Алматы, 2004.

3.Таранов А. Ќàçàќстан Республикасыныњ ºê³ìø³ë³ê ќ±ќûѓы.— Алматы, 2003.

4.Баянов Е. ªк³мш³л³к ќ±ќûќòûњ схемалар бойынша аныќтамасы.— Алматы, 2003.

Нормативт³к-ќ±ќûќòûќ àêò³ëåð:

1)ЌР Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл. Алматы, 2007.

2)ЌÐ-íûњПрезидентт³њ«Ќàçàќстан Республикасы Президентi туралы» 1995 жылѓы 26 желтоќсандаѓы Конституциялыќ çàњ к‰ш³ бар Жарлыѓû.

3)ЌÐ-íûњ «Ќàçàќстан Республикасыныњ ‡к³мет³ туралы» 1995 жылѓы 18 желтоќсандаѓы Конституциялыќ çàњû.

4)ªê³ìø³ë³ê ќ±ќûќ б±зушылыќ туралы Ќàçàќстан Республикасыныњ 2001 æûëѓû 30 ќàњтардаѓы Кодекс³.— Алматы, 2001.

5)«Мемлекетт³к ќызмет туралы» Ќàçàќстан Республикасыныњ 1999 æûëѓы 23 ш³лдедег³ ¹ 453 Зањû.

6)«Жерг³л³кт³ мемлекетт³к басќару туралы» Ќàçàќстан Республикасыныњ 2001 æûëѓû 23 ќàњтардаѓû ¹ 148-²² Çàњû.

4. Òàќûðûï.

Ќàçàќстан Республикасыныњ ќ±ќûќ ќîðѓау органдары жºне сот

1.Ќàçàќстан Республикасында ќ±ќûќ ќîðѓау органдарыныњ ќызмет³н³њ жºне ±йымдастырылуыныњ íåã³çäåð³.

2.ЌÐ-íûњ прокуратурасы: ж‰йес³, ќ±рылымы.

3.²шк³ ³стер органдары.

4.ЌÐ-íûњЌау³пс³зд³к комитет³ органдарыныњæ‰éåñ³, ìàќñàòû.

5.ЌÐ-ѓû ñîò æºíå ñîò ºä³ëä³ã³.

1. Ќàçàќстан Республикасында ќ±ќûќ ќîðѓау органдарыныњ ќызмет³н³њ жºне ±йымдастырылуыныњ íåã³çäåð³

Республикада Конституция, Зањдар, Президент жарлыќòàðû æºíå áàñќа нормативт³к акт³лер талаптарыныњ орындалуын ќамтамасыз етуге ти³ст³ ќ±ќûќ ќîðѓау органдары ќ±ðûëѓàí. Ќ±ќûќ ќîðѓау органдарына жататындар: прокуратура, ³шк³ ³стер органдары, ±лттыќ ќау³пс³зд³к органдары, соттар, адвокатура.

Азаматтардыњ, мемлекетт³њ çàњды м‰дделер³н ќîðѓàó ‰ø³í ºðá³ð ќ±ќûќ ќîðѓау органыныњ алдына ќойылатын μз м³ндеттер³, оларѓа бер³лген ерекше ќ±ќûќтар болады. Олар бipiн-бipi кайталамайды, 6ipaќ μз м³ндеттер³н орындау ‰ст³нде бip-бip³нe ќîëќабыс тиг³з³п отырады. Прокуратура, ³шк³ ³стер органдары, тергеу органдары жинаќталып келгенде к‰ш ќ±рылымы болып табылады ол к³мдерд³њ тарапынан болса да, мейл³ μз ел³м³здег³ азаматтардыњ, мейл³ шетелд³к азаматтардыњ, мейл³ азаматтыѓû æîќадамдардыњтарапынан болсын, зањдарды ќîë ñ±ѓушылыќòàí ќîðѓàó ê‰çåò³íäå ò±ðѓàí ñàќшылар болып табылады.

Мемлекетт³њ ì³íäåò³ ìåí ќызмет³ ќîѓàì μì³ð³í³њ êμптеген салаларын ќамтиды. Солардыњарасында аса мањызды м³ндеттерд³њ ќатарына жататын ³с ќ±ќûќòûќ тºрт³п пен зандылыќты, адамдардыњ ќ±ќûѓын, бостандыѓын, мемлекетт³к жºне мемлекетт³к емес б³рлест³ктерд³њ, åњбек ±жымдарыныњ м‰дделер³н ќîðѓàó, ќылмыспен к‰ресу.

ʱêûќ ќîðѓау органдары ќ±ќûќ ќîðѓайтын жºне ќîѓàìäûќ òºðò³ï ïåí ќ±ќûќòûќòºðò³ïò³, çàњäûëûќòû êîðѓàóäû ќамтамасыз етет³н органдарѓà áμл³нед³. Мысалы нотариус, адвокатура, сот т.б.

ñèÿќтыоргандарќ±ќûќќîðѓауоргандарынажататындыќтарымен олар ќîѓàìäûќ òºðò³ïò³ ñàќтауды ќамтамасыз етумен айналыспайды. Ондай органдарѓà, åњ алдымен, полиция жºне ³шк³ ³стер органдарыныњ ³шк³ ºскер, патрульд³к кызметтер³ сек³лд³, ќîѓàìäûќ òºðò³ïò³ ñàќòàó ‰ø³í ќ±ðûëѓàí áμл³мдер жатады.

Ќ±ќûќ ќîðѓау органдарыныњ ќызметтер³не:

1)конституциялыќ áàќûëàó;

2)ºд³л соттылыќ;

3)соттардыњ ±йымдастырылуын ќамтамасыз ету;

4)прокурорлыќ ќàäàѓàëàó;

5)ќылмысты аныќтау жºне тергеу;

6)çàњ êμìåã³ æºíå ќылмыстыќ ³с бойынша ќîðѓàó ñèÿќты ³сºрекеттер жатады.

2.Ќàçàќстан Республикасыныњ прокуратурасы: ж‰йес³, ќ±рылымы

Прокуратура мемлекет атынан Республиканыњ àóìàѓûíäà çàњдардыњ, ЌР Президент³ жарлыќтарыныњ æºíå μзге де нормативт³к ќ±ќûќòûќàêò³ëåðä³њдºлме-дºл ºр³ б³ркелк³ ќолданылуын, жедел-³здест³ру ќызмет³н³њ, àíûќтау мен тергеуд³њ, ºк³мш³л³к жºне орындаушылыќ ³ñ æ‰ðã³çóä³њ çàњäûëûѓûí æîѓàðû ќàäàѓа- лауды ж‰зеге асырады, зањäûëûќòûњкез келген б±зылуын аныќ- òàó ìåí æîþ æμн³нде шаралар ќолданады, сондай-аќ Республика Конституциясы мен зањдарына ќайшы келет³н зањäàð ìåí áàñќà äà ќ±ќûќòûќ акт³лерге наразылыќ á³ëä³ðåä³.

Прокуратура сотта мемлекет м‰ддес³н б³лд³ред³, сондай-аќ çàњмен белг³ленген жаѓдайда, тºрт³пте жºне шекте ќылмыстыќ ќóѓындауды ж‰зеге асырады.

Прокуратура органдарыныњ æ‰éåñ³í Ќàçàќстан Республикасыныњ Бас прокуроры басќарады. Ол — Бас прокуратураныњ басшылыѓûíäà ò±ðѓàí àäàì.

Республика Прокуратурасы тμменг³ прокурорларды жоѓàðû ò±ðѓан прокурорларѓа жºне Республика Бас Прокурорына ба- ѓындыра отырып, б³рыњѓай орталыќтандырылѓàí æ‰éå ќ±райды. Ол μç μê³ëåòò³ã³í áàñќа мемлекетт³к органдардан, лауазымды адамдардан тºуелс³з ж‰зеге асырады жºне Республика Президент³не ѓана есеп беред³.

Республиканыњ Бас Прокурорын μç μê³ëåòò³ ìåðç³ì³ ³ø³íäå ò±òќûíѓà àëóѓа, к‰штеп ºкелуге, оѓàí ñîò òºðò³á³ìåí ºê³ìø³ë³ê

жазалау шараларын ќолдануѓà ќылмыс ‰ст³нде ±сталѓан немесе ауыр ќылмыстар жасаѓан реттерд³ ќîñïàѓанда, Сенаттыњ êåë³ñ³ì³íñ³ç ќылмыстыќ жауапќа тартуѓа болмайды. Бас Прокурор μê³ìåòò³ã³í³њ ìåðç³ì³ áåñ æûë.

Республика прокуратурасыныњ ќ±зырет³, ±йымдастырылуы мен ќызмет тºрт³б³ 1995 æûëѓы 21 желтоќñàí äàѓû «ЌР Прокуратурасы туралы» Çàњымен белг³ленед³.

Жерг³л³кт³ жерлерде облыстардыњ, аудандардыњ, ќалалардыњ прокурорлары болады.

Мысалы, мемлекетт³к органдар, лауазымды т±лѓалар кейде зандардыњталабын орындамау ‰ш³н оларды б±рмалауѓа тырысады. Сондыќтан прокуратура барлыќ мемлекетт³к органдардыњ, мемлекетт³к жºне мемлекетт³к емес ±йымдардыњ çàњäàð ìåí áàñќа да нормативт³к акт³лер ережелер³н б±рмалаусыз, дºлмедºл орындауын баќылап отырады.

Осындай маќсатпен прокуратура Конституция, зањдар, Президент жарлыќòàðû ê³ìí³њтарапынан б±зылса да, соны аныќтап, олар сол б±рмалауларды жою ‰ш³н шаралар ќолданады. Ондай жолсыздыќтардыњ êμб³ азаматтардыњ ќ±ќûќтары мен бостандыќтарына ќатысты болып келед³.

Сондыќтан прокуратура барлыќ мемлекетт³к органдардыњ ж±мысын мынадай баѓыттарда ќàäàѓалайды:

1)прокуратура азаматтардыњ ќ±ќûќтары мен бостандыќ- тарыныњ ñàќталуын ќàäàѓалайды. Мысалы, егер ‰к³мет немесе ºлдеб³р министрл³к не болмаса ºк³м азаматтардыњ конституциялыќ ќ±ќûќтары мен бостандыќтарын б±затындай шеш³м ќабылдайтын болса, прокуратура осы органдарѓа (немесе сотќа) наразылыќ åíã³ç³ï, ì±íäàé øåø³ìí³њ çàњсыздыѓын дºлелдейд³;

2)прокуратура ºк³мш³л³к ³с ж‰рг³зуд³њ çàњäûëûѓûí áàќы- лайды. ªк³мш³л³к жолмен азаматтардыњ ќ±ќûѓы б±зылатын болса, мемлекетт³к органдарды: мемлекетт³к автомобиль инспекциясын, санитарлыќ инспекцияны жºне т.б. ºк³мш³л³к жауапкерш³л³кке тартады. Осы органдар азаматтардыњ ќ±ќûѓûí á±çûï îòûðѓàí æîќ па — прокуратура соны тексеред³;

3)прокуратура жедел ³здест³ру ж±мысын, тергеу ³с³н³њ çàњäûëûѓûí ќàäàѓалайды. Тергеу органдары ќылмысты ³стерге тергеу ж‰рг³зед³, осы маќсатпен дºлелдер жинастырылады, к‰д³кт³ адамдардан, куºлардан, жºб³р шеккен адамдардан жауап алады т.т. М³не, осындай ж±мыстардыњ ‰ст³нде тергеу органдары зањды, азаматтардыњќ±ќûќтары мен бостањäûќтарын б±зѓàí

æîќ па, тергеуд³њ тыйым салынѓàí ºä³ñòåð³í ќолданѓàí æîќ па т.т., прокуратура соларды баќылайды.

Осы ж±мыстарды атќару ‰ш³н прокуратура тергеу органдарына тексеру ж‰рг³зед³. Ол м±ндай ж±мысты зањдардыњ б±зылуы жºне т.б. туралы т‰скен арыз бен шаѓымдарѓа байланысты ж‰рг³зед³. Демек прокуратура органдары мемлекетт³њ ѓана емес, ºрб³р адамныњ да м‰дделер³н ќîðѓàéäû.

3. ²шк³ ³стер органдары

Ќàçàќстан Республикасыныњ ³шк³ ³стер органдары ел³м³зд³њ çàњдарына сºйкес аныќтау, алдын-ала тергеу мен жедел ³здест³ру ќызмет³н сондай-аќ ќîѓàìäûќ òºðò³ïò³ ñàќòàó ìåí ќîѓàìäûќ ќàó³ïñ³çä³êò³ ќамтамасыз ету, адам мен азаматтыњќ±ќûќтары мен бостандыѓûíà, ќîѓам мен мемлекетт³њ м‰дделер³не ќылмыстыќ æºíå μçãå äå çàњѓà ќàðñû ќîë ñ±ѓушылыќтардыњ алдын алу жºне жолын кесу жμí³íäåã³ àòќарушылыќ æºíå μк³м етуш³л³к м³ндеттер³н ж‰зеге асыратын арнайы мемлекетт³к орган болып табылады.

²шк³ ³стер органдарыныњ á³ðò±òàñ æ‰éåñ³í ЌР ²шк³ ³стер министрл³г³, оныњ ќ±рамына к³рет³н департаменттер мен μçãå äå ќ±рылымдыќ áμл³мшелер, облыстардыњ, республикалыќ ìàњûçû áàð ќала мен Республика астанасыныњ, êμë³êòåã³ îѓàí áàѓынатын ³шк³ ³стер департаменттер³, ќалалыќ, аудандыќ, ќалалардаѓы аудандыќ, поселкел³к, жел³л³к ³шк³ ³стер органдары, ³шк³ ºскерлер, ²²М ќарасты оќу орындары ќ±райды.

²шк³ ³стер органдарыныњ нег³зг³ м³ндеттер³:

1) çàњѓà ќайшы озбырлыќтан адам мен азаматтыњќ±ќûѓы мен бостандыѓûí ќîðѓàó, ќîѓàìäûќòºðò³ïò³ ќîðѓàó æºíå ќàó³ïñ³çä³êò³ ќамтамасыз ету, ќылмыстардыњ æºíå ќ±ќûќты б±зушылыќòûњ áàñќà äà ò‰ðëåð³í³њ алдын алу, оларды аныќтап, жолын кесу; 2) аныќтама ж‰рг³зу ³с³н ж‰зеге асыру жºне ќылмыстыќ жазалар мен ºк³мш³л³к шараларды орындау; 3) кºмелетке толмаѓан балалардыњ ќараусыз ќалуын жºне олардыњ ќ±ќûќòû á±çóûí àíûќòàó æºíå áîëѓызбау, ќылмыс жасап, алдын ала аныќтаудан, тергеуденжºнесоттанжасырынып,ќылмыстыќнемесеºк³мш³л³к жазаны мойындаудан жалтарып ³з-т‰зс³з жоѓàëѓандарды жºне т.б. ³здест³ру; 4) ±рланѓан м‰л³кт³ ³здест³ру, жол ж‰ру ережелер³н саќòàóѓà áàќылау жасау, паспорт ж‰йес³ ережелер³н ³ске асыруѓа азаматтар мен лауазымды т±лѓàëàð áàќылау жасау; 5)

шетел азаматтарыныњ республика аумаѓында болу ережелер³н саќтауына баќылау жасау, мемлекетг³к жºне басќа объект³лерд³ ќîðѓàó ò.ñ.

Осы м³ндеттерд³ орындау ‰ш³н ³шк³ ³стер органдарына, олардыњ ќызметкерлер³не мынадай ќ±ќûќòàð áåð³ëåä³:

1.Азаматтардан олардыњ ќîѓàìäûќ òºðò³ï ïåí ќîѓàìäûќ ќàó³ïñ³çä³êò³ ñàќтауын, ќ±ќûќќà ќàðñû ќимылдарды тоќтатуын талап етед³. Егер б±л талаптар орындалмаса, онда органдар к‰штеу шараларын ќолдануѓà õàќылы болады.

2.Åãåð á³ð ê³ñ³ æμí³íäå ќылмыс жасады немесе ºк³мш³л³к ќ±ќûќты б±зды деген к‰д³к пайда болса, оныњ к³м екенд³г³н аныќтайтын ќ±жаттарын тексеред³.

3.Жасалѓан немесе ºз³рлен³п жатќàí ќ±ќûќ б±зу ºрекеттер³ туралы т‰скен арыздарды, хабарларды ќарайды, оларды т³ркейд³, ондай ºрекеттерд³ болѓызбау, ашу, ќ±ќûќб±зушыларды ±стау жμí³íäå äåð êåç³њде шаралар ќолданады.

4.Егер органдарда ќылмыстыќæºíå áàñќа ºрекеттер жμн³ндег³ материалдар бойынша ³с ж‰рг³з³л³п жатќан болса, соларѓа байланысты т‰с³н³ктер, ќ±жаттар, жауаптар алу ‰ш³н ти³ст³ азаматтарды шаќырады. Ал шаќûðûëѓан адам дºлелд³ себепс³з келуден бас тартатын болса, оны к‰штеп ºкелед³.

5.Ќ±ќûќ á±çѓан ºскери ќызметш³лерд³ ±стап, оларды ºскери коменданттарѓа, ºскери комиссарларѓа тапсырады.

6.Жастары18-гетолмаѓàí,á³ðàќќ±ќûќòûá±çѓанжасμсп³р³мдер мен балаларды ±стап алып, уаќûòøà îќшаулау, бей³мдеу жºне оњалту орталыќтарында ±стау, оларды ќабылдайтын жºне бμлет³н орындарѓа орналастырады. Ќараусыз ќàëѓан балалар мен жасμсп³р³мдерд³ камќоршылыќæºíå ќайырымдылыќоргандарына жетк³з³п отырады.

7.Айналадаѓы адамдарѓà í±ñќан келт³ру³ немесе ќîѓàìäûќ òºðò³ïò³ á±çóû ûќтимал адамдарды арнаулы медициналыќ мекемелерге жетк³зед³.

8.Ќылмыс жасады деген к‰д³к туѓûçѓан адамдардыњ ³ç³íå ò‰ñêåí æàѓдайда орган ќызметкерлер³ азаматтардыњ ò±ðѓûí ‰éëåð³ ìåí áàñќа да ‰й-жайларына тежеус³з к³р³п, олардыњ ³ø³í ќарап, тексеред³.

9.Êμл³ктерд³ тоќтатып, ж‰рг³зуш³лерд³њмашина айдауѓа, ж‰к тасымалдауѓà ќ±ќûќ берет³н ќ±жаттарын тексеред³. Егер кμл³кт³ ж‰рг³зу, ж‰кт³ тасымалдау жμн³ндег³ ережелер³ б±зылѓан болса,

çàњäà êμрсет³лген шараларды ќолданады: ж‰рг³зуш³н³ машина ж‰рг³зуден шеттетед³, ж‰кт³ арнаулы орынѓà æåòê³çä³ðåä³, ò.ñ.

²шк³ ³стер органдарына, олардыњ ќызметш³лер³не ќîѓàìäûќ тºрт³п орнатылуын, зањдардыњорындалуын баќûëàóѓà ì‰ì-ê³í- ä³ê òóѓызатын басќà äà ќ±ќûќòàð áåð³ëåä³.

Ќîѓàìäà ќ±ќûќòûќ тºрт³п болуына, барлыќ азаматтардыњ ќ±ќûќтары мен бостандыќтары б±зылмауына олардыњ μçäåð³ ì‰ääåë³ áîëóѓà òè³ñ.

Íåѓ±рлым саналы азаматтар ³шк³ ³стер органдарыныњ ќîѓàìäûќ òºðò³ïò³ ќîðѓàó æμн³ндег³ ж±мысына жºрдемдес³п т±рады. Б±л ³сте ерекше кμзге т‰скен адамдарды ³шк³ ³стер органдары ‰нем³ кμтермелеп отырады.

²шк³ ³стер органдарыныњ ќызметкерлер³не мына жаѓдайларда оќ-äºð³ë³ ќаруларды ќолдануѓà ð±ќñàò åò³ëåä³:

1)азаматтарды ќылмыскерлерд³њ шабуылынан ќîðѓау ‰ш³н жºне кеп³лд³ктег³ адамдарды босату ‰ш³н;

2)³шк³ ³стер органдарыныњ ќызметкерлер³не, олардыњ отбасындаѓы адамдарѓà, æàñàќшыларѓа жасалѓан шабуылды тойтару ‰ш³н;

3)азаматтардыњ ò±ðѓын ‰йлер³не, мемлекетт³к ±йымдардыњ êåњсе ‰йлер³не жасалѓан шабуылды тойтару ‰ш³н.

Áîëѓàí ќылмыстан ќîðѓàíó, òîќòàòó æàѓдайында да ќàðó ќолданылады.

²шк³ ³стер органдары жасалѓàí ќылмыстар бойынша аныќтау, жедел ³здест³ру ж±мыстарын ж‰рг³зед³.

²øê³ ³ñòåð μк³лдер³ мынадай м³ндеттер атќарады: ќылмыс жасады немесе ќылмыс жасауѓа ºз³рлен³п ж‰р деген к‰д³к туѓûçѓан адамдарды ±стайды. Мынадай тергеу ж±мыстарын ж‰рг³зед³: суретке т‰с³ред³, дыбыс жазады, кино, теледидар бейнелер³н жасайды; кμòåð³ëãåí ќылмыстыќ ³стер бойынша мемлекетт³к органдар мен ±йымдардан к³д³р³сс³з жºне ќайтарусыз материалдар алады; азаматтарды шаќырып, олардан т‰с³н³к с±райды, ќ±жаттар талап етед³, жауап алады; ќылмыстыњќандай жаѓдайда жасалѓàíûí àíûќòàó ìàќсатымен ж±ртшылыќты хабардар ет³п, оларды осыѓан ж±мылдыру ‰ш³н б±ќаралыќàќпарат ќ±ралдарын пайдаланады т.т.

Тергеуш³лер ќылмыскерлерд³ ºшкерелеп, оларды ќылмыстыќ жауапќа тарту ‰ш³н басќà äà ќимылдар жасайды.

4. ЌÐ-íûњ ќау³пс³зд³к комитет³ органдарыныњ æ‰éåñ³, ìàќñàòû

Ќàçàќстан Республикасыныњ ¦ëòòûќ ќауiпсiздiк органдары — республиканыњ ќàóiïñiçäiãií ќамтамасыз ету ж‰йесiнiњ ќ±рамдас бμлiгi болып табылатын жºне μçäåðiíå áåðiëãåí μкiлеттiктер шегiнде жеке адамныњæºíå ќîѓàìíûњќàóiïñiçäiãií, åëäiњ конституциялыќ ќ±рылысын, мемлекеттiк егемендiгiн, аумаќòûќ т±тастыѓын, экономикалыќ, ѓылыми-техникалыќ æºíå ќîðѓаныс ºлеуетiн ќîðѓàóäû ќамтамасыз етуге арналѓàí Ќàçàќстан Республикасыныњ Президентiне тiкелей баѓынатын жºне есеп беретiн арнаулы мемлекеттiк органдар.

¦ëòòûќ ќауiпсiздiк органдарыныњ мiндеттерi: 1) жеке адамныњ, ќîѓам мен мемлекеттiњ ќàóiïñiçäiãií ќамтамасыз ету саласындаѓы мемлекеттiк саясатты ºзiрлеу мен iске асыруѓà ќатысу; 2) Ќàçàќстан Республикасыныњ м‰ддесi ‰шiн барлау аќпаратын iздеп табу; 3) шетел мемлекеттерi арнайы ќызметтерi мен ±йымдарыныњ, сондай-аќ жекелеген адамдардыњ Ќàçàќстан Республикасыныњ ќàóiïñiçäiãiíå í±ќñàí êåëòiðóãå áàѓытталѓан барлау жºне μçãå äå ќызметiн аныќтау, алдын алу жºне тыю; 4) Ќàçàќстан Республикасыныњ конституциялыќ ќ±рылысын к‰шпен μзгертуге, т±тастыѓûí á±çóѓà æºíå ќауiпсiздiгiн ºлсiретуге баѓытталѓан терроризм жºне μçãå äå ќызметтi аныќтау, алдын алу жºне тыю; 5) зањìåí ¦ëòòûќ ќауiпсiздiк комитетi органдарыныњ æ‰ðãiçóiíå æàòќûçûëѓàí ќылмыстарды аныќтау, тыю, ашу жºне тергеу; 6) Ќàçàќстан Республикасыныњ Президентiн, Ќàçàќстан Республикасыныњ мемлекеттiк органдарын, Ќарулы К‰штерiн, басќа да ºскерлерi мен ºскери ќ±рамаларын бейбiт кезде жºне соѓûñ óàќытында ‰кiметтiк байланыспен ќамтамасыз ету; 7) Ќàçàќстан Республикасыныњ мемлекеттiк органдарында, ±йымдарында, Ќарулы К‰штерiнде, басќа да ºскерлерi мен ºскери ќ±рамаларында шифрлау ж±мысын ±йымдастыру; 8) Ќàçàќстан Республикасыныњ мемлекеттiк шекарасын к‰зетудi жºне ќîðѓàóäû ќамтамасыз ету болып табылады.

¦ëòòûќ ќауiпсiздiк органдары ќызметiнiњ ќ±ќûќòûќ íåãiçií:

1)Ќàçàќстан Республикасыныњ Конституциясы мен зањäàðû;

2)«ЌÐ-íûњ ¦ëòòûќ ќауiпсiздiк органдары туралы» ЌÐ 1995 æûëѓы 21 желтоќсандаѓû Çàњû; 3) Ќàçàќстан Республикасыныњ õàëûќаралыќшарттыќæºíå μзге де мiндеттемелерi; 5) Ќàçàќстан Республикасы Конституциялыќ Êåњåñi ìåí Æîѓàðѓы Сотыныњ

нормативтiк ќаулылары; 6) Ќàçàќстан Республикасыныњ Президентi бекiтетiн ¦лттыќ ќауiпсiздiк комитетi туралы Ереже ќ±райды.

¦ëòòûќ ќауiпсiздiк органдарыныњ ќызметi зањäûëûќ, дара басшылыќ, баршаныњ çàњ алдындаѓû òåњдiгi, адамныњ жºне азаматтыњ ќ±ќûќтары мен бостандыќтарын ќ±рметтеу жºне саќтау, саяси партиялар мен μзге де бiрлестiктер ќызметiнен тºуелсiздiк принциптерiнде ќ±рылады.

¦ëòòûќ ќауiпсiздiк органдары μç ќызметiн ж‰зеге асырѓан кезде мемлекет адамныњжºне азаматтыњќ±ќûќтары мен бостандыќтарына кепiлдiк бередi. Адамныњжºне азаматтыњќ±ќûќтары мен бостандыќòàðû çàњда тiкелей кμзделген ерекше жаѓдайларда жºне тºртiппен ѓана шектелуi м‰мкiн. ¦лттыќ ќауiпсiздiк органдары зањмен белгiленген шектерде ºрбiр азаматќà îíûњ ќ±ќûќтары мен м‰дделерiн ќîçѓайтын ќ±жаттармен, шешiмдермен танысу м‰мкiндiгiн ќамтамасыз етуге мiндеттi. ¦лттыќ ќауiпсiздiк органдарыныњ, олардыњ ºскери ќызметшiлерiнiњ, ж±мысшылары мен ќызметшiлерiнiњ iс-ºрекеттерiне ±лттыќ ќауiпсiздiк органдарыныњ æîѓàðû ò±ðѓан органдарына, проку- ра-тураѓа немесе сотќà øàѓым жасауѓа болады.

Ќàçàќстан Республикасыныњ ±ëòòûќ ќауiпсiздiк органдарыныњ áiðûњѓàé æ‰éåñií Ќàçàќстан Республикасыныњ ¦ëòòûќ ќауiпсiздiк комитетi, оныњведомстволары, ±лттыќќàóiïñiçäiêòiњ àóìàќòûќæºíåμзгедеоргандары,¦лттыќќауiпсiздiккомитетiнiњ ºскерлерi, арнаулы маќсаттаѓû áμлiмшелер, оќу орындары, ѓылыми-зерттеу мекемелерi жºне басќа да ведомстволыќ áàѓы- ныстаѓы ±йымдар ќ±райды.

¦ëòòûќќауiпсiздiк комитетiн Республика Президентi ќ±рады, таратады жºне ќàéòà ќ±рады жºне ол Республиканыњ орталыќ àòќарушы органдарыныњ ж‰йесiне кiрмейдi. ¦лттыќ ќауiпсiздiк комитетiнiњ ведомстволарына басшылыќ жасауды ж‰зеге асырады, Ќàçàќстан Республикасыныњ çàњдарында белгiленетiн тºртiппен ±лттыќ ќàóiïñiçäiêòiњ àóìàќòûќ æºíå μзге де органдарын, сондай-аќ ведомстволыќ áàѓыныстаѓы ±йымдарын ќ±рады, таратады жºне ќайта ±йымдастырады жºне оларѓа басшылыќ жасайды.

¦ëòòûќ ќауiпсiздiк комитетiн Республика Парламентi Сенатыныњ келiсiмi бойынша Республиканыњ Президентi ќызметке таѓайындайтын Тμðàѓà áàñќарады; оны Республика Президентi ќызметтен босатады.

çàњìåí ќîðѓалатын μçãå äå ќ±пияны ќ±райтын мºлiметтердi жария етуге ќойылатын талаптарды саќтай отырып алу; 15) ±лттыќ ќауiпсiздiк органдарыныњ ќ±зыретiне енетiн мºселелер жμíiíäå æåðãiëiêòi μêiëäi æºíå àòќарушы органдарды хабардар ету; 16) ±лттыќ ќауiпсiздiк органдарыныњ ќызметiне ќатысты архивтегi оперативтiк, тергеу жºне басќа да материалдарды саќтау мен пайдалануды ж‰зеге асыру; 17) ±лттыќ ќауiпсiздiк органдары ºскери ќызметшiлерiнiњ жеке басын, олардыњ áμлiмшелерiнiњ, ‰й-жайлары мен кμëiê ќ±ралдарыныњ ведомстволыќ ќарастылыѓûí ќ±пиялау маќсатында басќа мемлекеттiк органдар мен ±йымдардыњ ќ±жаттарын пайдалану; 18) ±лттыќ ќауiпсiздiк органдарына ж‰ктелген мiндеттердi орындау жºне аталѓан органдардыњ ќызметiн ќамтамасыз ету ‰шiн ќажеттi ±йымдар мен бμлiмшелердi Ќàçàќстан Республикасыныњ çàњдарында белгiленген тºртiппен ќ±ру; 19) арнайы техникалыќ æºíå μçãå äå ќ±ралдарды ќоса, арнайы байланыс, ќàðó-æàðàќ æºíå æàðàќòàó ќ±ралдарын ºзiрлеу, жасау, сатып алу жºне пайдалану. Осы маќсатта Ќàçàќстан Республикасыныњ мемлекеттiк органдарымен жºне ±йымдарымен, шет мемлекеттердiњ арнаулы ќызметтерiмен жºне фирмаларымен шарттар, контрактар жасасу; 20) Ќàçàќстан Республикасыныњ ќàóiïñiçäiãií ќамтамасыз ету проблемалары жμíiíäå ѓылыми-зерттеулер ж‰ргiзу. Автоматтандырылѓàí àќпараттыќ-талдау ж‰йелерi мен арнайы байланыс т‰рлерiнiњ ж‰йелерiн ºзiрлеу жºне жасау; 21) Ќàçàќстан Республикасыныњ мемлекеттiк органдары мен шет мемлекеттердiњарнаулы ќызметтерi ‰шiн шарттыќнегiзде кадрлар даярлауды ж‰зеге асыру.

5. Ќàçàќстан Республикасындаѓû ñîò æºíå ñîò ºä³ëä³ã³

Ќ±ќûќ ќîðѓау органдары ж‰йес³ндег³ мањызды орын алатын мемлекетт³к органдардыњ б³р³ — соттар. Сот ºд³летт³л³г³н ³ске асыра отырып соттар, жаза таѓайындау, жазадан босату т.б. сияќòû øåø³ìäåð ќабылдай отырып, ќ±ќûќты колданып, μç³í³њ áèë³êò³ê ќ±зырет³н ж‰зеге асырып, жеке жºне зањäû ò±ëѓалардыњ ќ±ќûќтары мен м³ндеттер³н аныќтай отырып, олардыњ м‰д- делер³н, ºд³л, зањ àðќûëû ќîðѓàóѓа ти³с орган. Адамдар ќàæåò áîëѓàíäà ºä³ëä³ê ‰ø³í ñîò òμðåë³ã³íå æ‰ã³íåä³.

Ќàçàќстан Республикасында сот бил³г³ мемлекетт³к бил³к тармаќтарыныњ б³р³ болып табылады жºне зањнаманы б±зуѓà

байланысты ќîѓамда туындайтын ќàќòûѓыстарды Конституцияны, зањдарды, басќа нормативт³к кес³мдерд³ нег³зге ала отырып, шешуд³ маќñàò ò±òàäû.

ªд³л сотты сот тек республиканыњ атынан, ќандай да б³р басќа мемлекетт³к органныњ, лауазымды адамдардыњ, ќîѓàìäûќ б³рлест³ктерд³њ, ºлеуметт³к топтардыњ, азаматтардыњ ерк³нен тºуелс³з ж‰зеге асырады.

Ñîò áèë³ã³í³њ ìàњûçäû μç³íä³ê áåëã³ñ³ îíûњ айртыќøûëûѓы болып табылады. Ешб³р басќа бил³к тармаѓûíûњ — çàњ øûѓарушы, атќарушы, сондай-аќ Ќàçàќстан Республикасы Президент³ де сот μк³летт³ктер³н иеленбейд³. Тек соттар ѓана ºд³л сотты ж‰зеге асырады, б±л Конституцияда ерекше ескер³лген. Конституцияныњ 75-бабында «Ќàçàќстан Республикасында ºд³л тμðåë³ã³í òåê ñîò ќана ж‰зеге асырады» деп жазылѓàí.

Ќàçàќстан Республикасында сот билiгi т±раќты судьялар, сон- дай-аќ çàњäà êμзделген жаѓдайларда жºне тºртiппен ќылмыстыќ сот iсiн ж‰ргiзуге тартылѓàí àëќа заседательдерi арќылы соттарѓà ѓàíà òèåñiëi.

Ќàçàќстан Республикасында сот тμðåëiãií òåê ñîò ќана ж‰зеге асырады. Соттыњ ерекше μêiëåòòiãií áàñќа органдарѓа берудi кμздейтiн зањ àêòiëåðií øûѓàðóѓа тыйым салады. Ешќандай μзге органдар мен т±лѓалардыњ судья μкiлеттiгiн немесе сот билiгi функцияларын иеленуге ќ±ќûѓû æîќ.

Ñîò iñií ќàðàó òºðòiáiìåí ќаралуѓà òèiñ μтiнiштердi, арыздар мен шаѓымдарды басќà åøќандай органныњ, лауазымды немесе μзге де адамдардыњ ќарауына немесе баќûëàóѓа алуына болмайды.

Ñîò áèëiãi Ќàçàќстан Республикасыныњ атынан ж‰зеге асырылады жºне азаматтар мен ±йымдардыњ ќ±ќûќтарын, бостандыќòàðû ìåí çàњды м‰дделер³н ќîðѓàóѓа, Республика Конституциясыныњ, çàњдарыныњ μзге де нормативтiк-ќ±ќûќ- òûќ àêòiëåðiíiњ, õàëûќаралыќ шарттарыныњ орындалуын ќамтамасыз етуге ќызмет етедi.

ªркiмге мемлекеттiк органдардыњ, ±йымдардыњ, лауазымды жºне μзге де адамдардыњ Республиканыњ Конституциясында жºне зањдарында кμзделген ќ±ќûќòàðѓа, бостандыќòàð ìåí çàњды м‰дделерге н±ќсан келтiретiн немесе оларды шектейтiн кез келген зањñûç øåøiìäåði ìåí iñ-ќимылдарынан сот арќûëû ќîðѓàëóѓà êåïiëäiê áåðiëåäi.

Åøêiìäi äå îíûњ iñií çàњíûњ барлыќ талаптары мен ºдiлеттiлiктi саќтай отырып ќ±зыреттi, тºуелсiз жºне ала-

ламайтын соттыњ ќàðàó ќ±ќûѓынан айыруѓа болмайды. Сот билiгi азаматтыќ, ќылмыстыќ æºíå çàњда белгiленген μзге де сот iсiн ж‰ргiзу нысандары арќылы ж‰зеге асырылады.

Судьялар сот тμрелiгiн iске асыру кезiнде тºуелсiз жºне тек Конституция мен зањѓà ѓàíà áàѓынады. Судьялардыњ мºртебесi мен тºуелсiздiгiне н±ќñàí êåëòiðåòií çàњдарды немесе μзге де нормативтiк-ќ±ќûќòûќ àêòiëåðäi ќабылдауѓа жол берiлмейдi.

Ñîò òμрелiгiн iске асыруда сот ќызметiне ќандай да бiр араласуѓа жол берiлмейдi жºне зањ бойынша жауапкершiлiкке ºкеп соѓàäû. Íàќты iстер бойынша судьялар есеп бермейдi.

Сот шешiмдерi мен судьялардыњ μç μкiлеттiктерiн ж‰зеге асыру кезiндегi талаптарын барлыќ мемлекеттiк органдар мен олардыњ лауазымды адамдары, жеке жºне зањäû ò±ëѓалар орындауѓа мiндеттi. Сот шешiмдерi мен судьяныњ талаптарын орындамау зањмен белгiленген жауапкершiлiкке ºкеп соѓàäû.

Соттар ѓимараттарына жºне сот отырысы залдарына Ќàçàќ- стан Республикасыныњ Мемлекеттiк Туы орнатылады жºне Ќàçàќстан Республикасыныњ Мемлекеттiк Елтањбасыныњ бейнесi ќойылады.

Судьялар сот тμрелiгiн судья мантиясын киiп ж‰зеге асырады, оныњ нысаны мен сипаттамасын Ќàçàќстан Республикасыныњ Президентi бекiтедi.

Ќàçàќстан Республикасыныњ ñîò æ‰éåñií Ќàçàќстан Респуб- ли-касыныњ Æîѓàðѓû Ñîòû æºíå Ќàçàќстан Республикасыныњ Конституциясына жºне осы Конституциялыќ çàњѓà ñºéêåñ ќ±- рылатын жергiлiктi соттар ќ±райды.

Ќандай да болмасын атаумен арнаулы жºне тμтенше соттар ќ±ðóѓа жол берiлмейдi. Жергiлiктi соттарѓа мыналар жатады:

1)облыстыќ æºíå îëàðѓà òåњестiрiлген соттар (Республика астанасыныњ ќалалыќ соты, республикалыќ ìàњûçû áàð ќалалардыњ ќалалыќ соттары, мамандандырылѓàí ñîò — Ќàçàќстан Республикасы ªскерлерiнiњ ªскери соты жºне бас- ќàëàð);

2)аудандыќ æºíå îëàðѓà òåњестiрiлген соттар (ќалалыќ, ауданаралыќ, мамандандырылѓан сот — гарнизонныњ ºскери соты жºне басќàëàð).

Ќàçàќстан Республикасында мамандандырылѓан (ºскери, экономикалыќ, ºкiмшiлiк, кºмелетке толмаѓандардыњ iñòåði æμíiíäåãi æºíå áàñќа) соттар ќ±рылуы м‰мк³н.

Ќàçàќстан Республикасыныњ Æîѓàðѓы Соты мен жергiлiктi соттардыњЌàçàќстан РеспубликасыныњМемлекеттiк Елтањáàñû ìåí μçiíiњ атауы бейнеленген мμрi болады.

Ќàçàќстан Республикасы сот ж‰йесiнiњ áiðëiãi:

1)Конституцияда, осы конституциялыќ çàњäà, iñ æ‰ðãiçó æºíå μçãå äå çàњдарда белгiленген, барлыќ соттар мен судьялар ‰шiн ортаќ æºíå áiðûњѓàé ñîò òμрелiгi принциптерiмен;

2)сот билiгiн барлыќсоттар ‰шiн сот iсiн ж‰ргiзудiњçàњдарда белгiленген бiрыњѓай нысандары арќылы ж‰зеге асырумен;

3)Ќàçàќстан Республикасыныњ барлыќ соттарыныњ ќолданыстаѓû ќ±ќûќòû ќолдануымен;

4)çàњдарда судьялардыњ áiðûњѓай мºртебесiн баянды ету-

ìåí;

5)çàњды к‰шiне енген сот актiлерiн Ќàçàќстан Республикасыныњ á‰êië àóìàѓында орындаудыњ мiндеттiлiгiмен;

6)барлыќ соттар тек ќана Республикалыќ бюджет есебiнен ќаржыландырумен ќамтамасыз етiледi.

Ќàçàќстан Республикасындаѓû ñîò ќ±рылысы мен судьялар мºртебесi, сондай-аќ ñîò òμрелiгiн iске асыру тºртiбi Ќà- çàќстан Республикасыныњ Конституциясымен, 2000 жылѓы 25 желтоќсандаѓû ЌР Сот ж‰йес³ мен судьялардыњ мºртебес³ туралы конституциялыќ çàњûìåí æºíå áàñќà äà çàњ актiлерiмен белгiленедi.

Аудандыќ æºíå îëàðѓà òåњестiрiлген соттар

Аудандыќ æºíå îëàðѓà òåњестiрiлген соттарды (б±дан ºрi — аудандыќ соттар) уºкiлеттi органныњ Æîѓàðѓû Ñîò Òμðàѓасымен келiсiлген ±сынысы бойынша Ќàçàќстан Республикасыныњ Президентi ќ±ðàäû, ќайта ±йымдастырады жºне таратады.

Ќàçàќстан Республикасыныњ Президентi бiрнеше ºкiмшiлiкаумаќòûќ бiрлiктерде бiр аудандыќ сот немесе бiр ºкiмшiлiкаумаќòûќ бiрлiкте бiрнеше аудандыќ ñîò ќ±ðóû ì‰ìê³í.

Аудандыќ соттар ‰шiн судьялардыњ жалпы санын уºкiлеттi органныњ ±сынысы бойынша Ќàçàќстан Республикасыныњ Президентi бекiтедi.

ªрбiр аудандыќ сот ‰шiн судьялардыњ санын осы сот тμðàѓасыныњ ±сынысы негiзiнде уºкiлеттi орган белгiлейдi.

Аудандыќ сот Конституцияда жºне ЌР Сот ж‰йес³ мен судьялардыњ мºртебес³ туралы конституциялыќ çàњда белгiленген тºртiппен таѓайындалатын тμðàѓадан жºне судьялардан т±рады.