ы

Ќàðæû æûëû — бюджеттiњ àòќарылуы ж‰зеге асырылатын, к‰нтiзбелiк жылдыњ 1 ќàњтарынан басталып, 31 желтоќсанында аяќталатын уаќûò êåçåњi;

Бюджетт³к жоспарлау жμн³ндег³ орталыќ уºк³летт³ орган орташа мерзiмдi кезењге арналѓан мемлекеттiк бюджеттiњ болжамды кμрсеткiштерiн жºне тиiстi ќаржы жылына арналѓан республикалыќ бюджеттiњ жобасын жоспарлау жμнiндегi функцияларды ж‰зеге асыратын орталыќ àòќарушы орган;

²øêi áàќûëàó æμнiндегi орталыќ уºкiлеттi орган — iшкi мемлекеттiк ќàðæû áàќылауы функцияларын ж‰зеге асыратын орталыќ àòќарушы орган;

Бюджеттi атќàðó æμнiндегi орталыќ уºкiлеттi орган

республикалыќ бюджеттi жºне μç ќ±зыретi шегiнде жергiлiктi бюджеттердi жºне Ќàçàќстан Республикасыныњ ¦ëòòûќ ќîðûí àòќàðó æμнiндегi бюджеттiк есеп пен есептiлiктi атќару, ж‰ргiзу саласындаѓы функцияларды ж‰зеге асыратын орталыќ àòќарушы орган;

Экономикалыќ жоспарлау жμнiндегi орталыќ уºкiлеттi орган — Ќàçàќñòàí Республикасыныњºлеуметтiк-экономикалыќ дамуыныњ íåãiçãi áàѓыттарын ºзiрлеу функцияларын ж‰зеге асыратын орталыќ àòќарушы орган.

Ñàëûќ ñàëó ìàќсатында ќолданылатын негiзгi ±ѓымдар:

Ќайырымдылыќ êμìåê — æåêå ò±ëѓàëàðѓа ºлеуметтiк ќолдау кμрсету маќсатында, коммерциялыќ ±йымдарѓà, ñîí- äàé-àќ ќызметiн ºлеуметтiк салада ж‰зеге асыратын ±йымдарѓа олардыњ æàðѓûëûќ ќызметiн ќолдау маќсатында μòåóñiç íåãiçäå áåðiëåòií ì‰ëiê;

Ñûéàќû — кредиттер ‰шiн; ќаржы лизингi бойынша Ќàçàќстан Республикасыныњќаржы лизинг³н³њмºселелер³н реттейт³н зањ àêò³ëåð³íå ñºéêåñ ñûéàќû ò‰ð³íäå áåðiëãåí (àëûíѓан) м‰лiк ‰шiн; салымдар (депозиттер) бойынша; жинаќтаушы саќтандыру шарттары бойынша; жинаќтаушы саќтандыру шарттары бойынша; борыштыќ áàѓàëû ќàѓаздар бойынша тμлемдер

— дисконт не купон (бастапќы орналастыру ќ±нынан жºне (немесе) сатып алу ќ±нынан дисконтты не сыйлыќàќыны ескере отырып);

¦тыстар — конкурстарда, жарыстарда (олимпиадаларда), фестивальдарда, лотереялар бойынша, салымдар мен борыштыќ áàѓàëû ќàѓаздар бойынша ойындарды ќоса, ±тыс ойындары бойынша салыќòμлеушiлер алатын заттай жºне аќшалай т‰рдегi табыстардыњ кез келген т‰рлерi;

Грант — мемлекеттер, мемлекеттердiњ ‰кiметтерi, халыќà- ðàëûќжºне мемлекеттiк ±йымдар, ќызметi ќайырымдылыќæºíå õàëûќаралыќсипаттаболатынжºнеЌàçàќстанРеспубликасыныњ Конституциясына ќайшы келмейтiн, мемлекеттiк органдардыњ ќорытындылары бойынша Ќàçàќстан Республикасыныњ ‡кiметi белгiлейтiн тiзбеге енгiзiлген шетелдiк ‰кiметтiк емес ќîѓàìäûќ ±йымдар мен ќорлар — Ќàçàќстан Республикасына, Ќàçàќстан Республикасыныњ ‡êiìåòiíå, çàњäû ò±ëѓàëàðѓа, сондай-аќ жеке адамдарѓа; шетелдiктер мен азаматтыѓû æîќ адамдар — Ќàçàќстан Республикасына жºне Ќàçàќстан Республикасыныњ ‡êiìåòiíå áåëãiëi áið ìàќсаттарѓа (мiндеттерге) жету ‰шiн μтеусiз негiзде беретiн м‰лiк;

²çã³ë³ê êμìåê — õàëûќòûњ μìiði ìåí ò±ðìûñ æàѓдайларын жаќсарту ‰шiн, сондай-аќ ºскери, экологиялыќ, òàáèѓи жºне техногендiк сипаттаѓû òμтенше жаѓдайлардыњ алдын алу жºне оларды жою ‰шiн шет елдерден жºне халыќаралыќ ±йымдардан жiберiлген азыќ-ò‰ëiê, õàëûќ т±тынатын тауарлар, техника, ќ±ðàë-æàðàќтар, жабдыќтар, медициналыќ ќ±ралдар жºне дºрiдºрмектер, μзге де заттар т‰рiнде Ќàçàќстан Республикасына μòåóñiç áåðiëåòií, Ќàçàќстан Республикасыныњ‡кiметi уºкiлеттi ±йымдар арќûëû áμëåòií ì‰ëiê;

Дивидендтер — акциялар бойынша тμленуге тиiстi табыс; ќîðäûњáàñќарушы компаниясы пайларды сатып алѓан кезде пайлар бойынша табыстарды ќîñïàѓанда, пайлыќ инвестициялыќ ќîðäûњ пайлары бойынша тμленуге тиiстi табыс; зањäû ò±ëѓà μç ќ±рылтайшылары, ќатысушылары арасында бμлетiн таза табыстыњ áið áμëiãi; çàњäû ò±ëѓаны тарату кезiнде, сондай-аќ ќ±рылтайшыныњ, ќатысушыныњ çàњäû ò±ëѓàѓà ќатысу ‰лесiн алып ќîéѓан кезде, ќ±рылтайшыныњ, ќатысушыныњ æàðѓûëûќ капиталѓа салым ретiнде енгiзген м‰лкiн ќîñïàѓанда, резидент зањäû ò±ëѓà μç ќ±рылтайшылары, ќатысушылары арасында бμëãåí æºíå ºðáið ќ±рылтайшыныњ, ќатысушыныњ ќатысу ‰лесiн саќтай отырып, жарѓûëûќ ќîðäû ±ëѓàéòóѓà áàѓытталѓàí ì‰ëiêòåí áàñќà, ì‰ëiêòi áμлуден т‰сетiн табыстар;

Борыштыќ áàѓàëû ќàѓаздар бойынша дисконт —

борыштыќáàѓàëû ќàѓаздардыњноминалдыќќ±ны мен бастапќы орналастырылу (купон есепке алынбаѓàí) ќ±ны немесе оларды сатып алу (купон есепке алынбаѓàí) ќ±ны арасындаѓы айырма; Борыштыќ áàѓàëû ќàѓаздар — çàåì ќатынастарын куºландыратын ќàðæû ќ±ралдары. Борыштыќ áàѓàëû ќàѓаздарѓà

мемлекеттiк баѓàëû ќàѓаздар, облигациялар жºне Ќàçàќстан Республикасыныњ çàњдарына сºйкес борыштыќ áàѓàëû ќàѓаздар деп танылѓàí áàñќà äà áàѓàëû ќàѓаздар жатады;

Ќатысу ‰лесi — æåêå æºíå çàњäû ò±ëѓалардыњ áiðëåñiï ќ±ратын ±йымдарѓа, консорциумдарѓа, акционерлiк ќîѓамдарды жºне инвестициялыќïàé ќорларын ќîñïàѓàíäà, ì‰ëêiìåí ќатысу ‰лесi;

Áàñќа да мiндеттi тμлемдер — бюджетке белгiлi бiр мμл- шерде ж‰ргiзiлетiн мiндеттi аќша аударымдары (алымдар, баждар, тμëåìàќûëàð ìåí òμлемдер);

Æåêå êºñiïêåð — çàњäû ò±ëѓà ќ±рмай кºсiпкерлiк ќызметiн ж‰зеге асыратын резидент немесе резидент емес жеке т±лѓà;

Ò±ëѓà — æåêå ò±ëѓà æºíå çàњäû ò±ëѓà; æåêå ò±ëѓà —

Ќàçàќстан Республикасыныњ азаматы, шет мемлекетт³њ азаматы, азаматтыѓû æîќ àäàì; çàњäû ò±ëѓà — Ќàçàќстан Республикасыныњ немесе шет мемлекеттiњ çàњдарына сºйкес ќ±ðûëѓан ±йым (шетелдiк зањäû ò±ëѓа). Шет мемлекетт³њçàњдарына сºйкес ќ±ðûëѓан компания, ±йым немесе басќа да корпорациялыќ ќ±ралым маќсаттары ‰шiн олар ќ±ðûëѓан шет мемлекетт³њ çàњäû ò±ëѓасы мºртебесiне ие ме, жоќ ïà — îѓàí ќарамастан дербес зањäû ò±ëѓàëàð ðåòiíäå ќарастырылады;

Ñàëûќòàð — мемлекет бiржаќòû òºðòiïïåí çàњ ж‰зiнде белгiлеген, белгiлi бiр мμлшерде ж‰ргiзетiн, ќайтарымсыз жºне μтеусiз сипатта болатын бюджетке тμленетiн мiндеттi аќшалай тμлемдер;

Ñàëûќ берешегi — бересi сомасы, сондай-аќ μсiмп±лдар мен айыпп±лдардыњ òμленбеген сомалары;

Ñàëûќ òμëåóøi — ñàëûќты жºне бюджетке тμленетiн басќа да мiндеттi тμлемдердi тμлеушi болып табылатын т±лѓà;

Ñàëûќ агентi – Ñàëûќ кодекс³не сºйкес тμëåì êμзiнен ±сталатын салыќтарды есептеу, ±стау жºне аудару жμнiндегi мiндет ж‰ктелген жеке кºсiпкер, жеке нотариус, адвокат, зањäû ò±ëѓà, îíûњ iøiíäå Ќàçàќстан Республикасында ќызметiн т±раќты мекеме, филиал, μêiëäiê àðќылы ж‰зеге асыратын резидент емес зањäû ò±ëѓà;

Ñàëûќрежимi — ÑàëûќКодекс³нде белгiленген салыќтарды жºне бюджетке тμленетiн басќа да мiндеттi тμлемдердi тμëåó æμнiндегi барлыќ ñàëûќ мiндеттемелерiн есептеу кезiнде салыќ òμëåóøi ќолданатын салыќ çàњдары нормаларыныњ жиынтыѓû;

Æåð ќойнауын пайдаланушылар — Ќàçàќстан Республикасыныњ àóìàѓында, м±най операцияларын ќîñà àëѓàíäà,

æåð ќойнауын пайдалану жμнiндегi операцияларды Ќàçàќстан Республикасыныњ çàњ акт³лерiне сºйкес ж‰зеге асыратын жеке жºне зањäû ò±ëѓàëàð;

Çàњäû ò±ëѓàíûњ ќ±рылымдыќ áμëiìøåñi — филиал,

μêiëäiê;

Уºкiлеттi мемлекеттiк орган — мемлекет алдындаѓû ñàëûќ мiндеттемелерiнiњ орындалуына салыќ áàќылауын ќамтамасыз ететiн Ќàçàќстан Республикасыныњ мемлекетт³к органы;

Уºкiлеттiоргандар—бюджеткетμленетiнмiндеттiтμлемдер- дi есептеудi жºне (немесе) жинауды ж‰зеге асыруѓà Ќàçàќстан Республикасыныњ Yкiметi уºкiлеттiк берген салыќ органдарын ќîñïàѓàíäà, Ќàçàќстан Республикасыныњ мемлекеттiк органдары;

Ñàëûќ òμëåóø³í³њ электрондыќ ќ±æàòû — белг³ленген электрондыќ форматта бер³лген, ол ќабылданып жºне б³рдейл³г³ расталѓаннан кей³н салыќ òμëåóø³í³њ электрондыќ цифрлыќ ќîëòàњбасымен куºландырылѓан электрондыќ ќ±æàò;

Ñàëûќ òμëåóø³í³њ электрондыќ цифрлыќ ќîëòàњáàñû —

электрондыќ цифрлыќ ќîëòàњáà ќ±ралдарынан жасалѓан жºне электрондыќ ќ±жаттыњ д±рыстыѓûí, îíûњ ñàëûќ òμлеуш³ге тиес³л³г³нжºнемазм±ныныњμзгермейт³н³нрастайтынэлектрондыќ цифрлыќ нышандардыњ ðåòò³ë³ã³;

Áàѓàëû ќàѓаздар — акциялар, борыштыќ áàѓàëû ќàѓаздар, туынды баѓàëû ќàѓаздар жºне Ќàçàќстан Республикасыныњ çàњдарына сºйкес баѓàëû ќàѓаздар деп танылѓàí ì‰ëiêòiê ќ±ќûќòûњ μзге де объектiлерi.

ªдебиеттер:

1.Баянов Е. Мемлекет жºне ќ±ќûќнег³здер³.— Алматы, 2002 ж.

2.Ашитов З. О., Ашитов Б. З. Ќàçàќстан Республикасыныњ ќ±ќûќ нег³здер³.— Алматы: Жет³ Жарѓû, 2003.

3.Áàќќ±ëîâ Ñ. Ä. Ќ±ќûќ нег³здер³.— Алматы, 2004.

4.Оспанов Ќ. È. Ќ±ќûќ íåã³çäåð³: Îќó ќ±ралы.— Алматы: Жет³ жарѓû, 2006.

5.Шеметаев К. Байм±ратова Г. ЌÐ Ќàðæû ќ±ќûѓы. Лекция курсы.— Т‰ркестан, 2001.

6.Ñåé³òќасымов Ѓ. Àќша. Несие. Банктер.— Алматы: Экономика, 2001.

7.Худяков А. Финансовое право РК. Общая часть.— Алматы: Ќàðæû-Ќаражат, 1995.

8.Финансовое право РК. (Сборник документов) Составитель Диденко П. В.— Алматы: Данекер, 2000.

9.Найманбаев М. ЌÐ Ќàðæû ќ±ќûѓы.— Алматы, 1994.

10.Омирбаев С. Финансы.— Астана, 2003.

Нормативт³к-ќ±ќûќòûќ àêò³ëåð:

1.ЌР Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл. (21 мамыр 2007 ж. μзгертулер мен толыќтырулар) Алматы, 2007.

2.Ќàçàќстан РеспубликасыныњБюджет кодекс³. 24 сºу³р 2004

æ.

3.«Ñàëûќ жºне бюджетке тμленет³н басќа да м³ндетт³ тμлемдер туралы» Ќàçàќстан Республикасыныњ Кодекс³ (Салыќ кодекс³) 2001 жылѓы 12 маусым.

4.«ЌÐ-äàѓы БАНКТЕР ЖªНЕ БАНК ЌЫЗМЕТ² ТУРАЛЫ» ЌÐ-íûњ 1995 æûëѓы 31 тамыздаѓû çàњû.

5.«ЌÐ-äàѓû ¦ËÒÒÛЌБАНК² ТУРАЛЫ» ЌÐ-íûњ1995 æûëѓы 30 наурыздаѓû Çàњû.

6.«Валюталыќ реттеу жºне валюталыќ áàќылау туралы» Ќàçàќстан Республикасыныњ 2005 æûëѓы 13 маусымдаѓû ¹ 57 Çàњû.

10. Òàќûðûï.

Ќàçàќстан Республикасыныњ экологиялыќ æºíå æåð ќ±ќûѓûíûњ íåã³çäåð³

1.ЌÐ-íûњ экологиялыќ çàњнамасына жалпы сипаттама.

2.Жерге менш³к ќ±ќûѓû.

3.Жерд³ пайдалану ќ±ќûѓû.

1.ЌÐ-íûњ экологиялыќ çàњнамасына жалпы сипаттама

Экология (грекше о³коs — ‰й, мекен, logos — ѓылым) жанды организдерд³њ т³рш³л³к ортасы мен ара-ќатынасын зерттейт³н биологиялыќ ѓûëûì.

Ќаз³рг³ заманда экология табиѓàò ïåí ќîѓàì àðà-ќатынастарын зерттейт³н ѓûëûìѓа айналѓàí. Îíäà àäàì ìåí òàáèѓàòòûњ μзара б³р-б³р³ мен байланысты екен³ кμр³н³с табады.

Адамзаттыњ т³рш³л³к ортасыныњ айырыќша к‰йзел³ске ±шырайтына байланысты табиѓи ортаны ќîðѓàó ³ñ³íå êåњ³íåí ìºí áåð³ë³ï îòûð.

Ќàçàќстан Республикасыныњ экологиялыќ çàњнамасы ЌР Конституциясына нег³зделед³ жºне Экологиялыќ кодекс пен Ќàçàќстан Республикасыныњ μзге де нормативт³к ќ±ќûќòûќ àêò³ëåð³íåí ò±ðàäû.

Åãåð Ќàçàќстан Республикасы ратификациялаѓàí õàëûќаралыќ шартта ЌР Экологиялыќ кодекстег³ден μзгеше ережелер белг³ленген болса, онда халыќаралыќ шарттыњ ережелер³ ќолданылады.

Экологиялыќ кодекс пен Ќàçàќстан Республикасыныњќîðøà- ѓанортаныќîðѓаусаласындаѓûќатынастардыреттейт³ннормалары бар μçãå äå çàњдарыныњарасында ќайшылыќáîëѓàí æàѓдайда, Экологиялыќ кодекст³њ ережелер³ ќолданылады. Ќîðøàѓан орта объект³лер³н ќîðѓау мен пайдалану жºне ерекше ќîðѓалатын табиѓè àóìàќтар саласындаѓû ќатынастар Экологиялыќ кодексте реттелмеген бμë³ã³íäå Ќàçàќстан Республикасыныњ арнаулы зањдарымен реттелед³.

Экологиялыќ кодекспен Ќàçàќстан Республикасы аумаѓûíûњ øåã³íäå òàáèѓи ресурстарды пайдалану мен ќîðøàѓàí îðòàѓа ºсер етуге байланысты шаруашылыќ æºíå μçãå äå ќызметт³ ж‰зеге асыру кез³нде ќîðøàѓан ортаны ќîðѓàó, ќалпына келт³-

ðó æºíå ñàќòàó, òàáèѓи ресурстарды пайдалану мен молыќтыру саласындаѓû ќатынастар реттелед³.

Æåêå æºíå çàњäû ò±ëѓалар, мемлекет, сондай-аќ ќîðøàѓан ортаны ќîðѓау саласында мемлекетт³к реттеуд³ жºне табиѓи ресурстарды пайдалану саласында мемлекетт³к басќаруды ж‰- зеге асыратын мемлекетт³к органдар экологиялыќ ќ±ќûќòûќ ќатынастардыњ ќатысушылары болып табылады.

Ќàçàќстан Республикасы орныќты дамуыныњ экологиялыќ íåã³çäåð³:

1)àäàì μм³р³ мен денсаулыѓû ‰ø³í ќолайлы ќîðøàѓан ортаны ќамтамасыз ету жμí³íäåã³ ìàќñàòќа мемлекетт³њ ќîë æåòê³çó³;

2)ќîðøàѓан ортаны ќîðѓàó æºíå áèîºðò‰ðë³ë³êò³ ñàќòàó;

3)Ќàçàќстан Республикасыныњ μç òàáèѓи ресурстарын μíä³ðóãå ќ±ќûќтарын ќамтамасыз ету мен ³ске асыру жºне табиѓи ресурстарды пайдалану мен ќîðøàѓàí îðòàѓа ºсер ету мºселелер³нде ±лттыќ м‰дделерд³ ќîðѓàó;

4)ќаз³рг³ жºне болашаќ ±ðïàќтардыњ с±ранысын ºд³л ќàíà- ѓаттандыру;

5)μнд³р³с пен т±тынудыњ îðíûќты ‰лг³лер³н дамыту;

6)ќîðøàѓан ортаныњ жай-к‰й³н есепке ала отырып, экологиялыќ нормалаудыњ ºлеуметт³к жºне экономикалыќ даму талаптарына сай келу³;

7)ºрб³р адамныњ экологиялыќ àќпаратќà ќîë æåòê³çó ќ±ќû- ѓûí ñàќтау жºне ж±ртшылыќòûњ ќîðøàѓан ортаны ќîðѓàó ìåí îðíûќты даму мºселелер³н шешуге жан-жаќòû ќатысуы;

8)ќîðøàѓан ортаны ќîðѓау саласында ќабылданатын шаралардыњ жариялылыѓûí ќамтамасыз ету;

9)Æåðä³њ ýêîæ‰éåñ³í³њ салауатты жай-к‰й³ мен т±тастыѓûí ñàќòàó, ќîðѓàó ìåí ќалпына келт³ру маќсатындаѓû æàhàíäûќ ºр³птест³к;

10)ќîðøàѓàí îðòàѓа залал келт³рген³ ‰ш³н жауаптылыќќà ќатысты халыќаралыќ ќ±ќûќòûњ дамуына жºрдемдесу;

11)ќîðøàѓàí îðòàѓа елеул³ залал келт³рет³н немесе адам денсаулыѓы ‰ш³н зиянды деп есептелет³н ќызмет пен заттардыњ кез келген т‰рлер³н басќа мемлекеттерге кμш³ру мен ауыстыруды тежеу, болдырмау, сондай-аќ ќîðøàѓàí îðòàѓа елеул³ немесе орны толмайтын залал ќàòåð³ òμíãåí æàѓдайларда саќтандыру шараларын ќолдану болып табылады.

Ќàçàќстан Республикасы экологиялыќ çàњнамасыныњ нег³зг³ принциптер³:

1)Ќàçàќстан Республикасыныњîðíûќты дамуын ќамтамасыз

åòó;

2)экологиялыќ ќàó³ïñ³çä³êò³ ќамтамасыз ету;

3)экологиялыќ ќатынастарды реттеу кез³ндег³ экож‰йел³ кμçќàðàñ;

4)ќîðøàѓан ортаны ќîðѓау саласындаѓы мемлекетт³к реттеу жºне табиѓи ресурстарды пайдалану саласындаѓы мемлекетт³к басќàðó;

5)ќîðøàѓанортаныластаудыњæºíåîѓанкезкелгенбасќат‰рде залал келт³руд³ болдырмау жμн³нде алдын алу шараларыныњ м³ндетт³л³г³;

6)Ќàçàќстан Республикасыныњ экологиялыќ çàњнамасын б±зѓаны ‰ш³н жауаптылыќтан б±лтартпау;

7)ќîðøàѓàí îðòàѓа келт³р³лген залалды μтеу м³ндетт³л³г³;

8)ќîðøàѓàí îðòàѓà ºñåð åòóä³њ àќûëû áîëó æºíå îѓàí ð±ќñàò àëó òºðò³á³;

9)òàáèѓи ресурстарды пайдалану мен ќîðøàѓàí îðòàѓà ºñåð åòó êåç³íäå íåѓ±рлым экологиялыќ таза жºне ресурс ‰немдеуш³ технологияларды ќолдану;

10)ќîðøàѓан ортаны ќîðѓàó æμн³ндег³ мемлекетт³к органдар ќызмет³н³њ μзара ºрекеттест³г³, ‰йлес³мд³л³г³ мен жариялылыѓû;

11)òàáèѓат пайдаланушыларды ќîðøàѓан ортаны ластауды болдырмауѓа, азайтуѓà æºíå îíû æîþѓà, ќàëäûќтарды кем³туге ынталандыру;

12)экологиялыќ àќпараттыњ ќолжет³мд³л³г³;

13)òàáèѓи ресурстарды пайдалану мен ќîðøàѓàí îðòàѓà ºñåð åòó êåç³íäå ±ëòòûќ м‰дделерд³ ќамтамасыз ету;

14)Ќàçàќстан Республикасы экологиялыќ çàњнамасыныњ õàëûќаралыќ ќ±ќûќ принциптер³мен жºне нормаларымен ‰йлесу³;

15)жоспарланыпотырѓаншаруашылыќæºíåμзгедеќызметт³њ экологиялыќ ќау³пт³л³г³ презумпциясы жºне оны ж‰зеге асыру туралы шеш³мдер ќабылдаѓан кезде ќîðøàѓàí îðòàѓà æºíå õàëûќòûњ денсаулыѓûíà ºñåð³í áàѓалау м³ндетт³л³г³ болып табылады.

Ќîðøàѓан ортаны ќîðѓау саласындаѓы мемлекетт³к реттеу:

1)ќîðøàѓан ортаны ќîðѓау саласындаѓû ќызметт³ лицензиялауды; 2) экологиялыќ нормалауды; 3) ќîðøàѓан ортаны ќîðѓау саласындаѓы техникалыќ реттеуд³; 4) мемлекетт³к экологиялыќ

сараптаманы; 5) экологиялыќ ð±ќсаттар беруд³; 6) мемлекетт³к экологиялыќ áàќылауды; 7) ќîðøàѓан ортаны ќîðѓауды экономикалыќ реттеу ж‰йес³н, неѓ±рлым экологиялыќ таза технологияларды енг³зуд³ ынталандыруды, табиѓàò ќîðѓау ³с-ша- раларын ќаржыландыру ж‰йес³н; 8) мемлекетт³к экологиялыќ мониторингт³; 9) табиѓат пайдаланушыларды, ќîðøàѓан ортаны ластау кμздер³ мен учаскелер³н мемлекетт³к есепке алуды; 10) экологиялыќ á³ë³ì áåðó ìåí àѓàðòó ³ñ³í ќамтиды.

Ќîðøàѓан ортаны ќîðѓау объект³лерi

Æåð, æåð ќойнауы, жер ‰ст³ жºне жер асты сулары; атмосфералыќ ауа; ормандар мен μçãå äå μс³мд³ктер; жануарлар д‰- ниес³, т³р³ организмдерд³њ ãåíä³ê ќîðû; òàáèѓи экологиялыќ ж‰йелер, климат жºне Жерд³њ îçîí ќабаты жойылудан, тозудан, заќымданудан, ластанудан жºне μзге де зиянды ºсерден ќîðѓàëóѓа ти³с. Ерекше ќîðѓалатын табиѓè àóìàќтар жºне мемлекетт³к табиѓè-ќîðûќ ќорыныњ объект³лер³ айрыќøà ќîðѓàëóѓà òè³ñ.

Мемлекетт³к табиѓè-ќîðûќ ќîðû

Мемлекетт³к табиѓè-ќîðûќ ќîðû — òàáèѓат эталондары, уникумдар жºне реликттер, генетикалыќ резерв, ѓылыми-зерттеу- лер, аѓарту, б³л³м беру, туризм мен рекреация нысанасы рет³нде экологиялыќ, ѓылыми, тарихи-мºдени жºне рекреациялыќ æàѓынан ерекше ќ±нды, мемлекетт³к ќîðѓàóѓà àëûíѓàí ќîðøàѓан орта объект³лер³н³њ жиынтыѓû.

Мемлекетт³к табиѓè-ќîðûќ ќорыныњ объект³лер³ «Ерекше ќîðѓалатын табиѓè àóìàќтар туралы» Ќàçàќстан Республикас ыныњ Çàњында белг³ленед³. Мемлекетт³к табиѓè-ќîðûќ ќîðûí ќîðѓау ерекше ќîðѓалатын табиѓè àóìàќòàð ќ±ру жолымен, сон- дай-аќ ќîðøàѓан ортаныњ экологиялыќ, ѓылыми, тарихи-мºдени жºне рекреациялыќ æàѓынан ерекше ќ±нды объект³лер³н пайдалануѓа тыйым салу мен шектеулер белг³леу арќûëû ќамтамасыз ет³лед³.

Ерекше ќîðѓалатын табиѓè àóìàќ. Ерекше ќîðѓалатын табиѓè àóìàќ — ерекше ќîðѓау режим³ белг³ленген мемлекетт³к òàáèѓè-ќîðûќ ќорыныњ òàáèѓи кешендер³ мен объект³лер³ бар жер, су объект³лер³н³њ жºне олардыњ ‰ñò³íäåã³ ºóå êåњ³ñò³ã³í³њ учаскелер³.

Ерекше ќîðѓалатын табиѓè àóìàќтардыњò‰ðëåð³, ќ±ðó òºðò³á³, ќîðѓау режим³н³њ т‰р³, сондай-аќ ерекше ќîðѓалатын табиѓè àóìàќтардыњ жекелеген т‰рлер³н³њ ќызмет³н ±йымдастыру

ерекшел³ктер³ «Ерекше ќîðѓалатын табиѓè àóìàќтар туралы» Ќàçàќстан Республикасыныњ Çàњында белг³ленед³.

Адамныњ ê‰íäåë³êò³ μì³ð³íäå, æåêå æºíå çàњäû ò±ëѓалардыњ шаруашылыќ æºíå μçãå äå ќызмет³нде табиѓи ресурстарды пайдалануы жºне (немесе) ќîðøàѓàí îðòàѓà ºñåð åòó³ òàáèѓат пайдалану болып табылады.

Òàáèѓат пайдалану жалпы жºне арнайы болып бμл³нед³. Жалпы табиѓат пайдалану т±раќты болып табылады жºне халыќòûњ μì³ðë³ê ќажетт³ с±раныстарын ќàíàѓаттандыру ‰ш³н жºне табиѓи ресурстар пайдалануѓа бер³лмей, тег³н ж‰зеге асырылады.

2. Жерге менш³к ќ±ќûѓû

Ќàçàќстан Республикасында жер мемлекеттiк меншiкте болады. Жер учаскелерi ЌР Жер кодекс³нде белгiленген негiздерде, шарттар мен шектерде жеке меншiкте де болуы м‰мкiн.

Жерге меншiк ќ±ќûѓûíûњ ò‰ðëåðiíå — Ќàçàќстан Республикасында жерге мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады жºне бiрдей ќîðѓалады.

Ìåíøiê ќ±ќûѓûíûњ субъектiлерiне: 1) республика аумаѓûíäàѓы жерге мемлекеттiк меншiк ќ±ќûѓûíûњ субъектiсi

— Ќàçàќстан Республикасы; ЌР Жер кодекс³нде белгiленген негiздерде, шарттар мен шектерде жер учаскелерiне жеке меншiк ќ±ќûѓûíûњсубъектiсi — азаматтар жºне мемлекеттiк емес зањäû ò±ëѓалар. Б±л ретте, егер Жер кодекс³нде μзгеше белгiленбесе, азаматтар деп Ќàçàќстан Республикасыныњ азаматтары, сондай- аќ шетелдiктер мен азаматтыѓû æîќ адамдар ±ѓынылады.

Ìåíøiê èåñiíiњ μзiне тиесiлi жер учаскесiн иеленуге, пайдалануѓà æºíå îѓан билiк етуге ќ±ќûѓû áàð. Æåðäiњ меншiк иесi ретiндегi мемлекеттiњ ќ±ќûќтарын μç ќ±зыретiне сºйкес мемлекеттiк органдар ж‰зеге асырады (Жер комитеттер³).

Жер учаскесiне меншiк ќ±ќûѓû:

1)ìåíøiê ќ±ќûѓын табыстау;

2)ìåíøiê ќ±ќûѓûí áåðó;

3)ìåíøiê ќ±ќûѓûíûњ ºмбебап ќ±ќûќòûќ мирасќîðëûќ òºðòiáiìåí (ì±ðàѓà ќалдыру, зањäû ò±ëѓàíûњ ќайта ±йымдастырылуы) ауысуы арќылы туындайды.

Ìåíøiê ќ±ќûѓын табыстау, беру жºне оныњ ауысуы жер учаскесiнiњ нысаналы маќсаты ескерiле отырып, ж‰зеге асырылуѓа ти³с. (Мысалы: ‰й салу, ег³н егу).

Жер учаскесiне меншiк ќ±ќûѓы мына негiздерде туындайды:

1)мемлекеттiк органдар актiлерiнiњ;

2)азаматтыќ-ќ±ќûќòûќ мºмiлелердiњ íåãiçiíäå.

Азаматтар мен зањäû ò±ëѓалардыњ жер учаскелерiне меншiгi

Жеке меншiкте болмайтын жер учаскелерiн ќîñïàѓанда, мемлекеттiк меншiктегi жер учаскелерi азаматтар мен мемлекеттiк емес зањäû ò±ëѓàëàðѓà æåêå ìåíøiêêå áåðiëói ì‰ìêií.

Ќàçàќстан Республикасы азаматтарыныњжеке меншiгiнде шаруа (фермер) ќожалыѓûí, μçiíäiê ќîñàëќы шаруашылыќ ж‰ргiзу, орман μñiðó, áàѓбандыќ, æåêå ò±ðѓын ‰й жºне саяжай ќ±рылысы ‰шiн, сондай-аќ‰йлердi (ќ±рылыстарды, ѓимapaттарды) oлардыњ ìàќсатына сºйкес ќызмет кμрсетуге арналѓàí æåðäi ќîñà àëѓàíäà, μíäiðiñòiê æºíå μíäiðiñòiê åìåñ, îíûњ iøiíäå ò±ðѓын ‰йлердi (ќ±рылыстарды, ѓимараттарды) мен олардыњ кешендерiн салуѓа берiлген (берiлетiн) немесе олар салынѓан жер учаскелерi болуы м‰мкiн.

Шаруа (фермер) ќожалыѓûí, μçiíäiê ќîñàëќы шаруашылыќ ж‰ргiзу, орман μñiðó, áàѓбандыќ, æåêå ò±ðѓын ‰й жºне саяжай ќ±рылысы ‰шiн берiлген жер учаскесiнiњ меншiк иесi болып табылатын азамат Ќàçàќстан Республикасыныњ азаматтыѓûíàí øûќќан кезде меншiк ќ±ќûѓы иелiктен алынуѓà ќайта ресiмделуге тиiс.

Ќàçàќстан Республикасыныњ мемлекеттiк емес зањäû ò±ëѓаларыныњ жеке меншiгiнде тауарлы ауыл шаруашылыѓû μндiрiсiн ж‰ргiзу, орман μсiру ‰шiн, ‰йлердi (ќ±рылыстарды, ѓимараттарды) олардыњ ìàќсатына сºйкес ќызмет кμрсетуге арналѓàí æåðäi ќîñà àëѓàíäà, μíäiðiñòiê æºíå μíäiðiñòiê åìåñ, îíûњ iøiíäå ò±ðѓûí ‰éëåð (ќ±рылыстар, ѓимараттар) мен олардыњ кешендерiн салу ‰шiн берiлген (берiлетiн) немесе олар салынѓан жер учаскелерi болуы м‰мкiн.

Тауарлы ауыл шаруашылыѓû μндiрiсiн ж‰ргiзуге жºне орман μсiруге арналѓàí æåðäi ќîñïàѓанда, жер учаскелерi шетел азаматтарыныњ, азаматтыѓû æîќ адамдардыњ жºне шетелдiк зањды (мемлекеттiк емес) т±лѓалардыњ жеке меншiгiнде болуы м‰мк³н.

Æåêå ìåíøiê ќ±ќûѓын iске асыру

Жер учаскесiнiњменшiк иесi мемлекеттiк органдардыњќандай да бiр р±ќсатын алмай, жер учаскесiн μç ќалауынша иелену, пайдалану жºне оѓàí áèëiê åòó ќ±ќûѓын ж‰зеге асырады.

Ìåíøiê èåñi μçiíiњ жер учаскесiне ќатысты оныњ нысаналы маќсатын μзгертпей, Ќàçàќстан Республикасыныњ çàњ актiлерiнде тыйым салынбаѓан кез келген мºмiлелердi жасасуѓà ќ±ќылы. Жер учаскесiне меншiк ќ±ќûѓû áàñќà àäàìѓа мºмiле жасалѓан кездегi барлыќ ауыртпалыќтарымен берiледi.

Жер учаскесiнiњ ìåíøiê èåñi îíûњ нысаналы маќсатын μзгертпей, жер учаскесiн уаќытша пайдалану туралы шарттыњ íåãiçiíäå îíû óàќытша пайдалануѓа беруге ќ±ќылы. Жер учаскесiн уаќытша пайдалану туралы шарт жалдау шарты (жалѓа алушымен) немесе μтеусiз пайдалану туралы шарт (μтеусiз пайдаланушымен) нысанында жасалады.

Жерге мемлекеттiк меншiк

Мемлекеттiк билiк органдарына, мемлекетт³к ±йымдар мен мекемелерге берiлген, ќîðѓàíûñ ќажеттерiне пайдаланылатын, ерекше ќîðѓалатын табиѓè àóìàќòàð àëûï æàòќàí, ñàóûќтыру жºне тарихи-мºдени маќсаттаѓы, орман жºне су ќорларыныњ, елдi мекендер жерiндегi ортаќ пайдаланудаѓы, босалќû æåð, îíûњ iшiнде арнайы жер ќорыныњ жер учаскелерi, кенттер мен ауылдыќ елдi мекендердiњ ìàњûíäàѓы жайылымдыќ жºне шабындыќ àëќаптар, сондай-аќ жеке меншiкке берiлмеген шалѓàéäàѓы жайылымдар мен басќа да жерлер мемлекеттiк меншiкте болады.

Мынадай жер учаскелерi: ќîðѓаныс жºне мемлекеттiк ќауiпсiздiк, мемлекеттiк меншiктегi ќîðѓàíûñ μíåðêºñiái ќажеттерiне; Ќàçàќстан Республикасыныњ Мемлекеттiк шекарасын ќîðѓàó æºíå ê‰çåòó ‰øií ò±ðѓûçûëѓан инженерлiктехникалыќ ќ±рылыстар, коммуникациялар орналасќан; кеден ќажеттерiне арналѓан жер учаскелерi; ерекше ќîðѓалатын табиѓè àóìàќтар; орман ќорыныњæåði; ñó ќорыныњжерi; магистральдыќ òåìið æîë æåëiëåði ìåí îðòàќ пайдаланудаѓы автомобиль жолдары; жеке меншiк ќ±ќûѓûíäàѓû ‰éëåð ìåí ѓимараттардыњ æºíå îëàðѓà ќызмет кμрсетуге ќажеттi жер учаскелерiн ќîñïàѓанда, елдi мекендердегi ортаќ пайдаланудаѓû àóìàќтар орналасќан жер учаскелерi жеке меншiкте бола алмайды.

Азаматтар жºне мемлекеттiк емес зањäû ò±ëѓалардыњ áμ- ëåê ìåíøiãiíå: ò±ðѓûí õàëûќòûњ ќажетiне арнап пайдаланылатынжºнесоѓанарналѓанжайылымдыќжºнешабындыќàëќаптар; ортаќ пайдаланудаѓы жолдар, оныњ iшiнде шаруашылыќаралыќ жºне мекенаралыќ ìàњûçû áàð, сондай-аќ îðòàќ пайдаланудаѓы жер учаскелерiне μтуге арналѓан жолдар; жер учаскелерiнiњ екi немесе одан кμп меншiк иелерi немесе жер пайдаланушылар

бiрлесiп пайдаланатын суландыру ќ±рылыстары (суландыру каналдары, суаѓарлар, ќ±äûќтар, суат пункттерi) орналасќан жер учаскелерi берiлмейдi.

Ерекше ќîðѓалатын табиѓè àóìàќтарды, магистральды темiр жолдарды, ортаќпайдаланудаѓы автомобиль жолдарын жºне магистральды ќ±бырларды кењейте т‰су ‰шiн белгiленген тºртiппен резервке ќîéûëѓан, сондай-аќ ñºóëåò-ќàëà ќ±рылысыныњ жºне (немесе) ќ±рылыстыњ áåêiòiëãåí ќ±жаттамасына сºйкес ºкiмшiлiк жºне ºлеуметтiк мањызы бар объектiлер (ºуежайлар, ºуеайлаќтар, вокзалдар, станциялар, ортаќ пайдаланудаѓы жолдар, мемлекеттiк органдардыњ ºêiìøiëiê ѓимараттары, ауруханалар, мектептер, мемлекеттiк т±рѓûí ‰é ќоры, парктер, бульварлар, г‰лзарлар жºне ќîѓàìäûќ пайдаланудаѓû áàñќа объектiлер) ќ±рылысына арналѓан жер учаскелерi олардыњ жобалыќ игерiлуiне дейiн жер пайдаланушыларѓà áàñќà ìàќсаттар ‰шiн уаќытша пайдалану ќ±ќûѓûìåí áåðiëói ì‰ìêií.

Мемлекеттiк меншiктегi жерден жер учаскелерi: 1) жеке меншiкке сатылуы немесе μòåóñiç áåðiëói; 2) ò±ðàќты немесе уаќытша жер пайдалануѓà áåðiëói ì‰ìêií.

3. Жерд³ пайдалану ќ±ќûѓû

Жер пайдалану ќ±ќûѓы заттыќ ќ±ќûќ болып табылады. Жер пайдалану ќ±ќûѓû ò±ðàќты немесе уаќûòøà, èåëiêòåí øûѓарылатын немесе шыѓарылмайтын, μтеулi немесе μтеусiз алынатын болуы м‰мкiн. Ешкiмдi де жер пайдалану ќ±ќûѓынан айыруѓа болмайды.

Жер пайдаланушылар:

1)мемлекеттiк жºне мемлекеттiк емес;

2)±ëòòûќ жºне шетелдiк;

3)æåêå æºíå çàњäû ò±ëѓàëàð;

4)ò±ðàќòû æºíå óàќûòøà;

5)бастапќы жºне кейiнгi болып бμëiíåäi.

Жep пайдалану ќ±ќûѓы: 1) жер пайдалану ќ±ќûѓын табыстау; 2) жер пайдалану ќ±ќûѓын беру; 3) жер пайдалану ќ±ќûѓûíûњ ºмбебап ќ±ќûќòûќ мирасќîðëûќ тºртiбiмен ауысуы (м±раѓà ќалдыру, зањäû ò±ëѓàíûњ ќайта ±йымдастырылуы) арќылы туындайды.

Жер пайдалану ќ±ќûѓын табыстау, беру жºне оныњ ауысуы жер учаскесiнiњ нысаналы маќсаты ескерiле отырып ж‰зеге асырылуѓà òèiñ.

Жер пайдалану ќ±ќûѓы: 1) мемлекеттiк органдар актiлерiнiњ; 2) азаматтыќ-ќ±ќûќòûќ мºмiлелердiњ íåãiçiíäå; 3) Ќàçàќстан Республикасыныњ çàњдарында кμзделген μзге де негiздерде туындайды.

Жер пайдалану ќ±ќûѓын табыстау т±лѓàѓа жер пайдалану ќ±ќûѓын тiкелей мемлекеттiњ беретiнiн бiлдiредi. Азаматтарѓà æºíå çàњäû ò±ëѓàëàðѓа жер пайдалану ќ±ќûѓын табыстау облыстыњ (республикалыќ ìàњûçû áàð ќаланыњ, астананыњ), ауданныњ (облыстыќ ìàњûçû áàð ќаланыњ) æåðã³ë³êò³ àòќарушы органыныњжер учаскесiне ќ±ќûќтабыстау жμíiíäåãi ќ±зыретiне сºйкес оныњ øåøiìi íåãiçiíäå æ‰ðãiçiëåäi.

Облыстыњ(республикалыќìàњûçû áàð ќаланыњ, астананыњ), ауданныњ (облыстыќ ìàњûçû áàð ќаланыњ) æåðã³ë³êò³ àòќарушы органы мемлекеттiк емес жер пайдаланушыларѓà óàќытша жер пайдалану ќ±ќûѓын табыстаѓан кезде уаќытша жер пайдалану ќ±ќûѓын табыстау туралы шешiм негiзiнде жер пайдаланушылармен жер учаскесiн жалѓа беру шарттары немесе уаќûòøà μтеусiз жер пайдалану шарттары жасалады.

Егер жер учаскесi жер ќойнауын пайдалануѓа лицензия немесе келiсiм-шарт жасасуды талап ететiн ќызметтi ж‰зеге асыруѓа немесе iс-ќимыл жасауѓа арналса, осы учаскеге жер пайдалану ќ±ќûѓын табыстау жер ќойнауын пайдалануѓа тиiстi лицензия алынѓан немесе келiсiм-шарт жасалѓàí ñîњ æ‰ðã³ç³ëåä³.

Æåð ќойнауын пайдалануѓа келiсiм-шарттыњболуы жер учаскесiн кiдiрiссiз ресiмдеу ‰шiн негiз болып табылады.

Жер пайдалану ќ±ќûѓûí áåðó ò±ëѓàѓа жер пайдалану ќ±ќûѓûí áàñќа жер пайдаланушыныњ беретiнiн бiлдiредi. Жер пайдалану ќ±ќûѓын беру азаматтыќ-ќ±ќûќòûќмºмiлелер негiзiнде, сондай- аќ Ќàçàќстан Республикасыныњ çàњдарында кμзделген μзге де негiздер бойынша ж‰ргiзiледi. Жер пайдалану ќ±ќûѓûí èåëiêòåí øûѓару азаматтыќ-ќ±ќûќòûќ мºмiлелер (сатып алу-сату, сыйѓа тарту, айырбастау жºне басќàëàð) íåãiçiíäå æ‰ðãiçiëåäi.

Жер пайдалану ќ±ќûѓûí áåëãiëi áið ìåðçiìãå áàñќà ò±ëѓàѓа беру жалдау немесе жер учаскесiн уаќûòøà μтеусiз пайдалану шартыныњ негiзiнде ж‰рг³з³лед³. Жер пайдалану ќ±ќûѓûí áåðó ìåí îíû èåëiêòåí øûѓаруды уаќûòøà μтеулi жер пайдалану ќ±ќûѓын сатып алѓàí ò±ëѓàëàð ѓана ж‰ргiзе алады.

Жер пайдалану ќ±ќûѓûí èåëiêòåí øûѓару жºне оны беру кезiнде жер пайдаланушылардыњ жер учаскесiнiњ нысаналы маќсатын μç áåòiíøå μзгертуге ќ±ќûѓû æîќ.

Жер пайдаланушылардыњ: 1) îðòàќ пайдаланудаѓû; 2) ќîð- ѓàíûñ ќажеттерiне берiлген; 3) орман ќорыныњ; 4) ерекше ќîðѓалатын табиѓè àóìàќòàð, ñàóûќтыру, рекреациялыќ жºне тарихи-мºдени маќсаттаѓû; 5) ќызметтiк жер телiмiнiњ; 6) óàќûòøà μòåóñiç æºíå óàќûòøà ќûñќà ìåðçiìäi μтеулi жер пайдалану ќ±ќûѓымен берiлген жер учаскелерiнiњ; 7) кепiлге берудi ќîñïàѓанда, шаруа (фермер) ќожалыѓын жºне тауарлы ауыл шаруашылыѓû μíäiðiñií æ‰ðãiçó ‰øií óàќытша жер пайдалану ќ±ќûѓымен берiлген жер учаскелерiнiњ; 8) ñó ќорыныњ жерiнде жер пайдалану ќ±ќûѓûí èåëiêòåí øûѓаруды ќîñà àëѓанда, жер пайдалану ќ±ќûѓûíà ќатысты мºмiлелер жасасуына жол берiлмейдi.

Íåã³çã³ ò‰ñ³í³êòåð:

Ќолайлы ќîðøàѓàí îðòà — жай-к‰й³ экологиялыќ ќàó³ïñ³çä³êò³ æºíå õàëûќòûњ денсаулыѓûí ñàќтауды, биоºрт‰рл³л³кт³ саќтауды, ластануды болѓызбауды, экологиялыќ ж‰йелерд³њ ò±ðàќòû æ±ìûñ ³ñòåó³í, òàáèѓи ресурстарды молыќтыруды жºне ти³мд³ пайдалануды ќамтамасыз етет³н ќîðøàѓàí îðòà;

Ќîðøàѓанорта—атмосфералыќауаны,Жерд³њîçîíќабатын, жер бет³ндег³ жºне жер астындаѓы суларды, жерд³, жер ќойнауын, жануарлар мен μс³мд³ктер д‰ниес³н, сондай-аќ осылардыњ μзара ºрекет³нен туындайтын климатты ќîñà àëѓàíäà, òàáèѓи жºне жасанды объект³лерд³њ жиынтыѓû;

Ќîðøàѓанортаѓакелт³р³лет³нзалал— òàáèѓи ресурстардыњ æ±òàњäàóû ìåí ñàðќылуын немесе т³р³ организмдерд³њ ќырылуын туындатып немесе туындататындай ет³п ќîðøàѓан ортаны ластау немесе табиѓи ресурстарды белг³ленген нормативтерден артыќ àëó;

Ќîðøàѓан ортаны ќîðѓàó — ќîðøàѓан ортаны саќòàó ìåí ќалпына келт³руге, шаруашылыќ æºíå μçãå äå ќызметт³њ ќîðøàѓàí îðòàѓà òåð³ñ ºñåð³í áîëѓызбауѓà æºíå îíûњ зардаптарын жоюѓà áàѓытталѓан мемлекетт³к жºне ќîѓàìäûќ шаралар ж‰йес³;

Ќîðøàѓан ортаны ќîðѓау саласындаѓы уºк³летт³ орган —

ќîðøàѓан ортаны ќîðѓàó æºíå òàáèѓат пайдалану саласындаѓы мемлекетт³к саясатты ºз³рлеу мен ³ске асыру мºселелер³ бойынша басшылыќты жºне салааралыќ ‰йлест³руд³ ж‰зеге асыратын орталыќ àòќарушы орган, сондай-аќ îíûњ àóìàќòûќ органдары;

Ќîðøàѓан ортаныњ авариялыќ ластануы — жеке жºне (немесе) зањäû ò±ëѓалардыњ шаруашылыќ æºíå μçãå äå ќызметт³њ экологиялыќќау³пт³ т‰рлер³н ж‰зеге асыруы кез³нде болѓан авариядан туындаѓан жºне зиянды заттарды атмосфераѓà øûѓару жºне (немесе) суѓà àѓызу салдары немесе жер бет³ учаскес³нде, жер ќойнауында ќàòòû, ñ±éûќ немесе газ т‰р³ндег³ ластаѓыш заттардыњ жайылуы немесе и³ст³њ, øóäûњ, тербел³ст³њ, радиацияныњ пайда болуы немесе сол уаќûòòàѓû æîë áåð³ëåò³í äåњгейден асатын электромагнитт³к, температуралыќ ºñåð åòó, æàðûќòûњ ºсер³ немесе μзге де физикалыќ, химиялыќ, биологиялыќ зиянды ºсер ету арќûëû ќîðøàѓан ортаны кенеттен абайсызда ластауы;

Ќîðøàѓан ортаны ластау — ќîðøàѓàí îðòàѓа ластаѓыш заттардыњ, радиоактивт³ материалдардыњ, μíä³ð³ñ æºíå ò±òûíó ќàëäûќтарыныњт‰су³, сондай-аќøóäûњ, тербел³стерд³њ, магнит μð³ñòåð³í³њæºíå μзге де зиянды физикалыќºсерлерд³њќîðøàѓàí îðòàѓà ûќïàëû;

Òàáèѓат пайдаланушы — òàáèѓи ресурстарды пайдалануды жºне (немесе) ќîðøàѓàí îðòàѓа эмиссияларды ж‰зеге асыратын жеке немесе зањäû ò±ëѓà;

Òàáèѓи объект³лер — шекарасы, кμлем³ жºне т³рш³л³к режим³ бар табиѓи объект³лер;

Òàáèѓи ресурстар — ò±òûíó ќ±ндылыѓû áàð òàáèѓи объект³лер: жер, жер ќойнауы, су, μс³мд³ктер мен жануарлар д‰ниес³; Òàáèѓи ресурстарды ќîðѓàó — òàáèѓи ресурстардыњ ºрб³р т‰р³н олардыњ ò±òûíó ќасиеттер³н жоѓàëòóѓà ºêåï ñîѓатын ти³мс³з пайдаланудан, ќ±рып кетуден, ж±тањдаудан ќîðѓàóѓà

áàѓытталѓан мемлекетт³к жºне ќîѓàìäûќ шаралар ж‰йес³;

Экологиялыќ æ‰éå (ýêîæ‰éå) — á³ðûњѓай функционалдыќ т±тастыќ ðåò³íäå μзара ºрекетте болатын организмдерд³њ жºне солар мекендейт³н жансыз ортаныњ μзара байланысты жиынтыѓû;

Экологиялыќ ќàó³ï — антропогенд³к жºне табиѓи ºсерлер ыќпалынан, соныњ ³ш³нде д‰лей з³лзалаларды ќîñà àëѓанда, з³лзалалар мен апаттар салдарынан ќîðøàѓан ортаныњ жай-к‰й³ б±зылуыныњ, μзгеру³н³њ болуымен немесе ыќтималдыѓымен сипатталатын, жеке адам мен ќîѓàìíûњ μì³ðë³ê ìàњызы бар м‰дделер³не ќàó³ï òμíä³ðåò³í æàé-ê‰é;

Экологиялыќ ќàó³ïñ³çä³ê — жеке адамныњ, ќîѓàìíûњ жºне мемлекетт³њ μì³ðë³ê ìàњызды м‰дделер³ мен ќ±ќûќтарыныњ

ќîðøàѓàí îðòàѓа антропогенд³к жºне табиѓи ºсер ету нºтижес³нде туындайтын ќатерлерден ќîðѓалуыныњ æàé-ê‰é³;

Экологиялыќ мониторинг — ќîðøàѓан ортаныњ æàé-ê‰é³í æºíå îѓàí ºñåð åòóä³ æ‰éåë³ ò‰ðäå áàéќàó ìåí áàѓàëàó;

Биологиялыќ ºðò‰ðë³ë³ê — б³р т‰р аясында, т‰рлер арасындаѓы жºне экологиялыќ ж‰йелердег³ жануарлар мен μс³мд³ктер д‰ниес³ объект³лер³н³њ ºðò‰ðë³ë³ã³;

Биологиялыќ ресурстар — генетикалыќ ресурстар, организмдер немесе олардыњ áμл³ктер³, популяциялар немесе экологиялыќ ж‰йелерд³њ адамзат ‰ш³н наќты немесе ыќтимал пайдасы немесе ќ±ндылыѓы бар кез келген басќа да биотикалыќ компоненттер³;

Генетикалыќ т‰рленд³р³лген организмдер — μс³м³н молайтуѓа немесе т±ќûì ќуалайтын генетикалыќ материалды беруге ќàá³ëåòò³, òàáèѓи организмдерден ерекше, генд³к инженерия ºд³стер³ ќолданыла отырып алынѓàí æºíå ќ±рамында ген- д³к-инженерл³к материал (гендер, олардыњ фрагменттер³ немесе гендер комбинациясы) бар организмдер;

Генетикалыќ т‰рленд³р³лген μí³ìäåð — генд³к инженерия ºд³стер³ пайдаланыла отырып алынѓàí, ќ±рамында жансыз генетикалыќ т‰рленд³р³лген организмдер немесе солардыњ компоненттер³ бар μс³мд³ктен жºне (немесе) жануарлардан алынатын μí³ìäåð;

Åњ îçûќ ќолжет³мд³ технологиялар — пайдаланылатын жºне жоспарланатын салалыќ технологиялар, шаруашылыќ ќызметт³њ ќîðøàѓàí îðòàѓà òåð³ñ ºñåð³í³њ äåњãåé³í ќîðøàѓан орта сапасыныњ нысаналы кμрсетк³штер³ ќамтамасыз ет³лет³ндей дењгейге дей³н азайтуѓà áàѓытталѓан, ±йымдастыру жºне басќару шараларын ќамтамасыз етет³н техника жºне жабдыќ;

Инертт³ ќàëäûќòàð — елеул³ физикалыќ, химиялыќ немесе биологиялыќ μзгер³стерге ±шырамайтын ºр³ ќîðøàѓàí îðòàѓа жºне адамныњ денсаулыѓûíà ќолайсыз ºсер етпейт³н ќàëäûќòàð;

Коммуналдыќ ќàëäûќòàð — елд³ мекендерде, оныњ ³ш³нде адамныњ т³рш³л³к ºрекет³ нºтижес³нде пайда болѓàí ò±òûíó ќàëäûќтары, сондай-аќ ќ±рамы жºне жиналу сипаты жаѓынан осыларѓà ±ќñàñ μíä³ð³ñ ќàëäûќòàðû;

Ќàëäûќтарды μњäåó — ќàëäûќтардыњ êμлем³н немесе ќàó³ïò³ ќасиеттер³н азайту ‰ш³н олардыњ сипатын μзгертет³н, олармен ж±мыс ³стеуд³ жењ³лдетет³н немесе оларды кºдеге жара-

òóäû æàќсартатын с±рыптауды ќîñà àëѓанда, физикалыќ, жылу, химиялыќ немесе биологиялыќ процестер;

Ќàó³ïò³ ќàëäûќòàð — ќ±рамында ќàó³ïò³ ќасиеттер³ (уыттылыѓы, жарылыс ќауп³, радиоактивт³л³г³, μðò ќàóï³, æîѓары реакциялыќ ќаб³лет³) бар зиянды заттар болатын, дербес немесе басќа заттармен байланысќа т‰скен кезде ќîðøàѓàí îðòàѓа жºне адам денсаулыѓына т³келей немесе ыќтимал ќàó³ï òμíä³ðåò³í ќàëäûќòàð;

Жердi жалдау тμëåìàќûñû — óàќûòøà μтеулi жер пайдалану тμëåìàќûñû;

Аффилиирленген т±лѓà — мемлекеттiк емес зањäû ò±ëѓàѓà ќатысты еншiлес болып табылатын немесе тºуелдi акционерлiк ќîѓам деп танылатын ±йым;

Òμëåìàќûíûњ базалыќ ставкасы — мемлекет жер учаскесiне жеке меншiк ќ±ќûѓын берген кезде немесе уаќûòøà μтеулi жер пайдалану ќ±ќûѓûí ñàòќан кезде оныњ кадастрлыќ (áàѓàëàó) ќ±íûí àéќындауѓа арналѓан жер учаскесiнiњ нормативтiк баѓàñû;

Óàќытша жер пайдаланушылар — жер пайдалану ќ±ќûѓû

белгiлi б³р мерзiммен шектелген т±лѓàëàð;

Кейiнгi жер пайдаланушылар — μçiíiњ бастапќы жер пайдаланушы мºртебесiн саќòàï ќалатын жер пайдаланушыдан кейiнгi жер пайдалану туралы шарт негiзiнде уаќытша жер пайдалану ќ±ќûѓûí àëѓàí ò±ëѓàëàð;

Мемлекеттiк жер пайдаланушылар — мемлекеттiк республикалыќ жºне коммуналдыќ çàњäû ò±ëѓàëàð;

Мемлекеттiкзаттайгранттар—ЌàçàќстанРеспубликасыныњ çàњäû ò±ëѓасына инвестициялыќ жобаны iске асыру ‰шiн Жер кодекс³нде жºне Ќàçàќстан Республикасыныњ инвестициялар туралы зањдарында белгiленген тºртiппен уаќûòøà μтеусiз жер пайдалану ќ±ќûѓымен берiле отырып, кейiннен меншiкке немесе жер пайдалануѓà μтеусiз берiлетiн жер учаскелерi;

Жер учаскесiн немесе жер пайдалану ќ±ќûѓûí êåïiëãå ñàëó — мiндеттемелердiњ орындалуын ќамтамасыз етудiњ кепiл шартына негiзделген не Ќàçàќстан Республикасы зањ àêòiëåðiíiњ íåãiçiíäåãi ºäiñi, îñûѓан орай кредитордыњ (кепiл ±стаушыныњ) борышкер кепiлмен ќамтамасыз етiлген мiндеттеменi орындамаѓàí æàѓдайда кепiлге салынѓан жер учаскесiнiњ немесе жер пайдалану ќ±ќûѓûíûњќ±нынан осы жер учаскесi немесе жер пайдалану ќ±ќûѓû òèåñiëi ò±ëѓàíûњ (кепiл берушiнiњ)

áàñќа кредиторлары алдында ќайтарым алуѓа басым ќ±ќûѓы болады, б±ѓàí Ќàçàќстан Республикасыныњ Азаматтыќ кодекс³нде белгiленген алып ќîþ æàѓдайлары ќосылмайды;

Æåð ‰ëåñi — жер учаскесiне ќ±ќûќтар мен мiндеттерге басќà ò±ëѓалармен бiрге ќатысудыњ Жер кодекс³нде жºне Ќàçàќстан Республикасыныњ μçãå äå çàњ актiлерiнде белгiленген тºртiппен жºне жаѓдайларда бμëiï øûѓарылуы м‰мкiн сан жаѓûíàí àéќындалѓàí ‰ëåñi;

Æåð ќ±ќûѓû ќатынастары — жерге меншiк ќ±ќûѓûí æºíå μçãå äå ќ±ќûќтарды ж‰зеге асыра отырып, жер ресурстарын басќàðóѓа, жекелеген субъектiлерге жер учаскелерiн бекiтiп беруге байланысты жердi пайдалану мен ќîðѓàó æμíiíäåãi ќ±ќûќòûќ ќатынастар;

Жер ресурстары — ќîѓàìíûњ материалдыќ, ìºäåíè æºíå áàñќà äà ќажеттерiн ќàíàѓаттандыру ‰шiн шаруашылыќ æºíå μçãå äå ќызмет процесiнде пайдаланылатын немесе пайдаланылуы м‰мкiн жер;

Жер кадастры — жер туралы мºлiметтер ж‰йесi, мемлекеттiк кадастрлардыњ ќ±рамдас бμëiãi;

Жер учаскесi — Жер кодекс³нде белгiленген тºртiппен жер ќатынастары субъектiлерiне бекiтiлiп берiлетiн, т±йыќ шекара iшiнде бμëiíãåí æåð áμëiãi;

Æåð — Ќàçàќстан Республикасыныњ егемендiгi белгiленетiн шектегi аумаќòûќêåњiñòiê, òàáèѓи pecуpc, жалпыѓà îðòàќμíäiðiñ ќ±ралы жºне кез келген ењбек процесiнiњ àóìàќòûќ íåãiçi;

Иммиграциялыќ æåð ќîðû — оралмандарѓа беру ‰шiн резервке ќалдырылѓан жºне арнайы жер ќîðû ќ±рамына кiретiн жер учаскелерi;

Шетелдiк жер пайдаланушылар — шет мемлекет азаматтары, азаматтыѓû æîќ адамдар, шет мемлекет зањдарына сºйкес ќ±ðûëѓàí çàњäû ò±ëѓалар (шетелдiк зањäû ò±ëѓалар), шет мемлекеттер, халыќаралыќ бiрлестiктер мен ±йымдар;

Жер иелену ќ±ќûѓû — жердi iс ж‰зiнде иеленудi ж‰зеге асырудыњ çàњìåí ќамтамасыз етiлген м‰мкiндiгi;

Жер учаскесiне ќ±ќûќты куºландыратын ќ±жаттар

— жер учаскесiнiњ сºйкестендiру сипаттамаларын кμрсететiн жºне жер ќатынастары жμн³ндег³ уºк³летт³ органныњ ќ±ќûќ áåëãiëåéòií ќ±жаттардыњ негiзiнде жер учаскелерiнiњ меншiк иелерi мен жер пайдаланушыларѓа беретiн ќ±жаттары. Ќ±ќûќты куºландыратын ќ±жаттарѓа жер учаскесiне жеке меншiк ќ±ќûѓû

àêòiñi, ò±ðàќты жер пайдалану ќ±ќûѓû àêòiñi æºíå óàќûòøà (μòåóëi, μтеусiз) жер пайдалану ќ±ќûѓы актiсi жатады;

Æåðã³ë³êò³ àòќарушы органдардыњ øåø³ìäåð³ — облыстардыњ (республикалыќ ìàњûçû áàð ќаланыњ, астананыњ), аудандардыњ (облыстыќ ìàњûçû áàð ќалалардыњ) æåðã³ë³êò³ àòќарушы органдарыныњ, сондай-аќ аудандыќ ìàњûçû áàð ќалалар, кенттер, ауылдар (селолар), ауылдыќ (селолыќ) округтер μê³ìäåð³í³њ жер учаскес³не ќ±ќûќ беру туралы ќ±ќûќòûќ àêò³ëåð³;

Сервитут — áμтен жер учаскелерiн шектеулi маќсатты пайдалану, оныњ iøiíäå æàÿó μòó, êμëiêïåí μòó, ќажеттi коммуникацияларды тарту мен пайдалану, ањ аулау шаруашылыѓû æºíå μçãå äå ќажеттер ‰шiн пайдалану ќ±ќûѓû;

ªдебиеттер:

1. Баянов. Е. Мемлекет жºне ќ±ќûќ нег³здер³.— Алматы, 2002

æ.

2.Ашитов З. О., Ашитов Б.З. Ќàçàќстан Республикасыныњ ќ±ќûќ нег³здер³.— Алматы: Жет³ Жарѓû, 2003.

3.Áàќќ±ëîâ Ñ. Ä. Ќ±ќûќ нег³здер³.— Алматы, 2004.

4.Оспанов Ќ. È. Ќ±ќûќ íåã³çäåð³: Îќó ќ±ралы.— Алматы: Жет³ жарѓû, 2006.

5.Ñòàìќ±ë±ëû ª. ЌР Экологиялыќќ±ќûќ: / Îќóëûќ.— Алматы: Жет³ жарѓû, 1995.

Нормативт³к-ќ±ќûќòûќ àêò³ëåð:

1.ЌР Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл. (21 мамыр 2007 ж. μзгертулер мен толыќтырулар).— Алматы, 2007.

2.ЌР Экологиялыќ кодекс³, 9 ќантар 2007 жыл.

3.ЌР Жер кодекс³. 20 маусым 2003 жыл.