ақша қаражатының қозғалысы бойынша шектеулер және т.б.

2. Түсініктеме жазбада кәсіпорынның қаржылық қызметі мен қаржылық жағдайына баға берілуі керек.

Бухгалтерлік есеп беру нақты бір кезең уақытындағы қаржылық-шаруашылық қызметінің бір-бірімен байланысқан кешенді көрсеткіштерін көрсетеді. Бухгалтерлік есеп берудің нысаны ақпараттылығымен және қисындылығымен өзара байланысқан, ал бұл кәсіпорынның қаржылық шаруашлық жағдайы туралы ақпараттарды динамикалық тұрғысынан жан-жақты қамтамасыз етеді және қаржылық талдау үшін толыққанды базасы ретінде қаржылық есеп берудің пайдалануына өз септігін тигізеді. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың әдісі қаржылық есеп беруге берілген ақпараттың көлеміне және мақсатына тәуелді болып келеді. Егер де талдаудың мақсаты ШЖС даму мүмкіндігі мен жағдайы туралы ақпараттардың көрнекті әрі жай ғана алу болса, онда талдаушы экспресс-талдаумен ғана шектеледі. Егер де талдаудың мақсаты ШЖС жағдайын толық түрінде талдау болса, онда қаржылық-шаруашылық қызметінің барлық талдау көрсеткіштерін пайдалануы керек. 

Қаржылық есеп беруді пайдаланушыларды жіктеу. «Қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негізге» сәйкес қаржылық есеп беруді пайдаланушылар қатарына мыналар қосылады:

-Берілген инвестиияларға байланысты тәуекеклді көтеруші инвесторлар;

-Тиесілі кредиттер мен проценттер бола ма, олар уақтылы төлене ме деп білгісі келетін қарыз берушілер;

-Тиесілі сома бола ма, төлене ме деп анықтауға мүмкіндік беретін ақпаратқа қызығушы жабдықтаушлар мн басқа сауда кредиторлары;

-Сатып алушылар. Олар субъекттің үздіксіз қызметі туралы, әсіресе олардың субъектіге ұзақ мерзімді келісімдері туралы ақпарат қажет;

-Қызметкерлер;

-Ресуртарды бөлу жайлы ақпарат алуға мүдделі мемлекеттік органдар;

-Көпшілік, өйткені субъектілер жергілікті экономикаға көптеген тәсілдермен елеулі үлес қосады, бұған халықтың еңбекпен қамтылуы мен жергілікті жабдықтаушыларды қолдауы да қатысты. Қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсыну үшін ұйым басшылығы қаржылық жағдай, оның нтижелері мен қаржылық жағдайдағы өзгерістер жайлы ақпаратқа сүйене отырып, жауапкершілік көтереді.

Қаржылық есептілік ол қоғамның белгілі бір уақыт аралығында қаржылық жағдайы туралы ақпарат береді. Ол келесі ақпараттарды қамтиды: активтер, міндеттемелер, капитал, пайда мен залал, ақша қаражаттарыгың қозғалысы, капиталдағы өзгеріс. Есептілікті дайындау мен дұрыстығына басқарушы мен бас бухгалтер жауапты. Қаржылық есептілік нақты әрі дұрыс және ХҚЕС-на сай болуы керек. Қаржылық есептіліктің есептік периоды – 1 қаңтар мен 31 желтоқсан аралығы. Қаржылық есептілік ұсынылады: 1. мемлекеттік статистика органдарына; 2. мемлекеттік басқару органдарына және т.б. Жылдық қаржылық есептілік алдымен қоғамның жалпы жиналысымен және акционерімен ҚР-ның заңына сай бекітіледі. 

1.10. Есеп саясаты. Салықтық есеп саясаты

Қаржылық есептілік дара кәсіпкерліктің немесе ұйымның қаржылық жағдайы, қызметінің нәтижелері және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы ақпаратты білдіреді.

Мемлекеттік мекемелердің қаржылық есептілігін қоспағанда, қаржылық есептілік мынаны қамтиды:

1. бухгалтерлік баланс;

2. пайда мен зияндар туралы есеп;

3. ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп;

4. капиталдағы өзгерістер туралы есеп;

5. түсіндірме жазба.

Қаржылық есептілікті жасау тәртібі және оған қойылатын қосымша талаптар халықаралық стандарттарға және ҚР бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сай белгіленеді.

Егер ҚР заңнамалық актілерінде өзгеше көзделмесе, мемелекеттік мекемелердің қаржылық есептілік көлемін, оны жасау нысандары мен тәртібін уәкілетті орган белгілейді.

Қаржылық есептілікке ұйымның басшысы немесе бас бухгалтері,дара кәсіпкер қол қояды.

Бухгалтерлік есебін бухгалтерлік ұйым немесе кәсіби бухгалтер жүргізетін ұйымның қаржылық есептілігіне ұйымның басшылығы, сондай-ақ бухгалтерлік ұйымның басшысы немесе кәсіби бухгалтер қол қояды.

Салық есептілігі- салық төлеушінің Кодексте белгіленген тәртіпке сәйкес салық қызметі органдарына табыс етілетін, салық төлеуші туралы, салық салу объектілері және салық салуға байланысты объектілер туралы, сондай- ақ салық міндеттемелерін, міндетті зейнетақы жарналарын, әлеуметтік аударымдарды есептеу туралы мәліметтерді қамтитын құжаты.

Салық есептілігі салық төлеуші салықтың, бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түрлері, міндетті зейнетақы жарналары және әлеуметтікаударымдар бойынша жасауға және табыс етуге жататын салық декларациясын, есеп- қисаптарды, оларға қосымшаларды, сондай- ақ мониторингке жататын ірі салық төлеушілер табыс ететін мониторинг жөніндегі есептілікті қамтиды. Салық есептілігінің нысандарын және оларды жасау ережелерін Салық кодексінің 65- 67 бабының ережелерін ескере отырып, уәкілетті орган бекітеді.

Салық есептілігі мынандай түрге бөлінеді:

-Бастапқы есептілік- салық төлеушіні тіркелу есебіне қою жүргізілген және осы тұлға салық төлеуші болып табылатын салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің белгілі бір түрлері бойынша салық міндеттемесі, сондай- ақ міндетті зейнетақы жарналарын есептеу, ұстау мен аудару және әлеуметтік аударымдарды есептеу мен төлеу бойынша міндет алғаш туындаған салық кезеңі үшін тұлға табыс ететін салық есептілігі;

-Кезекті есептілік- салық төлеушіні тіркелу есебіне қою жүргізілген және осы тұлға салық төлеуші болып табылатын салықтық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің белгілі бір түрлері бойынша салық міндеттемесі, сондай- ақ міндетті зейнетақы жарналарын есептеу, ұстау мен аудару және әлеуметтік аударымдарды есептеу мен төлеу бойынша міндет алғаш туындаған салық кезеңінен кейінгі салық кезеңдері үшін тұлға табыс ететін салық есептілігі;

-Қосымша есептілік- осы өзгерістер және толықтырулар жататын салықкезеңі үшін бұрын табыс етілген салық есептілігіне осы тұлға салық төлеуші болып табылатын салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түрлері бойынша, сондай- ақ міндетті зейнетақы жарналары және әлеуметтік аударымдар бойынша өзгерістер және толықтырулар енгізілген кезде тұлға табыс ететін салық есептілігі;

-Хабарлама бойынша қосымша есептілік- салық органы камералдық бақылау нәтижелері бойынша бұзушылықтарды анықтаған салық кезеңі үшін бұрын табыс етілген салық есептілігіне осы тұлға салық төлеуші болып табылатын салықтың, бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түрлері бойынша, сондай- ақ міндетті зейнетақы жарналары мен әлеуметтік аударымдар бойынша өзгерістер және толықтырулар енгізген кезде тұлға табыс ететін салық есептілігі;

-Тарату есептілігі- салық төлеуші қызметін тоқтатқан немесе бөліну жолымен қайта ұйымдастырылған кезде осы тұлға салық төлеуші болып табылатын салықтың, бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түрлері бойынша, міндетті зейнетақы жарналары мен әлеуметтік аударымдар бойынша, сондай- ақ тіркелу есебінен шығарылған кезде қосылған құн салығы бойынша тұлға табыс етітін салық есептілігі. 

Салық есептілігін жасау ерекшеліктері:

-Салық Кодексінде көзделген жағдайларда салық салудың әртүрлі шарттары белгіленген қызмет түрлерін жүзеге асыратын салық төлеушілер әрбір қызмет түрі бойынша бөлек салық есептілігін жасайды.

-Салық Кодексінде бөлек салықтық есепке алуды жүргізу қажеттілігі көзделген жер қойнауын пайдаланушылар Салық Кодексінде көзделген тәртіппен салық есептілігін жасайды.

-Егер салық төлеуші уәкілетті орган әртүрлі салықтық нысандар белгілеген салық төлеушілердің санаттарына жатса, онда мұндай салық төлеуші өзі жатқызылған салық төлеушілердің әрбір санаты үшін көзделген салықтық нысандарды жасауға тиіс. Қоғамда салық төлеу ҚР Салық кодексімен жүзеге асырылады. Салықтық міндеттемелерді орындау толық және белгіленген уақытта орындалып отырады. Салық және басқа да міндетті төлемдерді төлеу Салық кодексінде көрсетілген уақытында төленіп отырады. Қоғам келесі салықтарды төлейді:

1. мүлік салығы

2. жер салығы

3. көлік салығы

4. әлеуметтік салық

5. жеке табыс салығы

6. қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем және т.б төлемдер;

Салықтық есептің құрастырылуына бас бухгалтер жауап береді.

Салық жіне бюджеттер шоттарын жургызуге арнай 1430 шотқы қарастырылған.Шот актив-пассив ,дебит бойынша шот кәсіпорынның мемлекет алдындагы қарызы ал кредит бойынша мемлекеттің кәсіпорын алдындагы карыздарында жүргізіледі.

3130 « қосылған құн салығы» .Салықты әр ай сайын төленіп отырылады. (ҚОСЫМША) 

2. Аудит

2.1.Аудиторлық фирма жұмысының құрылымы және ұйымдастырылуы. Аудитордың қызмет міндеттері.

Аудиторлық фирма жұмысының құрылымы және ұйымдастырылуы. 

Аудит темині осыдан 2000 ж бұрын «audio» деген латын сөзінен шыққан, аудармадағы мағнасы «ол естиді немесе естуші» дегенді білдіреді. Америкалық бухгалтерлік ассациясы аудитке мынадай анықтама берді. Аудит бұл экономикалық іс әрекеттермен оқиғалар туралы объективті деректердің бағалануын және мүдделі пайланушылардың нәтижелерін ұсынатын процессі. Классикалықұғымда аудит кәсіпорында жұмыс істеейтін маманданған тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау. Аудит бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың, серіктестіктердің және қаржылық бақылаудың салыстырмалы түрдегі жаңа бағыты. Ревизия мен аудит бір ұғымды білдірмейді. Ревизияның мақсаты – кемшіліктерді құрту және жамандықты жою. Ал аудиттің мақсаты – кемшіліктерді кеміту және қастықты шектеу. Аудит бақылаудың шығармашылық дамуын білдіреді. О л экономикалық бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей керісінще толықтырады. Аудиторды клиент өз қалауымен таңдайды. Бүгінгі күні аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын оның ішінде бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берудің жағдайын тексеретін сондай-ақ артық шығындарды болдырмау ресурстарды пайдаланудың тиімділігінарттыру және шаруашылық жүгізуші субъектілердің табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір түрі ретінд анықтама беруге болады. Аудитті құқықтық реттеу. Біздің еліміздегі аудитті нормативті құқық реттеудің мемлекеттік жүйесі құрылған тәуелсіз қаржылық бақылау ұйымның заңды базасының негізгі элементтері кіретіндер:

1. ҚР конституциясы

2. ҚР азаматтық кодексі

3. ҚР аудиторлық қызмет туралы заңы.

4. ҚР бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы.

5. ҚР қылмыстық кодексі

6. ҚР бюджет кодексі

7. Салықтар және бюджетке міндетті басқа төлемдер кодексі.

8. ҚР әкімшілік жолмен құқық бұзушылар туралы кодексі.

9. ҚР банкроттық туралы шетелдік инвестиция және т.б.

Жоғарыда аталған заңды құжаттарда аудиторлық қызметке тікелей қатысы бар маңызды нормалармен ережелер біліп және іс жүзінде дұрыс қолдана білу қажет.

18 қазанда 1993 ж ҚР-ның аудиторлық қызмет туралы заңы алғаш рет қабылданды. Көп ұзамай 20 қазанда 1998 ж ҚР-ның аудиторлық қызмет туралы 2-ші заң қабылданды.

Аудиторлар және аудиторлық ұйымдармен қатар аудитерленетін субъектілермен оның тапсырысы берушілерінің құқықтарына міндеттеріне және жауап көрсеткіштеріне ерекше мән берілген.

Жаңа заңның талаптарына сәйкес аудиторлардың аумақтық талаптарымен республикалық палатасын құру және тексету комиссиясын өткізу жөнінде комиссиясын қалыптастыру бойынша шаралар жүзеге асырылады.

2. Ұзақ мерзімді активтер

Материалдық емес активтердің аудиті.

Аудиторлар мен аудит ұйымдарға кәсіби қызметі қанағаттансыз дәрежедә әкімшілік материалдық қылмыстық жауапкершіліктері жүктеледі. Клиенттер оның кредиторлары мен инвесторлары мемлекет және оларға өкілеттілігі жүретін тәртіп сақтау және абсқа да органдар аудиторға қарсы сот немесе төрелік сот ісі қорғауы мүмкін. Аудиторлық ұйым барлық елеулі қатынастарға экономикалық субъектінің қаржылық есеп берушілердің анықтығы туралы кәсіьи үшін жауапқа тартылады.

Егер қайсыбір тұлға аудитор өзіне зиян шектірді деп айыптап оған қарсы сот процесін бастайтын болса, ол міндетті түрде мысалы аудиторға жаза тарқызатын әрекеттерді мысалы келісімшартының бұзылуын болғанын алдау және т.б. әрекеттерге барғанын дәлелдеуі керек.

Аудиторлар клиент алдында да және оныңқызмет нәтижелерінің негізінде 3-ші ретінде белгілі бір шешім қабылдайтын басқа субъектінің алдын ала жауапты.

Сондай-ақ аудиторлар өз жұмыстарының нәтижесіне сүйенетін нақты әрі клиент инвесторларының алдында да жауап береді.

Тексерулерді сапасыз жүргізілгеннен клиент зиян шеккен болса, аудиторға келісім шартта жауапкершілік жүктеледі.

Кәсіби аудитор өзінің қоғам клиент және әріптестерінің алдындағы жауапкершілігін терең сезінеді. Аудитор қаржылық есептемелердің және басқа да құжаттардың заң талапына сәйкес тұстарын аудиттелген субъектіге хабарлауға міндетті.

Аудитор кондиданттарына қажетті тадаптар ҚР-ның аудиторлық қызмет туралы заңда және аудиторларды аттестациялау жөніндегі біліктілік комиссиясы туралы ережеді анықталады.

Аудиторлар мен аудит ұйымдарының мынадай құқықтары бар:

1. Аудиторлық тексетулердің формалары мен әдістерін өз берінше белгілеу.

2. Бухгалтерлік кітаптарды басқа да қаржылық шаруашылық қызметтердің құжаттамаларын мүліктің бар екендігін ақша сомасын құнды қағаздарды тексерулердің мазмұнына қатысты құжаттар талап теу.

3. Тапсытыс берушіде де 3 тұлғаларда да болатын аудиторлық тексерулердің мазмұнына қатысты қажетті құжаттар мен ақпараттарды сондай-ақ басшылығынан және қызметкерлерінің түсініктеме алу.

4. Аудиторлық тексетулерді бірігіп үргізуін дербес жұмыс істейтін немесе аудиторлық келісімшарт негізінде шақыру.

5. Тексерілетін заңды тұлға есеп шарттардың жағдайы мен операциялары туралы қажетті мәліметтерді банктен алу.

Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу. 

Материалдық емес активтердің амортизациясы (мүліктің ұсталу, тозу дәрежесіне қарай құнын бірте-бірте төмендету) субъектінің қызмет ету мерзімінен артпайды. Материалдық емес активтердің амортизацияланатын сомасы оның пайдалы қызмет ету мерзімінің бағасына неғұрлым жуық негізді жүйелі түрде бөлінеді.

Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу 6 – «Негізігі құрал-жабдықтар есебі» БЕС-нда (Бухгалтерлік есеп стандарттары) белгіленген тәсілдер жолымен анықталады, бірақ қолднылатын тәсіл активті қолданудан түскен экономикалық пайданы тұтыну үлгісін көрсетеді. Егер экономикалық пайданы тұтыну үлгісін анықтау мүмкін болмаса, онда тіксызықты есептеп шығару тәсілі қолданылады.

Амортизациялаантын құн – «бастапқы құн минус жойылу құны» болып айқындалады.

Жойылу құны нөлге тең есептеледі, егер:

-Пайдалы қызмет ету мерзімі соңында оны сатып алу туралы үшінші жақтың келісімі болмаса.

Мыналарға байланысты материалдық емес активтердің бұл түрі үшін белсенді нарық болмаса:

а) активтердің пайдалы қызмет ету мерзімі соңында мұндай нарықтың болуына.

ә) мүмкіндік, ықтималдық жоқ болса.

Нарық белсенді деп саналады, егер:

нарықтағы тауарлар біртекті болса (компьютерлік бағдарламалар нарығы);

мәмілеге келуге ниетті – сатушылар мен сатып алушыларды қай уақытта да табуға болатын болса;

сатып алынатын және сатылатын тауарлар халыққа қолайлы, арзан бағаларда болса.

Аудитор метериалдық емес активтердің алғашқы бағалаудың әр түрлі тәсілдермен анықталатындығын ескерген жөн:

а) жарғы капиталына санаткерлік меншік салынған жағдайда тараптардың келісімдері бойынша;

ә) бұл объектіерді иелікке алу мен дайын жағдайға келтіру бойынша нақты шығындарға негізделе отырып;

б) басқа кәсірорындардан және тұлғалардан өтеусіз алу күйіндегі сараптама жолымен. 

Негізгі құралдардың жіктелінуі мен бағалануының есебінің аудиті

Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес салада да ұзақ уақыт қызмет етеді. Осы негізгі құралдарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе ағаштары; машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа машиналармен құрал- жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; жерді жақсартуға шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі құралдар жатады Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі ҰҚЕС №2 немесе ХҚЕС №16 стандарттарына сәйкес ұйымдастырылуы тиіс. Осы стандарт негізгі құралдардың есебін жүргізудің, ұйымға жататын меншік құқығын, шаруашылық және оперативтік басқару жүйесін анықтайды.Инвентарлық объектілер негізгі құралдың есеп бірлігі болып табылады. Инвентарлық объект күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құралдың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады. Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек құралдарына әсер ету жүзеге асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды. Негізігі өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші – қор қайтарымы болып табылады, ол негізігі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.

Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар – тұтынуға арналған құрал-жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге арналған. Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді. Меншік дегеніміз – ұйымға тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа ұйымнан алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы 001-ші “Жалға алынған негізгі құралдар” баланстан тыс шотында есептейді.

Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер:

- жер – ұйым меншігіне сатып алынған жердің көлемі мен құны. Жерге меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объект болып саналады;

- үйлер– халыққа еңбек етуге, тұруға,әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметтік құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;

- ғимараттар– енбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір қызметерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыс объектілері. Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект болып табылады;

- өткізгіш тетіктер - электр, жылу немесе механикилық энергияны өткізуқондырғылары;

- машинамен жабдықтар– күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті заттары, аспаптары, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті болып саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады;

- күш беретін машиналар мен жабдықтар– жылу және электр энергиясын өндіретін генератор-машиналарытүрлі энергияны механикалық энергияға яғни қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель-машиналары;

- жұмыс машиналары мен жабдықтар – еңбек өнімдерін жасау процесінде еңбек затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар, аппараттар және құрал-жабдық;

- өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық жабдықтар - өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен қондырғылар, сондай-ақ лабораторияда пайдаланылатын приборлармен аппаратуралар;

- есептеу техникасы– процестерді жылдамдату және автоматтандыруға арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар;

- басқадай машиналар мен жабдықтар– машиналар, аппараттар және басқа құрал-жабдық;

көлік құралдары– адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс құралдары. Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;

- құрал-сайман– қол еңбегінің механикаландырылған немесе механикаландырылмаған құралдары немесе металдары, ағашты және т.б. өңдеу үшін машиналарға бекітілген заттар. Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады;

- өндірістік мүлік және соған жататындар- өндірістік операцияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар;еңбңкті қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды сақтауа арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар. Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар заттар да мүліктік объекті бола алады;

- шаруашылық мүлік – кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары. Дербес мәні бар әрбір объект – мүліктік объект бола алады;

- жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал – ат, өгіз, түйе, және басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал – мүйізді ірі қара мал; асыл тұқымды айғырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бұғылар, маралдар, еркек шошқалар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар. Әрбір ересек мал мүліктік объект болып табылады;

- көп жылыдық өсімдіктер – қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер. Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген өсімдіктерден бөлек есепке алғанады;

- жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар – ауыл шаруашылық мақсатта пайдалану үшін жер қыртысын жақсартудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы шығындар;

- басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа да салымдар.

Негізгі құрал - жабдықтардың бастапқы, ағымдағы, баланстық, сату, жою, тозу және қалдық құндары болады.

Бастапқы құны – негізгі құралды сатып алуға немесе кеткен нақты өдіріс шығындарынан, соған қоса өтелмеген салық пен алымдардан, сондай-ақ орнату, жеткізіп беру, монтаждау, пайдалануға қосу шығындары, несие үшін пайыздар және т.б. шығындардан тұрады.

Ағымдағы құн – бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық бағасы бойынша бағаланған құны.

Баланстық құн – бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде көрсетілетін жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы негізгі құралдың бастапқы немесе ағымдық құны.

Сату құны – бірін-бірі жақсы білетін және мәмілеге келуге дайын тәуелсіз жақтардың негізгі құралдарды өзара айырбастауына мүмкіндік беретін құн.

Жою құны – тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою кезінде пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған бөлшектердің, металл сынықтарының және басқа да материалдық құндылықтардың құны.

Амортизацияланған құн – негізгі құралдардың бастапқы және болжанған жою құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне ұйымның шығысы ретінде таратылады, бұл кезде:

• пайдалы кезең қызметі – бұл кезең ішінде негізгі құралдары пайдаланудан экономикалық олжа алуды кәсіпорын топшылайды;

• нормативтік қызмет кезеңі – бұл кезең ішінде белгіленген нормаға сәйкес кәсіпорын негізгі құралдардың тозуын есептейді.

Негізгі құралдардың аудиті бағдарламасының құрамдас элементері болып келесі тексерістер табылады:

1. негізгі құралдардың бар болуын сипаттайтын баланс баптарының Бас кітабының мәліметтерімен сәйкестігі;

2. негізгі құралдардың қолда бары мен сақталуы;

3. мүлік негізгі құралдарға жатқызудың, оларды жіктеу бойынша ттоптастырудың, өндірістік процеске қатыстылығы;

4. негізгі құралдардың түсуі мен істен шығуы жөнідегі операциялардың есебінде бағаланудың, рәсімдеудің және көрсетудің дәлелдігі;

5. негізгі құралдардың тозуы мен жөндеу есептеу мен көрсетудің мақсатқа сәйкестігі

6. бухгалтерлік есеп пен есептіліктің регистрлеріне негізгі құралдардың бар болуы мен қозғалысытуралы мәліметтерді дұрыс көрсетудің жүйелігі;

7. негізгі құралдарды пайдаланудың оңтайлы ісі мен тиімділігі және т.б.

Негізгі қорлар қозғалысын қадағалау. Негізгі құралдар аудитінде тексерілген құжаттар бухгалтерлік баланс, бас кітап 1210 журнаол ордерлер тозу сомасы мен негізгі құралдарды қайта бағалау есептеулері бойынша. Әзірлеме кестелер, келісім шарттар, түгендеу бойынша тізімдемесі және салыстыру ведомстілер, түгендеу карточкалары және т.б. 

3. Ағымдағы активтер аудиті

Тауарлық-материалдық қорлар аудиті 

Тауарлық-материалдық қорларға сатып алу циклінің функционалды аудиті қаржылық есеп берудің мәліметтерін және белгілі бір кезең ішінде олардың қозғалысы туралы алғашқы құжаттарды қарастырудан басталады. Бастапқы есепті ұйымдастыруды қабылдауды, құжатты рәсімдеуді , тиеу – тасу жұмыстарын, материалдық ресурстардың қозғалсысын, сақталуын және ұтымды қолданылуын бақылау мен орналастыруды тікелей жүзеге асыратын қойма шаруашылығы қызметкерлері маңызды рөл атқарады.

Шаруашылық жүргізуші субъектілерді сатып алу, өндіріс және дайын өнім өткізу циклдерінің функционалды аудитінің маңызды кезеңдері мыналар:

1. Материалдық ресурстармен жабдықтауды ұйымдастыру жағдайын тексеру.

2. Қалыптасқан тауарлы-материалдық қорларды басқару жүйесін талдау.

3. Қорлардың жағдайын және олардың қолданылу деңгейін бағалау.

4. Қойма шаруашылығын ұйымдастырудың жағдайын тексеру.

5. Тауарлық-материалдық қорлармен жасалатын операцияларды есепте көрсетудің дұрыстығын тексеру.

6. Қорларды түгендеудің жүйелілігі мен дұрыстығын зерттеу.

7. Тауарлы-материалдық құндылықтарды қолдануды ішкі бақылау жағдайын бағалау.

8. Жабдықтау-дайындау іс-қызметі есебін, басқаруды және талдауды жақсарту бойынша ұсыныстар әзірлеу.

Тауарлы-материалдық қорларды құру мен басқару белгілі бір шығындарға кездеседі. 

Тауарлы-материалдық қорлардың аудит бағдарламасы

Дебиторлық берешек аудиті 

Есеп айырысудың ықпалды тәсілі дебиторлық эәне кредиторлық берешектердің кірістік қатынастарды тіркеудің дұрыстығына функционалды аудитті уақытылы өткізу, тіркелген қатынастарды төленген қатынастармен салыстыру болып табылады. Бұл тұрғыдан қарағанда кірістік ордерлер бойынша алынған ашаны сіңіріп кетуді жеңілдететін жағдайы анықтау қажет. Кассалық ордерлерді төленгенде және төлеушінің қолына құжат беруді тіркеудің жоқтығы эәне шоттардың төленбеуін атап өту маңызды. Дебиторлық және кредиторлық берешекте,әсіресе, көбіне теріс пайдаланулар жасалады. Дебиторлық борышты көбінесе кәсіпорын еңбектерінің берешегін жедел өндіріп алу, теріс пайдалануға келергі келтіретін маңызды шара болып табылады. Ордерлерді дұрыс тіркеу мен түбіртекті тікелей кассаға беру, бухгалтерияға төленбеген кірістік ордерлер, қайтаруды бақылау жазбалардың анық сеніиділігін арттырады және теріс пайдалануды болдырмайды. Кәсіпорындар арасындағы есеп берулер әдетте қолма-қол ақшасыз аударым тәртібімен банктер арқылы жасалады. Банктер арасында жасалатын есептік және несиелік опреациялар арнайы ережелермен реттеледі.Алайда есеп айырысудың іс жүзіндегі жүйесі кәсіпорынның теріс пайдалануды жасау мүмкіндігін толықтай болдырмайды. Оларды негізінен басшылар, бухгалтериялар мен кәсіпорынның қаржы қызметкерлері жасайды. Заңсыз іс-әрекеттер банк шотына көшірмені өңдеуде жалған жазумен және бұл опреацияларды есептік регистрлерге жазу сипатында болады.

Дебиторлық берешектің құрылымының басты мақсаты-іс жүзіндегі бухгалтерлік нормативтік актілер мен салық есебінің ұстанымы тұрғысынан дебиторлық берешекті жіктеу мен дұрыс көрсетуді белгілеумен қорытындыланады. Дебиторлық берешектің нақты жауапкершілігін көтеру және аудит жүргізілетін субъектінің қаржылық жағдайын жақсарту болып табылады.

Осындай мақсатты жүзеге асыру кезеңіндегі мекеменің ішкі саясаты белгіленген есеп беру мезгілінде, қаржылық есепті көрсеткенде және мекеменің қаржылық жағдайын дұрыс бағалауды іске асыру қажеттілігі туындайды.

Дебиторлық берешектің құрылымдық аудиттерінің міндеттері:

• сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің есеп айырысуларын түгендеуді өткізу;

• дебиторлық берешектің жинақтамалық және сараптамалық есебінің дұрыс жүрзізілуін анықтау;

• резервтің заңды құрылуы мен оның күдікті қарыздарға пайдаланылуын тексеру.

Осы қойылған мақсаттан шығатын тағы бір міндеті-бір немесе бірнеше аудиттік бекітілуге тиісті қаржылық есеп берудің растамасын алу болып табылады. Олар мындай түрле анықталады: қолда барлығы және қатысуы, толықтығы, кұқығы және міндеті, бағалау мен бөлу, өлшеу таныстыру мен ашу (ХАС 500,б 13).

Есеп беруші тұлғалар мен есеп айырысу аудиті

Есептесудің аудиті ақшалай және кассалық-банктік операцияларды жүргізу заңнамалық, жалпы мемлекеттік, ведомствалық және басқа нормативті актілермен жеткілікті түрде қатаң реттеледі, сондықтан төлеу циклі функционалды аудитін өткізуге дайындық кезінде қабылданған қолдануын, қаржылық бақылаудың нормалары мен ұйымдастыру ережелерінің тараптарын мұқият оқып-білу қажет. Операциялық аудитор сапалы жақтары туралы анық тұжырымдамаларын қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты проблемалық сипаттағы көптеген заңдық, ұйымдастырушылық, әдіснамалық, қаржылық, есептік, экономикалық мәселелерін шешудің баламалы мүмкіндіктерін қарастырған жөн 

2.4. Қаражаттар аудиті.

 Кассалық операциялар аудиті 

Каасада сақталатын ақша 1010 «кассадағы ақша қаражаты» шотында ескеріледі және осы шоттың дебитінде кассаға түсетін ақша кредитінде алынатын аұща жазылады. Бұл шот бойынша жазбалар кірістік және шығытсық кассалық ордерлер негізінде жасалады. Касса мен кассалық операциялардың аудиті үш бағыт бойынша өтеді:

- Қолма-қол ақшаны түгендеу.

- Ақшаны түгел және уақытылы кіріске алуды тексету.

-Ақшаны шығыстарғы есептен шығарудың дұрыстығын тексету.

Кассаны түгендеу аудитордың тексету орнына келгенде бірден өткізіледі. Оны өткізуге дейін аудитор мына құжаттардың бар жоғын анықтап алуы тиіс:

-Кәсіпорцында басшының, кассадағы ақшаның бар жоғын тексеруді, жүйені жүргізу үшін тұрақты жұмыс істейтін комиссия туралы бұйрығы.

-Сол комиссияның тексеру актілерін, кассирді тағайындау туралы бұйрық және кәсіпорын әкімшілігі кассирмен жасасқан жауапкершілі туралы шарты және кассирдің кассалық операларды жүргізу ережелерімен танысу қолхаты.

Кассаны тексергенде аудиттің атқаратын міндеттері.

Тексерудәі тұрақты жұмывс істейтін комиссияның мүшерелерінің қатысуы мен және олардың құрамына кәсіпорынның кассирі мен бас бухгалтері міндетті түрде кіруі тиіс. Тексеру кезінде кассада бөгде кісілер болмауы керек және кассадан тыс операциялар доғарылады.

Кассаны тексеру мүмкіндігі болмағанда немесе кәсіпорында бірнеше касса болғанда олардың барлығын аудитор мөрлеп жабады. Кілт кассирде қалады, ал мөр аудиторда қалады.

Кассир түгендеу комиисиясының қатысуымен соңғы күндегі кассалық операциялар жөнінде есеп жасайды. Кассалық кітап бойынша ақша қалдығын шығарады. Бар лық кірістік және шығыстық құжаттар есебіне кіргізілгені, касаны түгендеу сәтінде кіріске алынбаған және есетпен шықпаған ақшалай қаражат жоқ екендігі жайлы қолхат береді. Бұл қолхат кассаны түгендеу актісі түрінің тақырыптық бөліміне кіреді.

Жасаған касса есебіне бас бухгалтер қол қояды және тиісті шоттар мен бухгалтерлік регистрде ақша қозғалысы туралы операцияларды көрсету үшін бхгалтерияға береді. Осынан кейін кассадағы бар ақшаны жекелеген түрде немесе банктік орауда тұрғанына қарамастан түгел қайта санау жүргізіледі. Мұндай міндеті процедура кассада сақаталатын ақшалай құндылықтар мен басқада құндылықтар бойынша жүргізіледі. Ақша мен құндылықтар екі мәрте саналады. Алдымен кассир, сонан соң комиссияның бір мүшесі санайды. Аудитор бұл процедураның дұрыс өтуіне бақылау жасауы тиіс.

Тиісті тәртіппен рәсімделмеген кассалық шығыс ордерлерімен, ведомстері сондай-ақ әр түрлі адамдардың қолхаттары ақтаушы құжаттар ретінде есепке алынбайды және кассадағы бар құндылыққа кіргізілмейді. Мұндай құжаттар табылғанда аудитор кассаны тексету актісінде ақша кімнің үкімімен, қашан, қандай мақсаттарға және қандай соммада берілгенін көрсетумен бұл бұрмалауды атап өтеді.

Ақша мен құндылықтарды санау аяқталғаннан соң кассалық есепте жазылып қойылған қалдық жайы мәліметтермен салыстырылады. Сондай-ақ аудитор бір мерзімде касса бөлмесі ақша сақтауды қамтамасыз ету, технологияны нығайту мен күзет, өрт дабылы құралдары мен жарақтандыру жөніндегі талаптарға сай болуын тексереді. Мұндайда анықталған бұрмалаулар түгендеу актісінде көрсетіледі.

Бұл акт 3 данада жасалады:

-1 данасы бухгалтерияға

-2-сі кассирде

-3-сі аудиторда сақталады.

Кем шығу табылған жағдайда аудитор кассирден жазбаша түсініктеме алады және кәсіпорын басшысына хабарлап, кассирді қызметініен босатып және істі тексеру орнына беруді ұсынады. Ақшаның кем шығуы мыналарға байланысты:

-Бөгде адамдардың кассаны бұзу арқылы ақшаны ұрлауы.

-Кассир не болмаса бақа лауазымды қызмет адамының қолхатымен бүрмеленіп басқа заңсыз операцияларға пайдалануы.

-Уақытша заңсыз қарызға ала тұру.

Тексеруде кассалық операциялар есептік құдаттаманың мынадай формалары қолданылады:

-Кірістік ордер

-Шығыстық кассалық ордер

-Кірістік жіне шығыстық құжататрды тексеру журналы

-Кассалық кітіп

-Есептік регистр

-Бас кітап 

Есеп айырысу,валюталың шоттағы қаражаттар аудиті 

Ақшалай қаражат аудитінде банктік операцияларын тексеруге көп назар аударуды талап етеді. Қолданылып жүрген заңнамаларға сәйкес кәсіпорындар өзінің ақшалай қаражатын қызмет көрсететін банк мекемелерінде сақтауға міндетті. Банк мекемелері мен есеп айырысу ағымдағы «есептік», корреспонденттік, жинақ шоттарында ақша сақтауға, оларды өтеу мен және қайта рәсімдеумен, шоттарда жақылыс жазулар жөніндегі талап- тілекпен байланысты туындайды. Кәсіпорындар арасындағы банк мекемелері арқылы есеп айырысулар есептесудің қолма-қол ақшасыз түрі бойынша атқарылады. Банк көшірмелерін тексеру банк құжаттарының мәнділігі бойынша зерттеп, білумен үйлесуі тиіс және аудитор мыналарды анықтауы керек:

• Заңсыз банктік операциялар жасалады ма;

• Тексерілетін кәсіпорынмен ешқандай шарттық қатынастары жоқ кіріске алынған және төленген материалдық құндылықтардың уақыттылығы;

• Қолма- қол ақшасыз есеп айырысу үшін банктен алынған чек кітапшалары есепте дұрыс көрсетілген бе және олар заңды қолданылады ма және т.с.с сәйкестіктерді анықтауы тиіс.

Ағымдағы шоттағы операциялардың аудитінде келесі жағдайларға назар аудару керек:

• Ағымдағы шот ашылған банк мекемесі;

• Соманың банк көшірмелері бойынша оларға тіркелген бастапқы құжаттарда көрсетілген сомаға сәйкестігі;

• Көшірмелерге тіркелген бастапқы құжаттарда банк мөрінің бар болуы;

• Жасалған операциялардың дұрыстығын анықтау мақсатымен банкте қарама- қарсы тексеру өткізгені жөн;

• Банкке тапсырылғанн қолма- қол ақшаның және басқадай ақшалай қаражаттық кәсіпорынның ағымдағы шоттарына дұрыс және толық есепке алынуы;

• Ашалай қаражатты төлем тапсырмаларымен байланысты почта бөлімшесі арқылы аударудың дәйектілігі, сондай- ақ аударым алушылардың тізбеде көрсетілген почталық мекен- жайының анықтығы;

Бухгалтерлік өткізбе желілердің банктік операциялар бойынша дұрыстығын, бұл операциялар бухгалтерлік есепте тиісті шоттарда көрсетілген бе? Бухгалтерлік есеп бойынша өндіріс шығынына есептен шығару операцияларына ерекше көңіл болу кере 

2.5.Міндеттемелер аудиті

Қысқа мерзімді несие аудиті

Міндеттеме – жеке кәсіпкердің немесе ұйымның өткен оқиғалардан туындайтын алдында тұрған міндетті, оны реттеу экономикалық пайданы қамтитын ресурстардың шығып қалуына әкеп соғады. Олар қысқа және ұзақ мерзімді болып жіктеледі. Қысқа мерзімді міндеттемелерге банктердің қысқа мерзімді қарыздары, банктен тыс мекемелерден алынған қарыз, қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер және кредиторлық берешек жатады. Банктердің және басқадай қысқа мерзімді қарыздары бір жылдан аспайтын мерзімге беріледі. Қысқа мерзімді қарыздарды алу мен өтеуге байланысты есептеу операциялары 3010, 3020, 3030, 3040, 3050 шоттарында ескеріледі. Бұл шоттар пассивті, олардың сальдосы есепті кезең басындағы өтелмеген берешек сомасын, дебет бойынша айналым – қарызды өтеуге аударылған соманы, кредит бойынша айналым – қарызға алынған соманы көрсетеді.

Алынған қарыздар сомасы 1060 «Өзге ақша қаражаты», 1030 «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты», 1040 «Карт-шоттардағы ақша қаражаты», 3320 «Еншілес ұйымдарға қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 3310 «Жеткізушілермен және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» және т.б. шоттарымен корреспонденцияда көрсетіледі.Өтелген кредиттер сомасына 3010 «Қысқа мерзімді банктік қарыз» (ақшалай қаражаттың есебі бойынша шоттармен корреспонденцияда «Банктердің қысқа мерзімді қарыздары» аралық шоты) тиісті шоттары дебеттеледі. Қысқа мерзімді қарыздардың аналитикалық есебініңі несиесін берген банк түрлері және жеке кредиторлар бойынша жүргізіледі.

а) қарыз пайыздарын төлеу мен оларды кезең шығыстарына жатқызудың дұрыстығы;

ә) 3010 «Қысқа мерзімді банктік қарыз» және 3020 «уәкілетті органның және (немесе) Ұлттық банктік лицензиясыз банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдардан алынатын қысқа мерзімді қарыздар» шоттары бойынша синтетикалық және аналитикалық есебін 4 журнал-ордерде және бухгалтерлік баланста жүргізудің дұрыстығы;

б) баланста «Қысқа мерзімді міндеттемелер» бөлімшесінде «Ұзақ мерзімді қарыздардың ағымдағы бөлігі» бабы келтіріледі;

в) қарыздарды өтеу мерзімі осы бап бойынша соманың негізділігін анықтау қажет;

г) овердрафт, сенімді клиентке оның шотындағы қалдықтан тыс берілетін қысқа мерзімді қарыз түрін білдіреді, сондай-ақ жеке есептелінетін, мерзімінде төленбеген банк қарыздары.

3020 «Уәкілетті органның және (немесе) Ұлттық банктің лицензиясыз банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдардан алынатын қысқа мерзімді қарыздар» шотына аналитикалық есеп, қарыз берушілер мен қарызды өтеу мерзімдері бойынша жүргізіледі.

Банктен тыс мекемелерден алынған қысқа мерзімді қарыздар көбінесе вексельмен коммерциялық кредит және берешек міндеттемелерге «серіктестік» кредит түрінде болады.

Қалдықтардың жыл басы мен соңындағы «Басқадай қысқа мерзімді кредиторлық берешек» баланстық бабы бойынша анық сенімділігін анықтауға баса назар аударған жөн. Сонымен бірге оларды Бас кітапта көрсетілген 3350 « Еңбекақы төлеу бойынша қысқа мерзімді берешек», 3380 «Төлеуге қысқа мерзімді сыйақылар», 3370 «ұзақ мерзімді кредиторлық берешектің ағымдағы бөлігі», 3390 «Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шоттары бойынша жиынтық қалдықтармен, сондай-ақ 9 журнал- ордердің 3350, 3360, 3370, 3380 шот кредиттері бойынша мәліметтермен салыстыру қажет

Жеткізушілер және мердігерлермен есеп айырысу аудитінің бағдарламасы 

Бюджетпен есептеcу аудиті 

Бюджетпен есеп айырысу аудитін өткізгенде тексеруге жататын жалпы мәселелерге мыналар болып табылады:

- Салық салынатын негізді анықтаудың толықтылығы және дұрыстығы;

-Салық мөлшерлемесінің және басқа төлемдерді қолданудың, сондай-ақ төлемді есептегенде арифметикалық есептің дұрыстығы;

-Жүргізілетін есептеулердің заңдылығы мен негізділігі және салық төлеуде жеңілдіктерді қолдану;

-Салық инспекциясына төлем түрлері бойынша есеп беруді ұсынуды құрастырудың дұрыстығы мен өз уақтылығы;

-Бюджетпен есеп айырысудың талдамалық және жинақтамалы есепбін жүргізу дұрыстығы;

-Талдамалық және жинақтамалы есептер жазбаларының Бас кітаптағы және субьекті балансы жазбалармен сәйкестігі.

«Қысқа мерзімді міндеттемелер» бөлімінде «Салықтар бойынша міндеттемелер» атты жеке бап бар. Оның дұрыстығын тексеру үшін мәліметтерді Бас кітаптағы «Төлеуге жататын-корпоративтік табыс салығы» 3110 шоты, «Қосылған құн салығы» 3130, «Жеке табыс салығы» 3120, « әлеуметтік салық» 3150, «Басқа да салықтар» 3190 шоттары обьектінің бюджетке төлейтін салықтары бойынша ағымдағы кредиторлық берешегі туралы ақпараттарды жинауға арналған.

Аудитор әрекет етуші заңдарды мұқият зерттеу негізінде салық төлеу негізі мен салық мөлшерлемесінің өзгеруінің салық төлеуде жүргізілген есептердің заңдылығы мен негізділігін ең алдымен тексеруі тиіс.Корпоративтік салық бойынша бюджетпен есеп айырысуды және кейінгі шегерілген корпоративті салықты тексергенде , қосылған құн салығы, акциздерге, бағалы қағаздармен операцияларға салық, арнайы төлемдер мен жер қойнауын пайдаланушылар салығы, ол жалпы мемлекеттік салықтар бойынша бюджетке төленетін төлемнің дұрыстығы мен уақыттылығын тексереді.

Әсіресе, шаруашылық субьектінің салық төлемі дұрыстығын тексергенде мына сияқты жергілікті салықтарға ерекше назар аударылады: жер салығы, жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, мүлік салығы, және көлік құралдарына салық.

2.6. Еңбекақы төлеу бойынша есеп айырысу аудиті.

Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуді тексерудің негізгі міндеті – еңбекақы төлеуде нормативтік – құқықтық актілердің сақталуын бақылау, жалақыдан ұстап қалу мен еңбекақы төлеуде бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыстығын тексеру болып табылады.

Бақылау барысында қолданылатын ақпарат көздері болып 3350 «Еңбекақы төлеу бойынша қысқа мерзімді берешек» шотына орай аналитикалық және синтетикалық мәліметтер өнімділіктің есебі және еңбекақы төлеуді есептеу жөніндегі бастапқы құжаттар (мысалы,жұмыс істеген уақыт есебі табелі мен нарядтар) уақытша еңбекке жарамсыздық парақтары, еңбек демалысына төлемді есептеу,нормативті құжаттар, бұл операцияны реттейтін ҚР Еңбек кодексі, қызметкерлердің еңбегі мәселелері жөніндегі әдістемелік ұсыныстар,олардың орташа еңбекақысын есептеу тәртібі жөніндегі нұсқаулық және т.б басшылыққа алынады.

Қызметкерлерге еңбекақы төлеуге байланысты есеп айырысуларды тексеруді әр айдың бірінші күндегі 3350 шоты бойынша аналитикалық есеп көрсеткіштерінің және бухгалтерлік баланстағы,бір уақыттағы Бас кітаптағы жазбалармен сәйкестігін анықтап, бастаған жөн. Бұл үшін Бас кітаптағы қарастырып отырған айлардың бірінші күндегі 3350 тізімдемесінің (ведомосының) жиынтық сомасын (берілетін) кәсіпорын баласындағы көрсеткішпен салыстыру қажет.

Еңбекті уақыт бойынша төлеуде тарифтік ствака немесе мәміле шарттарын қолданудың дұрыстығы, кесімді төлеуде – жұмыстың сандық және сапалық көрсеткіштерін орындау, нормалар мен баға қоюды қолданудың дұрыстығы тексеріледі.

Еңбек пен оны төлеу есебі жөніндегі бастапқы құжаттарды тексергенде орындалған жұмыс есебі үшін жауапты лауазымды адамдардың қойылған қолдары бар жоқтығын, барлық деректемелердің толтыру дұрыстығын, құжаттарда тазартып өшірілген (ескертілмеген) түзетулердің бар жоғын т.б. анықтайды. 

Еңбек есебі және нормативтік реттеу

Еңбек және еңбекақы есебі – жұмысшылар санының өзгеруі, жұмыс уақытының шығындары, жұмысшылар категориясы, өндірістік шығын сияқты мағлұматтар түгел қамтылатын дәл әрі оперативтік деректерді талап ететін аса маңызды да күрделі жұмыстардың бірі болып табылады.

Еңбек және оғын ақы төлеу есебінің негізгі міндеттеріне жататындар:

-еңбекақы қорын және жұмыс уақытын пайдаланып жұмыс мөлшерінің орындалуын, еңбектің саны мен сапасын бақылау;

-бастапқы құжаттарды уақтылы және дұрыс рәсімдеу, еңбекақы қорынан жалақыны ұстап қалу;

-шаруашылық жүргізуші субъектінің әрбір жұмысшысына жалақыны уақтылы және дұрыс есептеу;

-белгіленген мерзімде еңбекақы бойынша есеп айырысу;

-жалақы бойынша шығынды өнімнің, жұмыстың,қызметтің өзіндік құнына дұрыс әрі уақытылы қосу керек.

Еңбек және еңбекақы деректері өндірістік процесті оперативті басқару үшін қажет. «Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» заңының 5-бабына сәйкес жұмыс беруші мен жұмысшылардың арасындағы еңбек қатынасы нормативті құқықтық актілермен, еңбек заңына сәйкес бекітілген ұжымдық келісімшартпен реттеледі.

«Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 7,8-бабына сәйкес қызметкерлердің мынадай құқысы бар:

-қандай да бір кемсітушіліксіз (дискриминация) тең еңбекке тең еңбекақы алуға;

-қауіпсіздік және тазалық (гигиена) талаптарына жауап беретін еңбек жағдайында жұмыс істеуге;

-кепілдік және өтемақы алуға және т.б

Жұмыс берушінің құқықтары:

-қызметкерлерді көтермелеуге, олардан белгіленген заңға сәйкес әрекет ететін тәртіп бойынша материалдық және жауапкершілікті талап етуге;

-қызметкер келтірген зиянның орнын толтыруға және т.б.

Жұмыс берушінің міндеттері:

-Қазақстан Республикасының нормативті құқықтық актілерінде, жеке еңбек келісімшартында, ұжымдық келісімшартта, жұмыс берушінің актісінде қарастырылған еңбекақыны және басқа төлемақыларды уақтылы және толық төлеу;

-Еңбек туралы заңдағы, ұжымдық келісімшарттағы талаптарды сақтау;

-Қазақстан Республикасының нормативті құқықтық актілерінде қарастырылған шарттар мен тәртіптер бойынша зиян шеккен қызметкерге жәрдем беру;қызметкерге қауіпті және зиянды жұмыс жағдайын, болуы мүмкін кәсіби ауруды ескерту және т.б.

Жеке еңбек келісімшартында негізгі тармақтар қамтылуы керек:

-еңбек жағдайының сипаты, жұмысшыға жұмыстың қауіпті және зиянды жағдайы үшін немесе көп күш жұмсауды керек ететін ауыр еңбек үшін кепілдік бері және өтемақы төлеу;

-жұмыс уақыты және демалыс уақытының режимі;

-еңбекақы мен еңбекті қорғау жағдайы;

-өтемақы төлеу және кепілдік беру тәртібі және т.б. («Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 9-бабы)

Қызметкер бірнеше жұмыс берушімен толық емес жұмыс уақытын қарастыратын жеке еңбек келісімшартына отыруға құқы бар.

«Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 13-бабына сәйкес қызметкердің еңбек ететінін растайтын құжаттарға мыналар жатады: еңбек кітапшасы (қолда болуы керек) немесе жеке еңбек келісімшарты немесе жұмысқа қабылданғаны, жұмыстан шығарылғаны туралы бұйрықтың көшірмесі.

Қызметкерді денсаулығына байланысты басқа жұмысқа уақытша ауыстыру «Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 23-бабындағы қарастырылған шарттары мен тәртіптері бойынша жүзеге асырылады.

Жеке еңбек келісімшарты мынадай жағдайларда бұзылуы мүмкін:

-ұйым таратылғанда (заңды тұлғаның) , жұмыс берушінің қызметі тоқтағанда (жеке тұлғаның) («Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 26-бабы, 1-тармағы);

-қызметкерлердің штаты немесе саны қысқартылғанда («Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 26-бабы,2-тармағы);

-әскери қызметке шақырылғанын растайтын құжат негізінде қызметкерді үш күндік мерзімге босатқанда («Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 30-бабы,1-тармағы).

«Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 27-бабы, 3-тармағына сәйкес жеке еңбек, ұжымдық клісімшарттарында өтемақының мөлшері және басқа негіздері белгіленеді.

Қызметкер жұмыс берушіге өзінің жұмыстанкететіні бір ай бұрын жазбаша ескертіп, жеке еңбек келісімшартын тоқтатуға құқылы.

Тараптардың келісімі бойынша жеке еңбек келісімшарты ескертіліген мерзім біткенше тоқтатылуы мүмкін.

Қызметкердің бастамасы бойынша жеке еңбек келісімшартын бұзу негіздері «Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 28-бабында қарастырылған. 

Еңбекақы формалары мен жүйелері

Кәсіпорындағы еңбекақыны ұйымдастыру механизмі жұмысшы күшінің еңбекақыға айналу процесін бейнелейді.Бұл оның осы заманғы нарықтық шындыққа қаншалықты дәрежеде жанасатыны өзінің негізгі функцияларында еңбекақының соншалықты орындалуына байлансты.

«Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 70-бабы бойынша жұмыс беруші заңға, жеке еңбек келісімшартына, ұжымдық келісімшартқа сәйкес қызметкердің еңбекақысын төлеуге міндетті.

Жұмысшылардың еңбегі мерзімдік еңбекақымен, кесімді еңбекақымен немесе басқа еңбекақы жүйелері бойнша төленеді. Төлем және (немесе) ұжымдық еңбектің нәтижелері үшін берілуі мүмкін.

Еңбекақының негізгі екі формасы бар:

- мерзімді (негізі - жұмыстың бір сағатына қойылатын тарифтік мөлшерлеме немесе қызметақы және жұмыс істеген уақыт);

- кесімді (негізі – жұмыс көлемі және оның орындалған бірліктерін бағалау).

Нарықтық экономика жағдайында алынған табыс немесе пайда проценттеріндегі түпкілікті нәтиже бойынша еңбекақының дәстүрлі емес формасы кең тарап отыр.

Мерзімдік еңбекақы - тарифтік мөлшерлеме бойынша немесе жұмыс істелген уақыт үшін төленеді. Мерзімдік ақы мынадай жағдайларда төленеді:

- жұмысшы өнім шығарылымын арттыруға тікелей ықпал ете алмағанда;

- кесімді бағалауды анықтауға қажетті өнімділіктің толық көрсеткіші болмағанда;

- жұмыс уақытын пайдалануға қатаң бақылау ұйымдастырылып, жасалынған жұмыс уақытына нақты қатаң бақылау жүргізілгенде;

- жұмысшыларды дұрыс тарифтендіргенде, яғни разряды бар жұмысшының орындаған жұмысы біліктілігіне сәйкес келгенде;

- қызметкерлердің еңбекақысы үшін.

Еңбекақының мерзімдік еңбекақы формасында екі төлем жүйесі бар: мерзімдік-жай және мерзімдік сыйлықақы.

Мерзімдік-жай ақы тарифтік мөлшерлемені немесе қызметкердің қызметақысын және жасалған жұмыс уақытының санын қолдану арқылы анықталады. Тәжірибеде бұл еңбекақыны есептеудің 3 тәсілі пайдаланылады: сағаттық, бір күндік, бір айлық.

Еңбекке мерзімдік сыйлықақы жұмыс жасалынған уақытының еңбекақысына қоса жұмыстың нәтижесіне қарай шаруашылық етуші субъекті әзірлеген сыйлықақы жүйесіне сәйкес сыйлықақы төлеуді қарастырады.

Кесімді ақы - өнімділігі есептеуге келетін қызметкерлерге беріледі. Еңбекақының кесімді ақы формасы мынадай жүйелерге бөлінеді: тікелей кесімді ақы, үдемелі кесімді ақы, кесімді сыйлықақы, жанама кесімді ақы, көтеріңкі кесімді ақы.

Тікелей (жай) кесімді ақыда жалақы көлемі тек шығарылған бұйымдардың санына және бұйым бірлігінің белгіленген бағалауына байланысты анықталады.

Үдемелі кесімді ақы белгіленген нормадан тыс өндірген өнімі үшін кесімділікті – жұмысшыларды (рабочих-сдельчиков) көтермелеуде қарастырылады. Нормадан тыс жасалған өнім үшін жұмысшыға тікелей кесімді бағалау бойынша еңбекақысын есептейді, ал нормадан тыс – үдемелі өсетін баға бойынша, бірақ 2 мәрте кесімді бағалаудан аспауы керек.

Кесімді сыйлықақыда жұмысшының кесімді еңбекақы сомасына қоса қол жеткізген сандық және сапалықкөрсеткіштеріне сыйлықақы есептеледі (нормалы міндеттер немесе өнімділік нормасын, өнімнің сапасын жақсартуды орындау және артығымен орындау; шикізатты, отынды, энергия материалдарын үнемдеу; жабдық жұмысшыларының технологиялық тәртібін сақтау).

Еңбекке жанама кесімді ақы жүйесінде жабдықта және жұмыс орында қызмет ететін көмекші және басқа жұмысшыларға негізгі жұмысшылар өндіретін өнімесебінен жанама кесімді бағалау бойынша еңбекақы есептеледі.

Көтеріңкі ақы жүйесінде атқарылатын жұмыстың көлемі бұрын белгіленеді. Еңбек белгіленген мерзімде орындалуына қарай бағаланады. Еңбекақының жалпы сомасы, жұмыстың аяқталған мерзімі және сыйлықақы көлемі (көтермелеу міндетінің мерзімін кеміту үшін) көрсетіліп, орындалатын жұмысқа наряд жазылады. Көбінесе көтермелеу еңбекақы жүйесі құрылыс жұмыстарында қолданылады.

Міндеттерді орындағаны үшін үстеме ақы - кәсіпорынның алға қойған түпкі мақсатқа бағытталған баланстық бағдарлама үшін белгіленеді. Бұл үстеме ақы бір аптаға белгіленген міндеттер орындалған жағдайда ғана базалық еңбекақаының 50% көлемінде төленеді. Міндеттер орындалмаса немесе міндеттер болмаған жағдайда бұл үстеме ақы берілмейді.

Біліктілік үшін үстеме ақы осы аптадағы қол жеткізген үлкен жетістік үшін жеке белгіленеді. Бұл үстеме ақы істелген жұмыстың қиындығына (күрделігіне), белгіленген міндеттің қарқындылығына (интенсивность), жеке біліктілікке, ұлғайтылған жұмыс көлеміне, кәсібін қоса атқаруға (совмещение профессий) тікелей байланысты. 

Есептеу және еңбекақы төлеу есебі

Еңбекақы негізгі және қосымша болып бөлінеді:

Негізгі еңбекақы – бұл қызметкерлерге (персоналдарға) нақты жұмыс істеген уақыты, орындаған жұмысының немесе өндірген өнімінің саны мен сапасы үшін белгіленген бағалау немесе қызметақы бойынша есептелетін еңбекақы.

Негізгі еңбекақы құрамына мыналар кіреді:

- жұмыс істелген уақыт үшін тарифтік мөлшерлеме, қызметақы, кесімді бағалау бойынша немесе орташа еңбекақы бойынша есептелетін еңбекақы;

- еңбек сіңірген жылдары үшін үстеме ақы;

- жұмыс жағдайының өзгеруіне байланысты кесімді еңбекақыдағыларға қосымша ақы (материалдардың сәйкессіздігі, аспаптар мен жабдықтардың бейімсіздігі, жұмыспен өтеудің қиындықтары ;

- үдемелі бағалау бойынша кесімді еңбекақыдағыларға қосымша ақы;

- кәсіпорын жүйесіндегі ұдайы қолданыс тәртібімен бектіліген ақшалай және заттай сыйлықтар, сыйлықақылы үстемелер (үстемақы);

- мезгілден тыс жұмыс үшін қосымша ақы;

- түңгі уақыттағы жұмыс үшін қосымша ақы;

- жұмысшының кінәсінен болмайтын жұмыссыз бос тұрып қалған уақытқа төлемақы.

Мерзімдік еңбекақыда жұмыс істеуші тұлғаға бір айдағы барлық жұмыс күндерін істегені үшін толық төленетін қызметақы тағайындалады; егер жұмыс күндерін толық істемессе, оған еңбекақы нақты істеген уақыты бойынша төленеді.

Егер мезгілдік еңбекақыдағы жұмысшы техникалық процеске қатыспаса немесе жабдықты жөндеумен айналысса, оның еңбегі кесімді еңбекақыдағы жұмысшылардың тарифтік мөлшерлемесі бойынша (бұйрыққа сәйкес) төленуі мүмкін. 

3. Қаржылық талдау

3.1 Ұйымның экономикалық талдауы

Негізгі өндірістік қорларды пайдалану тиімділігін талдау

Кәсіпорынның негізгі қоры дегеніміз қоғамдық еңбекпен құралған материалды –заттай ресурстардың жиынтығы. Барлық негізгі қорлар өздерінің өндіріске қатысуына қарай олар 2 түрге бөлінеді:

-Өндірістік негізгі қорлар

-Өндірістік емес негізгі қорлар

Өндірістік негізгі қорлар-деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарына пайдаланылатын негізгі қорларды айтады. Олар: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әртүрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш аспаптар және тағы басқалары.

Негізгі қоралардың құрамына шаруашылық субъектісінің қоймаларындағы дайын бұйымдар болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды қажет ететін жабдақтар, жасалып біткен, бірақ әлі пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер, сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.

Өндірістік процестерге тікелей қатысумен байланысты өндірістің негізгі қорлары: активті және пассивті болып бөлінеді. Өнеркәсіптегі өндірістің негізгі қорларының басты массасы активті бөлігінде орналасқан. Негізгі қорлардың құрамы мен құрылымы маманданудың ерекшеліктеріне тәуелді. Негізгі қорлардың құрылымы өнеркәсіптің бөлімдерінде әр түрлі болуы мүмкін. 

Материалдық ресурстарды пайдалану тиімділігін талдау

Материалдарға тән бухгалтерлік есепақпараттары материалдарды арнаулы жерлерде жақсы сақтау шараларына байланысты мәселелерді қамтамасыз етуге арналуы керек. Осы салаға байланысты бухгалтерлік есептің негізгі міндеттеріне:

-материалды ресурстардың белгілі бір орындарда және өңдеудің барлық стадияларында сақталуын тексеру;

-материалды ресурстар қозғалысына байланысты барлық  операцияларды дер кезінде және дұрыс құжаттап отыру;

-материалдарды даярлауға байланысты шығындардың дұрыс жұмсалуын бақылап, мұндай шығындарды жеке есепке алу;

-баланс баптарына және сақталу орындары бойынша материалдар калдығын есептеп, бұлардың нақтылы өзіндік құнын есептеп шығару;

-түгендеу барысында кем шыққан немесе жұмсалынбай қалған материалдарды үнемі бақылап, есепке алып отыру;

-материалдар қоюшылармен дер кезінде есеп айырысу, жолдағы материалдар қозғалысын, фактурленбеген материалдарды бақылау.

Материалды ресурстардың орынды сақталуын бақылау мен қамтамасыз ету үшін қойма, өлшеу шаруашылықтарының атқаратын қызметі дұрыс ұйымдастырылуы керек. Мұндай міндетті шараларды тұрақты жағдайда жүргізу үшін, әрбір ұйымдардағы жекелеген қоймаларға нөмірлер беріліп, әрбір нөмір қоймаларда жүргізілетін кіріс-шығыс операциялары бойынша бастапқы кұжаттарға жазылып отырады.

Егер бір ұйымда бірнеше қоймалар қызмет атқаратын болса, онда әр қоймаға материалдың белгілі топтары орналасуы керек. Қойма ішінде сақталынатын материалдар арнаулы секцияларға бөлініп, бұларды сорты мен аталуына қарай сәкілерге, сөрелерге салынып сақталынады. Қойма шаруашылығын өз мәнінде, арнайы талапқа сай ұйымдастырған жағдайда материалдарды тез қабылдап алу және босату, бұлардың қолда барын тексеріп отыру жеңілденеді. Осы мақсаттарға қарай сақталуда тұрған материалдардың жекелген түрлеріне, бұлардың қысқаша сипатын көрсететін жазба қағаздар (ярлық) тіркеп қойылуы керек. Әрбір қойма қажетті өлшеу таразылармен, аспаптарымен, өлшеу сыйымдылықтарымен қамтамасыз етілгені жөн.

Ұйым басшысы материалды ресурстарды қабылдаушы және босатушы материалды жауапты қойма меңгерушісін (қойма меңгерушісі, материалдар жіберуші, кілт ұстаушы) тағайындауы керек. Мұндай жауапты адамдар материалдар қозғалысы жөніндегі операцияларды дер кезінде және дұрыс рәсімдеп, өз жауапкершілігіне берілген материалдардың сақталуын толық қамтамасыз етуге тікелей жауапты болады.

Өндірістік процесте материалдар әр түлі жағдайларға байланысты жұмсалынады. Бұлардың кейбірі өндірістік процеске толығымен (шикізаттар, материалдар) жұмсалады, кейбірі өзінің бастапқы түрін (майлау материалдары, бояулар) өзгертіп, кейбірі өзінің сыртқы түрін өзгертпеген қалпында, (босалқы бөлшектер) толығымен жасалынатын бұйымдар құрамына енгізіледі, кейбірі тек қана бұйымдардың жасалуына әсер етіп, бұйымдар массасына немесе технологиялық құрамға (саймандар) енгізілмейді. 

 Еңбек өнімділігін талдау 

Экономикада өнімділікті жоғарлату басқару процесіне және өнімді немесе еңбекті өзгерту процестеріне кірісудің нәтижесі болып табылады. Төменде аталған жағдайлардың жеке біреуі орын алса, онда өнімділік өседі.

1. Өнім көбейеді, шығындар азаяды;

2. Өнім көбейеді, шығындар өзгермейді;

3. Өнім көбейеді, шығындар өседі, бірақ шығындардың өсу қарқыны өнімнің өсу қарқынынан төмен болады.

4. Өнім көлемі өзгермейді, шыығндар төмендейді;

5. Өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ шығындардың төмендеу қарқыны жоғары болады.

Кейбір салаларда өндіріс шығындарының айырмашылықтары табиғи, жаратылыс жағдайлармен байланысты болады. Бұған мысал болатын – біздің елде осыдан бұрын «маусымдық» немесе аймақтық бағалардың болғаны. Басқа салаларда шығындардың айырмашылығы дүниеге әкелетін жағдайлар – жаңа бұйымдарды, технологияларды енгізу, ұйымдық формаларды құру, өндіруге, дамытуға және сапалық жетілдіруге бағытталған жағдайлар енгізу, еңбек ресурстарының сапасы мен мамандану дәрежесі. Өндіріс шығындарының құрылымында ресурстардың қандай түрінің басым болуына байланысты салалар мына түрлерге бөлінеді: еңбек сіңіргіш, материал сіңіргіш, қуат сіңіргіш.Бүгінгі заманда салалар масштаьында шығындардың динамикасын екі қарама-қарсы тенденциялардың сайысы белгілейді.Біріншісі, өндіріс шығындарын өсіреді. Осы жағдайға әкелетін факторларға:

-Тұтынудың өсуі осы себепті өндірістің жекеленуін көздеу;

-Шығарылымдардың ассортиментінің жиі-жиі өзгертіліп тұруы, алмастырудың қажеттігі;

-шығындарының өсуі, қызметкерлердің білім дәрежесін жоғарылату, жарнама шығындары.

Екіншісі, жаңа технологиялардың алдымен ресурстарды үнемдеуді көздейтінімен байланысты. Қазіргі заманда ілгері дамыған елдерде көп өнімдер бойынша өндіріс дәрежесінің дамығаны соншама, тіпті оны одан әрі өсіру тиімді емес болып табылады. Бұл жағдайларда өндірісті сапа жағынан жетілдіру мақсатты болып табылады. Осымен қатар, бүгінгі кәсіпорындардың шығындарының өзгерістері, автоматтанған өндірістер санының өсуімен де байланысты. Автоматтандыру тұрақты шығындардың және инвестициялардың өсуіне және өзгермелі шығындардың төмендеуіне әкеліп соғады. Өндіріс шығындары құрылымындағы осындай өзгерістер өндіріс қуаттарын толық пайдалануға ынталандырады. Еңбек өнімділігін арттыру үшін жұмыс уақытын үнемдейтін факторларға назар аударылады.

1) жұмыс уақытын ұтымды пайдалану;

2. жұмыста кездесетін тиімсіз үзілістерді азайту.

Еңбек өнімділігін арттыру мақсатында кәсіпорындарда жұмыс күшінің бәсеке қабілеттілігін, сапасын жоғарылату қажеттілігі мына факторлармен анықталады:

• өндірістік ресурс ретінде персонал құнының өсуі;

• еңбекті тиімді қолдануды және ұйымдастыруды жаңа әдістерді талап ететін бәсекелестер тарапынын қысым;

• өндірісті басқаруда және ұйымдастыруда жаңа әдістерді талап ететін технологиялық өзгерістер;

• өз жұмысшыларының потенциалының өсіміне кәсіпорын басшыларының әлеуметтік жауапкершілігі;

• автоматтандырылған жүйелердің енгізілуі және оларды басқаратын жұмысшылардың квалификациялық деңгейінің сәйкестілікті талап ету;

• жұмысшылардың интеллектуалдық дайындығын арттырудың қажеттілігі.

« Темир Строй Сервис и Ко» жшс-ң өнімнің өзіндік құны динамикасын және шығындарды төмендету бойынша жоспарды орындауды талдау

Өнімді қайта өңдеу және өнім өндірісі, материалдық өндірістің басқа да салалары сияқты өндіріс шығындарының қалыптасуына әкелетін заттар мен еңбек құралдарын, сондай – ақ жанды еңбекті өндірістік тұтыну процесін көрсетеді.Өндіріс шығындары – бұл өнім (жұмыс немесе қызмет көрсету) өндірісіне жұмсалатын жиынтық шығындар. Өндіріс құралдарын сатып алуға және еңбекті төлеуге жұмсалатын өндірістік шығындар. Толық шығындар өзіне мөлшерлі өндіріс көлеміне байланысты өзгеретін немесе өзгермейтін тұрақты және өзгермелі шығындарды кіріктіреді. Өндіріс шығындарын анықтау үшін өнімнің ( жұмыс, қызмет) өзіндік құны категориясы қолданылады.

Өнімнің өзіндік құны оларды өндіруге және өткізуге кететін кәсіпорын көрсететін экономикалық категория болып табылады. Өзіндік құнның төмендеуіне әсер ететін негізгі фактор болып материалдық, еңбектік, және қаржылық ресурстарды үнемдеу табылады. Осы мәселені шешудегі маңызды рөлді бухгалтерлік есеп атқарады. Ол өнім өндірумен байланысты шығындар есебінің дұрыстығын қамтамасыз етуі тиіс.

Пайда болу уақыты бойынша өндірістік шығындар ағымдағы тұрақты өндірістік шығындарға және біруақыттағы бір реттік немесе кезең шығындарына бөлінеді.Шығындар жұмыстардың өзіндік құнына кіріктірілу әдісіне байланысты тура және жанама (қосымша) шығындарға бөлінеді. Тура шығындар деп жұмыстың өзіндік құнына тікелей қосуға болатын өнім өндірумен байланысты шығындар түсіндіріледі. Жанама (қосымша) шығындарға жалпы кәсіпорын қызметіне қатысты өндірісті ұйымдастыру және басқарумен байланысты шығындар жатады.

Ұйымның барлық шығындарын орындалған жұмыстар көлеміне байланысты тұрақты және өзгермелі шығындарға бөлуге болады.

Қаржы ресурстарын пайдалану тиімдігі кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына, өтімділігіне, төлемқабілеттігіне, іскерлік белсенділігі мен рентабельдігіне әсер етеді.

Ұйымның қаржылық жағдайын және оның қаржы ресурстарын басқару тиімділігінің маңызды сипаттамаларының бірі – ұзақ мерзімді келешектегі қызметінің тұрақтылығы. Ол кәсіпорын балансының құрылымын, оны кредиторлар мен инвесторларға тәуелдігінің дәрежесімен байланысты. Бірақ, кредиторларға тәуелділік дәрежесі қаржы ресурстарының меншікті және қарыз көздерінің қатынасымен ғана анықталмайды. Бұл меншікті капиталды, айналым және айналымнан тыс активтер құрамын, және зияндардың болуын немесе болмауын және тағы басқа бағалауды кіріктіретін көп қырлы түсінік.

Негізгі қорлар немесе өндірістік запастарға капитал салымын жабу үшін қаражат көздерінің өзгеру шегінің шекті мәні кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартуға және тұрақтылығын арттыруға әкелетін шаруашылық операцияларының ресурсын басқаруға мүмкіндік береді. 

Өнімді өндіру көлемі мен динамикасын талдау

Егер өнім өндіру мүмкіндігі шектеулі болып, ал өнімге деген сұраныс керісінше көп болса, онда басымдылық өнімді өндіруге беріледі, өйткені сатылатын өнім көлемі өндіріс көлемі арқылы анықталады. Керісінше өнімге деген сұраныс толықтай қанағаттандырылып, бәсекелестік деңгейі жоғары дамыған нарықтағы өндіріс көлемін жоспарлау сол нарықта сатылу мүмкіндігіне ие тауар көлемі негізнде іске асырылады. Өнімді өндіру, сату және оның сапалық көрсеткіштерін жоғарылату кәсіпорынның шығындары мен пайдасының көлеміне тікелей әсер ететін болғандықтан бұл талдаудың маңызы зор.

Талдаудың негізгі міндеттері: Өнімді өндіру мен сату жоспарларының орындалу деңгей мен динамикасын бағалау.

-Осы көрсеткіштердің көлемінің өзгеруіне факторлар әсерін анықтау.

-Өнім өндіру мен оны сату көлемін ұғайтушы ішкі шаруашылық резервтерді ашу.

-Ашылған резервтерді іске қосу үшін іс-шараларын қарастыру.

• Натуралды-заттай: (тонны, кг, куб, га, км. т.б.)

• Жеке өнім түрлері (дана, метр, т.б.)

• Шартты натуралды: консерві з/д – шартты жалпылама өлшем мың банкі, полграфия – шартты басылым қағаз, жөндеу жұмыстарын жүргізуші кәсіпорында жұмыстарын жүргізуші кәсіпорында – шартты жөндеу.

• Құрамдастырылған натуралды: киловат, тонна, километр (т/км) (жалпылама өлшем).

• Еңбек шығындары: еңбек сағ,, еңбек-күн, еңбек-минут (жалпылама өлшемдер).

• Ақшалай өлшем: теңге, мың теңге млн.теңге (жалпылама өлшем).

Сатылған өнім көлемін есептеу:

• Кассаға немесе есеп шотқа келіп түскен ақша көлемі

• Сатып алушыға артып жіберген өнім көлемі көлемі (ақшалай өлшемде)

• Сонымен қатар: жоспарлы, салыстырмалы, ағымдық бағалардағы сатылған өнім көлемі (өндіріс көлемі де есептеледі).

Өнімді өндіру мен сатуды талдау. Талдау өнімді өндіру мен сату динамикасын, базистік, тізбектік өсу және өсім қарқындарын есептеуден, зерттеуден басталады. 

3.2Қаржылық есептілікті талдай Қаржылық есептілік және оны талдау

Ұйым қаражаттары құрылымның маңызды сипатын негізгі қаражаттардың, капиталдық салымдардың, құрал-жабдықтардың, өндірістік запастар мен аяқталмаған өндірістің құндық сомаларының баланс қорытындысына қатынасына тең өндірістік арналымдағы мүлік коэффициенті береді.

Шаруашылық тәжірибенің мәліметтері негізінде нормалы болып 0,5 көрсеткіштерінің төменгі шегі табылады. «Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС кәсіпорында бұл көрсеткіш 2009 ж. 0,31 құраған, ал 2010 ж. 0,50 дейін өсті. Бұл коэффициент мәні норма шегінен төмен болды, ал оның өсуі кәсіпорынның өндірістік арналымдағы мүлкінің көбеюін білдіреді.

Ұйым қаражаттарының көлемін сипаттау үшін автономия, қарыз және меншікті қаражаттардың қатынасы, маневрлік коэффициенттерімен қатар, көздердің шектелген топтарының құрылымының өзгеруіндегі әртүрлі тенденцияларды көрсететін жеке көрсеткіштер де қолданылады. Мұндай көрсеткіштерге, бірінші кезекте, ұзақ мерзімді несиелер мен қарыз қаражаттары мөлшерінің кәсіпорынның меншікті қаражаттары және ұзақ мерзімді несиелері мен қарыздарының көздерінің сомасына қатынасына тең қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімге тарту коэффициенттері жатады. «Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС бүкіл талдау жүргізу кезеңінде ұзақ мерзімді қарыз қаражаттары берілмеген, яғни компания балансында ол жоқ.

Оперативтік (жұмыс) жоспар (есеп). Ол әрбір кезеңдегі фирманың және оның мақсатты рыноктарының әрбір рынок пен тауар бойынша арақатынастарының нәтижелерін көрсетеді. Фирмада бұл құжатты маркетинг қызметі жасау тиіс.

Тауарды өндіру бойынша кірістер мен шығыстар туралы жоспар (есеп). Ол фирманың тауардың әр түрін сатудан пайда алатындығын көрсетеді. Бұл құжат фирманың экономикалық қызметімен тауардың әрбір түрі бойынша жасалады.

Ақша қозғалысы туралы жоспар (есеп). Бұл құжат фирманың іс жүргізу кезіндегі ақшаның түсу және шығу процесін көрсетеді. Ол фирманың қаржылық қызметімен жасалады.

Баланстік есеп. Ол өткен кезеңдегі фирманың экономикалық және қаржылық ісінің нәтижелерін қорытындылайды, бас бухгалтериямен құрастырылады.

Негізгі қаражаттардың және өзгеде айналымнан тыс активтердің қор қайтарымдылығы, құралдарының бірлігінің құнына келетін сату көлемімен олардың өлшенетін пайдалану тиімділігін сипаттайды. ЖШС кәсіпорнында бұл көрсеткіш 2009 ж. 3,354, ал 2010 ж. 2,369 дейін төмендеді. Негізгі қаражаттарды пайдалану тиімділігінің төмндеуі – кәсіпорын жұмысының теріс факторы.

Меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті меншікті капиталдың айналу жылдамдығын сипаттайды, ол акционрлік қоғамдар үшін акционрлер тәуекелге баратынқаражаттардың белсендігін білдіреді. «Темир Строй Сервис и Ко» ЖШС кәсіпорнында бұл көрсеткіш 2009 ж. 1,598, ал 2010 ж. 1,985 дейін өсті. Бұл коэффициенттің өсуі меншікті қаражат бөлімнің белсенді жұмыс істегенін көрсетеді.Жоғарыда қарастырылған процестің нәтижесінде компанияның жалпы фирмалық (корпоративтік) деңгейдегі қаржылық жоспарлардың қалыптасатынын айта кету керек.

Бұл жоспар табыстар мен шығындардың, активтер мен пассивтердің, сәйкесінше, кірістер мен шығыстардың тең болуын қажет етеді. Әдетте, ресурстарды алу және оларды жұмсаудың нақты процесі орталықтандырылмаған болғандықтан (ең алдымен орта және ірі компанияларда), корпоративтік қаржылық жоспарлау ішкі фирмалық жоспарлаумен жалғасады. Ішкі жоспарлау шеңберінде жауапкершілік орталықтары бойынша табыстар мен шығындардың, кірістер мен шығыстарды жоспарлау жүзеге асырылады. Егер компанияның құрылымында дербес балансы бар бөлімшелері болса, онда бұл бөлімшелер бойынша активтер мен пассивтерді жоспарлау жүзеге асырылады.

Егер кәсіпорын заңды түрде дербес және мүліктік жағынан байланысты компаниялардың тобы болып табылса, онда қаржылық жоспарлаудың толық циклы осындай әрбір компания деңгейінде де, негізгі (холдингтік) компания деңгейінде де жүзеге асырылады. Мұндай жағдайларда жалпы корпорация деңгейінде активтер мен пассивтердің жиынтық балансы, табыстар мен шығындардың жиынтық жоспары қалыптасады.

Қысқа мерзімді қарыз коэффициенті кәсіпорынның жалпы міндеттер сомасында қысқа мерзімді міндеттемелердің үлесін көрсетеді. «Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС кәсіпорында бұл көрсеткіш 2008 жылы 0,63 құраған және 2009 жылы 0,40 дейін төмендеді. Осы коэффициенттің төмендеуі қысқа мерзімді міндеттемелердің кәсіпорынның міндеттемелерінің жалпы сомасында үлесінің артуын білдіреді. Осылайша, қаржылық тұрақтылық коэффициенті абсолютті көрсеткіштер негізінде кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдаудың қорытындыларын растайды.

Баланс өтімділгін талдау қажеттілігі қаржылық шектеулердің күшеюімен және кәсіпорынның несие алу қабілеттілігін бағалау қажеттігіне байланысты туындайды. Баланс өтімділігі кәсіпорын міндеттемелерін оның активтерімен жабу дәрежесі ретінде анықталады. Олардың ақшалай нысанына айналу мерзімі міндеттемелерді өтеу мерзіміне сәйкес келеді.

Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына байланысты кәсіпорын активтері келесі топтарға бөлінеді:

А1 (айтарлықтай өтімді активтер) – кәсіпорынның ақша қаражаттарын және қысқа мерзімді қаржылық салымдар.

А2 (тез өткізілетін активтер) – дебиторлық қарыздар.

А3 (жай өткізілетін активтер) – запастар (алдағы кезең шығындарын алып тастағанда) және ұзақ мерзімді қаржылық салымдар.

А4 (қиын өткзілетін активтер) – алдынғы топтарға енгізілген баптарды қоспағандағы негізгі құралдар. 

«Темир Строй Сервис И Ко»ЖШС балансының өтімдігін талдау 

Өтімді қаражаттар құрамындағы кәсіпорынның ақша қаражаттарын және қысқа мерзімді қаржылық салымдар. 2009 жылы 916 мың теңгены құрап 2010 жылы 4308000 теңгены құраған бұл «Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС ның осы жылдардағы қысқа мерзімды ақша қаражаттарын ұтымды басқарғандығын көрсетеді ал дебиторлық қарыздар 2009 жылы 753181 мың теңгены құрап 2010 жылы 320415 мың теңгеге азайған жалпы 2009 жылы «Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС тауарын сатып алушылар қолма-қол есеп айрысқанын көрсетеді, тез өтімді активтерді анықтау үшін қатысты көрсеткіштің бөлгішіне дебиторлық қарыздар мен өзге де активтер жатқызылады.

Өтімді қаражаттар құрамындағы тез өтімді активтерді анықтау үшін қатысты көрсеткіштің бөлгішіне дебиторлық қарыздар мен өзге де активтер жатқызылады. Бұл көрсеткіш дебиторлық қарыз айналымының орташа ұзақтығына тең кезеңге, кәсіпорынның күтілетін төлем қабілеттігін анықтайды. «Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС кәсіпорында кезең ішінде аталған көрсеткіш нормадан төмен болды.

Ұйымның қаржылық жағдайын бағалау және баланстың қанағаттанарлықсыз құрылымын белгілеу бойынша әдістемелік ережелер құрамындағы төлем қабілеттілік критерийлерін қарастырайық. Осы құжатқа сәйкес баланс құрылымы 2 көрсеткіш негізінде бағаланады және қолданады: ағымдағы өтімділік коэфициенті және меншікті қаржылармен қамсыздандырылу коэфициенті. Осы құжатқа сәйкес баланс құрылымын қанағаттанарлықсыз, ал кәсіпорындарды - төлем қабілетсіз деп мойындау үшін негіз болып келесі шарттардың бірінің бар болуы табылады:

• ағымдағы өтімділік коэффициенті есепті кезең соңында 2 ден аз мәнге ие;

• меншікті қаржылармен қамсыздандыру коэффициенті есепті кезеңнің аяғында 0,1-ден аз мәнге ие.

Тұрғындарға қызмет көрсеткен және жұмысты орындағанына байланысты кәсіпорынның әкімшілік бағасының өсуінен пайданың өскені байқалады. Кәсіпоры шығынының деңгейі 3,2%-ке төмендеді, бұл пайдалылықтың жоғары деңгейінде көрініп, алынған табыстың деңгейіне мақсатты түрде әсер етті.Меншікті капиталының пайдалылығының көрсеткіші бір теңге меншікті қаражатқа қанша тиын пайда келетінін көрсетеді. Бұл көрсеткіштердің есепті нәтижелері кәсіпорынның меншікті салымшылары әрбір ақша қаражатының өлшемдерін алуымен пайданың өсуі туралы айтады.

Есептелінген пайдалылық коэффициенттері шаруашылықты жүргізуде өндірістік саясатты түбегейлі қарау қажеттілігін анықтайды. Келешекте кәсіпорын орындалған жұмыстар бағасының өсу есебіне байланыссыз, шығындарды төмендету, сапаны жоғарлату және өндірісті әртараптандыру есебі бойынша, яғни қызмет көрсету аясын кеңейту, сондай-ақ өндірістік қорлардың айналымын жеделдету арқылы өндіріс көлемін ұлғайту қажет.

Талданып отырған кәсіпорынның қаржылық жағдайын қорытындылап талқылаймыз. Есепті жылдағы кәсіпорынның шаруашылық қаражаттарын жалпы саласындағы ұзақ мерзімді активтердің 65,5% үлесімен мүліктің құрылымы сипатталады, 2007 жылмен салыстырғанда 2,7% өскен.

Ұйымның құрылымдық негізгі қаражатында қарыз қаражаттардың жоғары үлесі байқалады, олардың үлесі 55,4% құрады. Меншікті капиталдың үлесі 2007 ж. 47,8%, 2008 ж. 44,6% құрады.

Ұйым өтімділігі ағымдағы активтер оның міндеттерін толық жаппауымен сипатталады. Бірақ та төлем қабілеттілігінің жеткіліксіздігін куәландырылатын болып кәсіпорынның ақша қаражатының оның міндеттеріне арақатынасы табылады. Абсолютті өтімділік коэффициенті 0,013-тен 0,008-ге дейін төмендеді. Ұйым өзінің қарыздарын төлеуде қабілеттіліктерінің жоқ екені байқалады. Бұл дәлелдер 2007 жыл бұл кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығында ауытқулар болғанын дәлелдейді.

Өткен жылмен салыстырғанда негізгі қызметтен түскен түсім және сату көрсеткіштері өсті.Мәліметтерді қорытындылап талдағанда, бұл кәсіпорынның балансы өтімсіз және кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының төмендеу беталысы пайда болды. Бұл қауіпті жағдай, бірақ кәсіпорынның іскерлік белсенділігін құтқарады. Келешекте кәсіпорынның банкроттық ықтималдылық мәліметтерін зерттеуін қиындатылған жағдайда жүргізу тиімсіз емес.

Ағымдағы өтімділік коэффициенті кәсіпорынның шаруашылық қызметін жүргізу және мерзімді міндеттемелерін өз уақытында өтеу үшін айналым қаражаттарымен қамсыздандырылғандығын сипаттайды. Ол кәсіпорынның айналым активтерінің нақты құнының банктің қысқа мерзімді несиелері, қысқа мерзімді қарыздар және несиелік қарыздар түріндегі кәсіпорынның айтарлықтай мерзімді міндеттемелеріне қатынасы ретінде анықталады.

Меншікті қаржылармен қамсыздандырылу коэффициенті кәсіпорынның өзінің қаржылық тұрақтылығы үшін қажет меншікті айналым қаражаттарының бар болуын сипаттайды. Ол капитал, резервтер мен айналымнан тыс активтердің нақты құнының, айналым активтерінің нақты құнының қатынасымен анықталады.

Төлемқабілеттілікті қалпына келтіру коэффициенті келесі формуламен есептеледі:

Кв = (Ктлк + У/Т(Ктлк-Ктлн))/2

Мұндағы: Ктлк - ағымдағы өтімділік коэффициентінің есепті 2009 ж. мәні.

Ктлн – ағымдағы өтімділік коэффициентінің есепті 2008 ж. мәні.

Т – есепті кезеңнің ұзақтылығы ,ай.

У – төлем қабілеттілікті қалпына келтіру кезеңі.

Кв = ((0,9 + 6/12(0,9 - 1,44))/2 = 0,315

«Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС кәсіпорнында төлемқабілеттілікті қалпына келтіру коэффициенті 2009 ж. 0,315 құрады, ол 1-ге тең болатын критикалық деңгейден төмен. Қалпына келтіру коэффициенті 1-ден төмен болса, кәсіпорындарды төлемқабілетсіз, ал баланс құрылымын – қағаттанарлықсыз деп мойындау туралы шешім әлі қабылданбайды, бірақ кәсіпорын банкроттық туралы іс бойынша аймақтық басқармада ерекше есепке тіркеледі. Бірақ, кәсіпорынды төлемқабілетсіз деп мойындау үшін жоғарыда қарастырылған критерийлер жеткілікті. 

«Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС нің қаржылық тұрақтылығын талдау 

Ұйымның қаржылық тұрақтылығын тереңірек бағалау қатысты шамалар болып табылатын қаржылық тұрақтылық коэффициенттері көмегімен жүргізіледі. Қажетті қорытынды мәліметтер және қаржылық тұрақтылық коэффициенттерін есептеу кестеде келтірілген.

Кестеде қолданылған қысқартылған сөздер тізімі:

ЗС – тартылған қаражаттар;

СК – меншікті капитал;

ТА – ағымдағы активтер;

ДА – ұзақмерзімді активтер;

СС – меншік айналым қаражаттары;

ТМЗ – тауарлы материалдық запастар;

ОС – негізгі құралдар;

ДО – ұзақмерзімді міндеттемелер;

КЗ – кредиторлық қарыз;

О – міндеттемелер.

Ұйымның қаржылық жағдайының тұрақтылығын, оның қаржылық қарыздық көздерге тәуелсіздігінің сипаттамаларының маңыздыларының бірі болып баланстық жалпы қорытындысындағы қаражат көздерінің үлесіне тең автономия коэффициенті табылады. 

«Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС қаржылық тұрақтылық коэффициенттері 

«Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС кәсіпорыны үшін бұл көрсеткіш 2009 ж. 0,7 тең және 2010 ж. нормалық шегі 0,5 болғанда, 1,06 – дейін азайды. Сәйкесінше, кәсіпорын кредиторға айтарлықтай тәуелді, ал бұл коэффициенттің өсуі оң деп бағалауға болмайтын кәсіпорынның тәуелділігінің арту қарқынын білдіреді.

Автономия коэффициенті кәсіпорын міндеттемесінің көлемінің меншікті қаражаттар көлеміне қатынасына тең қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының коэффициентін толықтырады. «Темир Строй Сервис и Ко» ЖШС кәсіпорын 2009 ж. бұл көрсеткішті 1,43 тең болған еді, 2010 ж. нормалық шектеу 1 болғанда 0,94 дейін азайды. Осы көрсеткіштің мәні бірден көп болмаса да, оның тұрақты төмендеу тенденциясы байқалуда. Ол кәсіпорынның кредиторға тәуелдігінің қауіпті артуына әкелуі мүмкін.

Ұйымның қаржылық тұрақтылығы сақталған кезде, қарыз қаражаттары мен меншікті қаражаттардың қатынасының коэффициенті кәсіпорынның мобильді қаражаттарының құнының имобильденген активтер құнына қатынасының мәнінен жоғары болуы тиіс. 2009 ж. «Темир Строй Сервис и Ко» ЖШС кәсіпорында бұл коэффициент 1,74 құрады, ол оңтайлы мән болып табылады, ал 2010 ж. 1,08 дейін төмендеді, осы кезде меншікті және қарыз қаражаттарының қатынасының коэффициенті 0,94 дейін төмендеді. Сәйкесінше, 2009 ж. бұл коэффициент мәні төмендеді, ол кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының азайғанын білдіреді.Ұйымның қаржылық жағдайының тұрақтылығының негізгі сипаттамасы – кәсіпорынның айналым қаражаттарының меншікті қаражат көзінің жалпы мөлшеріне қатынасына тең болатын моневрлік коэффициенті болып табылады. Ол осы қаражаттармен салыстырмалы еркін моневрлеуге мүмкіндік беретін, кәсіпорынның меншікті қаражаттарының қандай бөлігі мобильді нысанда екендігін көрсетеді. Бірақ, көрсеткіштің тәжірибеде тұрақтанған қандай да бір тұрақты мәндері жоқ. Кейде, арнайы әдебиетерде коэффициенттің оңтайлы өлшемі ретінде 0,5 ұсынылады. «Темир Строй Сервис и Ко» ЖШС кәсіпорында бұл коэффициент 2009 жылы 0,38 тең болды және 2010 ж. 0,01-ге дейін төмндеді.

Осыған сәйкес кәсіпорынның запастарды қалыптастыру және шығындар көздерінің қаражаттарымен қамсыздандырылуының қаржылық жағдайын бағалайтын абсолютті көрсеткіштердің маңыздылығын анықтайтын рөлге сәйкес қаржылық жағдайдың тұрақтылығының басты қатысты көрсеткіштері болып меншікті айналым қаражаттарының көлемінің кәсіпорын запастары мен шығындарының құнына қатынасына тең меншікті қаражаттармен қамсыздандыру көрсеткіштері табылады. «Темир Строй Сервис и Ко» ЖШС кәсіпорыны үшін бұл коэффициент нормалық мәні 0,6–0,8 болғанда, 2009 ж. 0,55 тең болды, ал 2010 ж. 0,01-ге дейін төмендейді, яғни нормаға сай емес. 

«Темир Строй Сервис и Ко» жшс-ң табыстылығын талдау

Нарықтық жағдайларды табыстың ролі айтарлықтай өсті. Өзіміз білетіндей, жоспарлы-директивті экономика жағдайларында оның ролі төмендетілген болатын. Табыс табу кез-келген кәсіпорынның мақсатты функциясы ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс табу кез-келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымды және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаражат көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымды шығындар болса, олар банктердің қысқа мерзімді несиелерімен және коммерциялық несиелермен, сонымен қатар, капитал салымдары бнктердің ұзақ мерзімді несиелерімен жабылуы мүмкін. Біріншіден, табыс кәсіпорын қызметінің тиімділігін білдіретін көрсеткіш болып табылады. басқаша айтар болсақ, кәсіпорынның табыстылығы деген деректің өзі оның қызметінің тиімділігінің айғағы болып табылады. Алайда, бұл көрсеткіш кәсіпорын иелері мен кредиторлары үшін нақты бір қолайлы жағдайдың дәлелі бола ала ма? Әрине, жоқ, себебі кәсіпорынға кез-келген бір табыс қажет емес, оның барлық мүдделі тұлғалардың (кәсіпорын иелерінің, қызметкерлердің, кредиторлардың) қажеттіліктерін қанағаттандырарлық мөлшері қажет. Табыс мөлшері көптеген факторлармен анықталады, олардың кейбіреулері кәсіпорынның өзіне байланысты болса, кейбіреулері кәсіпорынның қолынан келмейтін шаралар болып табылады.Екіншіден, табыс ынталандырушы функция қызмет атқарады. Кәсіпорындардың қорытынды қаржылық-экономикалық нәтижесі бола отырып, табыс нарықтық шаруашылық өмірде шешуші роль атқарады. Табыс «кәсіпорындардың басты мақсаты» деген дәрежеге ие екенін білеміз. Бұл шаруашылық субъектілерінің экономикалық әрекеттерінің алғы шарты болып табылады, ал бұл әрекеттердің игіліктерге ұласуы табыстың мөлшеріне, сонымен қатар ұлттық экономикада қалыптасқан оны үлестіру тәртіптеріне (соның ішінде салық салу жүйесіне де) байланысты.

Табыс – меншікті капитал өсімінің бірден-бір көзі. Нарықтық қатынастар жағдайларында акционерлер мен қаржы менеджерлері, кәсіпорын қарамағында қалатын табыс мөлшеріне икемделе отырып, кәсіпорынның даму перспективаларына сәйкес дивидендтік және инвестициялық саясаттар бойынша шешімдер қабылдайды.

Нарықтық экономикада табыс - өндірістік активтердің және өндірілетін өнімнің қозғаушы күші болып табылады. 

Жалпы активтердің (өндіріске салынған

капиталдың) табыстылық деңгейі

Кестеден байқағанымыздай, аталған кәсіпорында жалпы активтердің табыстылық деңгейі өткен жылмен салыстырғанда 1,03 пунктке артып және 17,55%-ды құрайды. Алайда, бұл көрсеткіштің деңгейін білу жеткіліксіз. Оның қандай факторлардың есебінен құрылғанын және активтердің табыстылық деңгейін өсіру және сақтау үшін бұл факторлардың сенімділігін талдау, әлдеқайда маңызды болып келеді.

Арнайы оқулықтарда бұл көрсеткіш деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларға және оларды есептеуге қатысты екі түрлі көзқарас кездеседі. Факторларды сандық және сапалық етіп бөлу және активтерді есептеу, дәстүрлі көзқарас болып табылады. Сандық фактор сомасы бойынша жыл басына және соңына есептеліп, екіге бөлінген активтердің орташа жылдық құны жатады, ал сапалық факторға кәсіпорынның таза табысы жатқызылады.Бұл екі фактордың талданып отырған көрсеткіш бойынша алыған ауытқуға (+1,03) ықпалын анықтау үшін өткен жылғы табыс және есепті жылғы жалпы активтер бойынша активтердің қосымша табыстылық коэффициенттерін есептейміз: (5040:37254·100), бұл біздің мысалымызда 13,53%-ды құрайды. Одан өткен жылғы табыстылық коэффициентін алып тастау арқылы, жалпы активтер өзгерісінің ықпал ету мөлшерін анықтаймыз. Бұл фактордың талданып отырған көрсеткішке кері әсері 2,99 пунктті құрайды (13,53 – 16,52). Таза табыстың 1498 мың теңгеге өсуі зерттеліп отырған көрсеткішті 4,02 пунктке (17,55-13,53) өсірді. Бұл екі фактордың жиынтық әсері өткен жылғы мәнімен салыстырғанда жалпы активтердің табыстылық деңгейінің оң нәтижелі ауытқуын беріп отыр (-2,99 + 4,02 = +1,03).

Екінші көзқарас бойынша кәсіпорынның табыстылық деңгейінің өзгеруіне әсер етуші негізгі факторларға келесілер жатады:

1. өткізілген өнімнің табыстылық деңгейі;

2. жалпы активтердің айналымдылығы.

Бұл көрсеткіштердің арасындағы өзара байланыс келесі түрде беріледі: жалпы активтердің табыстылық деңгейі = өткізілген өнімнің табыстылығы × активтер айналымдылығы. Шынында да:

Басқаша айтқанда, кәсіпорынның активтерге салынған қаражаттарының әрбір теңгесінен алынған таза табысы өнімді өткізу табыстылығынан және кәсіпорын активтерінің айналымдылығының жылдамдығына байланысты болады.

Өндірістік активтерге салынған капиталдың табыстылық деңгейінің өзгеруіне жоғарыда аталған факторлардың тигізетін әсерін талдау үшін келесідей кесте құрамыз.

Жалпы капиталдың табыстылық деңгейіндегі ауытқулар

Бірінші қатардағы факторлар тізбектеп ауыстыру әдісімен есептеледі. Есепті жылдағы активтер айналымдылығының нақты коэффициенті мен сату табыстылығының коэффициенті бойынша шартты көрсеткіш ретінде активтердің табыстылық деңгейін аламыз: 

Т_а = 20,66 · 0,62 = 12,81%.

Осы көрсеткішті және кестеде келтірілген өткен және есепті жылдағы активтер табыстылығы деңгейінің көрсеткішін пайдалана отырып, бірінші қатарлы факторлардың ықпал ету деңгейін есептейміз. Біздің мысалымызда ол келесі мәліметтермен сипатталады:

1. өткізілген өнімнің табыстылық коэффициентінің өзгерісі: 17,55 – 1281 = +4,74;

2. жалпы активтердің айналымдылық коэффициентінің өзгерісі: 12,81 – 16,52 = – 3,71.

Сонымен, жалпы активтердің табыстылық деңгейінің артуына өткізілген өнімнің табыстылық коэффициентінің өсуі оң әсерін тигізіп отыр, ал активтердің айналымдылығының бәсеңдеуі, оның жылдам төмендеуіне әкеліп соқтырдыКәсіпорын табыстылығының маңызды көрсеткіштерінің бірі – өндірістік қорлардың (негізгі құралдардың) табыстылығы болып келеді. Өнімнің табыстылығы неғұрлым жоғары болса, өндірістік құралдардың табыстылық деңгейі де жоғары болады. Жекелеген факторлардың өндірістік қорлардың табыстылық деңгейіне тигізетін ықпалының сандық бағасы тізбектеп ауыстыру әдісі бойынша анықталады

Өндірістік құралдардың табыстылық деңгейінің

өгеруіне әсер етуші көрсеткіштер 

өндірістік қорлардың табыстылық деңгейі есепті жылы 9,32% құрайды, ал өткен жылы 7,75% болған, яғни оның көлемі 1,57 пунктке (9,32 – 7,75) өскен.

Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші - өнімді (қызметтерді, жұмыстарды) өткізуден алған табыс. Ол қаржылық шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т.с.с. салықтар мен міндетті төлемдерді, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құнын, сату және баға шегерімдерін алып тасталып көрсетіледі.Табыс құрылымында ең үлкен үлесті өнімдер мен тауарларды өткізуден түсетін табыс алады, оның мөлшері өнім өндіру деңгейімен, оның сапасымен және басқа да факторлармен анықталады.Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар өндірісінен және бұйымдардың (дайын өнімдер, сатып алушының жауапты сақталуындағы тауарлар) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы керек. Бірақ өнімді өткізуден түсетін табыс көлемі жоспарының төмендеуі, ауыспалы тауарлық-материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын жағдайлар да кездеседі.Бюджет барысын әдістемелік қамтамасыз ету кәсіпорынның саясатын, ұйымдық құрылымын, жауапкершілік пен билікті бөлу секілді жағдайларды қажет етеді. Бұлар бюджеттік бағдарламаларды құру үшін қажетті ережелер мен нұсқаулықтардың жиынтығы ретінде қолданылады. Нұсқаулықтарда не істеу керек, қашан және қалай істеу керек деген мәселелер нақты жауабын табуы тиіс. Табысты арттырудың тағы да бір маңызды факторы – өндірілетін өнімнің ассортименті мен номенклатурасын жаңарту, яғни нарыққа жаңа тауарлар енгізу болып табылады.Нарықтық экономика жағдайларында табыс – өндірістік қорларды, сондай-ақ өндірілетін өнімді жаңаландыруды ынталандырушы күші болып табылады. Бұл заңдылық «тауардың өмірлік циклы» концепциясына сай келеді. Баршаға мәлім, кез-келген тауар өзінің өмірлік циклының кезеңдерін бастан кешіреді: тауарды жобалауды, игеруді, өндіріске енгізуді, өндіруді және нарыққа шығаруды. Нәтижесінде нарық осы тауарға әбден толады. Сонда тауар моральдық тұрғыдан ескіреді немесе бәсекелестік күреске жарамай қалады, сондықтан табыстылықтың төмендеуінің салдарынан оның өндірісі қысқартылуы немесе мүлдем тоқтатылуы тиіс.

«Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС-ң қызметінің іскерлік белсенділігін және тиімділігін талдау 

Іскерлік белсенділік коэффициенті кәсіпорын өз қаражаттарын қаншалықты тиімді пайдаланатындығын талдауға мүмкіндік береді. Әдетте, бұл топқа әртүрлі айналымдылық көрсеткіштері жатады.

Айналыс көрсеткіштерінің компанияның қаржылық жағдайын бағалауда маңызы зор, себебі, қаражаттар айналымының жылдамдығы яғни, олардың ақша нысанына айналу жылдамдығы кәсіпорын төлемқабілеттілігіне үлкен әсер етеді. Сонымен қатар, әртүрлі тең жағдайларда қаражаттар айналымының жылдамдығының артуы кәсіпорынның өндірістік-техникалық потенциялының жоғарылауын көрсетеді.

Іскерлік белсенділіктің негізгі көрсеткіштерін есептеу 8 кестеде көрсетілген.

Капитал айналымдылығы коэффициенті өнімді өткізуден түскен түсімнің баланс пассивінің барлық қортындысына қатынасы – фирманың барлық бар қаражат көздерін, олардың сипатына тәуелсіз тиімді пайдалануды сипаттайды, яғни пайда түрінде сәйкес әсер әкелетін өндіріс пен айналымның толық циклы жылына қанша рет жүргізілетінін, немесе өткізілген өнімнің қанша ақша бірлігі пассивтің әрбір ақша бірлігін әкелетіндігін көрсетеді. 

«Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС іскерлік белсенділік коэффициенттері 

«Темир Строй Сервис и Ко» ЖШС кәсіпорнында 2009 жылы бұл көрсеткіш 0,938, ал 2009 жылы 0,961-ге дейін өсті. Бұл коэффициент өндірістік процестің ерекшелігін көрсете отырып, салаға байланысты өзгеріп отырады. «Темир Строй Сервис и Ко» ЖШС кәсіпорнында ол өндітістік кезеңнің аз мерзімділігіне байланысты айтарлықтай жоғары емес. Осы көрсеткіштің өсуі капитал айналымдылығының тездетілуін көрсететін және кәсіпорын пайдасын арттыратын нәтиже ретіндегі оң фактор.

Дебиторлық және кредиторлық қарыздың айналымдылығын есептеу нәтижелері «Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС талдау кезеңі ішінде сатып алушымен есеп айырысудың айтарлықтай оң жағдай болған. Сонымен, есептеулерден көрініп тұрғандай, 2008 жылы сатып алушылар әрбір 73-ші күні шоттарын төледі, ал 2010 жылы көрсеткіш 58 күнге дейін азайды. Кредиторлық қарызды төлеу мерзімі 2009 ж. 102 күнге тең болған, ал 2010 ж. 79 күнге дейін төмендеді және дебиторлық қарыздың айналымдылық мерзімінен асып түсті. Бұдан, кәсіпорын айналымында кредиторлық және дебиторлық қарыздың айналым күндері санының айырмашылығына тең мөлшерде бос қаражаттар бар және кәсіпорындарға дебиторлық қарызды жабу үшін қосымша қаражаттар тарту талап етілмейтіндігі шығады.

Мобильді қаражаттар айналымының коэффициенті кәсіпорынның барлық мобильді қаражаттарының (материалдық және материалдық емес) айналымының жылдамдығы көрсетеді. 2009 жылы бұл коэффициент 1,476 құраған және талдау кезеңі ішінде 2010 жылда 1,847 дейін өсті. Бұл коэффициенттің өсуі оң фактор деп бағалауға болатын мобильді қаражаттардың айналымдылығының жылдамдатуын көрсетеді.

Сондай-ақ, коэффициенттің талдау кезеңінде запастар мен шығындар айналымының санын көрсететін, материалды айналым қаражаттарының айналымдылық коэффициентінің мәні өсті. 2009 жылы бұл коэффициент 6,666 құраған және 2010 ж. 8,058 дейін көбейді. Материалды айналым қаражаттарының айналымдылығыны өсуі өндірістік запастардың салыстырмалы азаюын көрсетеді.

Активтерді басқару. Басшы ағымдағы және тіркелген активтердің ең соңғы тиімді деңгейін қолдайды, кәсіпорынның балансында активтердің түрлері мен құрамының арақатынасын анықтайды. Ағымдағы активтер – бұл материалды-өндірістік қорлар кіретін нарықта бірінші кезекте өткізуге мүмкін болатын қолма-қол өткізілетін бағалы қағаздар. Тіркелген активтер – бұл жер, құрал-жабдықтар, транспорттық құралдар, ұзақ мерзімді арендалық қаражаттар.Пассивтерді басқару. Қысқа және ұзақ мерзімді қаржылық ресурстардың арақатынасының тиімділігі арқылы көптеген қаржы ресурстарының тиімділігі анықталады. Қаржы ресурстарының тиімділігі бірнеше факторларға байланысты: экономикалық коньюктура, мемлекеттің қаржы саясаты және тағы басқа. Ұйымның айналым қорларында ағымдағы активтер мен ағымдағы пассивтердің айырмашылықтары бар. Ұзақ мерзімді қорлар – лизинг және ұзақ мерзімді несиелер. Сонымен, болашақ қаржылық нәтижелер мен қаражаттардың қажетті сомаларын дұрыс есептеуде қаржылық жоспарлаудың есептері, шығыстары мен кірістерін анықтауда көп жағы ұқсас келеді.Жоғарыда айтылғандарды көріп тұрғандай, кәсіпорынның қаржыларын жоспарлау – ұйымның тұрақты жағдайын қамтамасыз етуде қызметтің маңызды бөлігі. Қаржылық жоспарлау кәсіпорынның барлық өндірістік – шаруашылық қызметтерін өзіне қоса алғанда барлық жоспарлау жүйесінің ең соңғы пункті болып табылады. 

«Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС мен кәсіпкерлік тәуекелдіктің банкроттылығын талдау 

ҚР-сы жағдайында банкроттық механизмінің нормативті –құқықтық базасы ретінде әдебиеттер тізімінде көрсетілген құжаттар пайдаланылады.

ҚР-ның «Банкроттық жайында» Заңына сәйкес, кәсіпорынның банкроттығы туралы шешімі ерікті немесе еріксіз түрде қабылданады.Банкроттық, борышкердің сотқа жазған өтініші бойынша ерікті түрде немесе оның өзінің банкроттығы жайында соттан тыс түрде хабарлауы жолымен жасалады.Ал еріксіз түрде , кредиторлардың немесе «Банкроттық жайында» Заңымен өкілет берілген тұлғалардың өтініші негізінде жасалады.

Банкроттық нарық шаруашылығының бір категориясы болып табылады.Ол соттың шешімі мен немесе кредитордың келісімі бойынша соттан тыс ресми түрде жарияланады.ҚР «Банкроттық туралы»07.04.95 жылғы №2173 Заңына сәйкес қарызды төлеуге шамасы жоқ ұғымы ақшалай міндеттер бойынша кре-диторлар сұранысын,еңбекақы төлеу талабын қанағаттандыра алмау, сонымен қатар өзіне тиісті мүлік есебінен бюджет мен бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді қамтамасыз ете алмау жатады.

Банкроттық мына себептерден пайда болады:

1. экономиканы реформалаудың нормативті және заң шығаратын базаларының қаржылық,ақша және несие салық жүйелерінің жетілмегендігі;

2. инфляцияның аса жоғары деңгейі;

3. фирманың құнды қағаздарының нарықтық құнының төмендеуі;

4. банкроттықтың уақытында болжап және келешекте одан сақтана алмау;

5. жарнама,өтімділік жүйесінің болмауы,сұранысты дұрыс зерттемегендіктен сату көлемінің төмендеуі;

6. ақталмаған жоғары шығындар;

7. өндіріс циклінің өте көлемді болуы;

8. үлкен қарыздар мен өзара төлей алмаулар;

9. ескі басқарма басшыларының нарықты құруға бейімделе алмауы,сұранысы жоғары өнімдерді шығаруда іскерлік көрсетпеуі,инвестициялық,бағалық қар -жылық саясаттың тиімдісін таңдай алмауы.

Кәсіпорынның жаппай банкроттыққа ұшырауы жағымсыз әлеуметтік қиын-дықтарға соқтыруы мүмкін,сондықтан нарықтық экономикасы дамыған елдерде оларды толық күйреуден қорғау мен алдын алудың белгілі механизмі қалып-тасқан. ҚР «Банкроттық жайында» заңына сәйкес кәсіпорынның банкроттығы туралы шешімі ерікті немесе еріксіз түрде қабылданады.Банкроттық борыш-кердің сотқа жазған өтініші бойынша ерікті түрде немесе оның өзінің банкрот-тығы жайында соттан тыс түрде кредиторлармен келісімге келе отырып,ресми түрде хабарлауы жолымен жасалады.Ал еріксіз түрде кредиторлардың немесе «Банкроттық жайында» заңымен өкілет берілген тұлғалардың өтініші негізінде жасалады. Банкроттық жайында кредитордың өтінішпен сотқа баруына негіз болып бо-рышкердің төлеу қабілеттілігінің болмауы табылады.Егер борышкер өзінің мін-деттемелерін 3 ай ішінде орындай алмаса,оның төлем қабілеті жоқ деп санала-ды. Банкроттық жайында кредитордың өтінішпен сотқа баруына негіз болып борышкердің төлеу қабілетінің болмауы табылады.Егер борышкер өзінің міндеттемелерін 3 ай ішінде орындай алмаса, оның төлем қабілеті жоқ деп саналады.Кредитордың борышкерге қойған талаптарының сомасы 150 айлық есепті көрсеткіштерден жоғары болса ғана, банкроттық жайында іс сотпен қаралады. Кәсіпорынның банкроттылығымен болжау бойынша құралдарды кең пайдалана отырып, кәсіпорынның дағдарыс жағдаынан шығу шараларын ойластыруға мүмкіндік туғызады.Болжау, қалыптасып жатқан тенденцияларды зерттеп қарауға сыртқы, ішкі жағдайлардың әсерін есепке ала отырып , қаржылық саясатты жүргізу үшін, кәсіпорынның келешегі төлем қабілеттігінің төмендеуі немесе жоғарылауы қандай деген ең маңызды сұраққа жауап беру керек. Қаржылық жағдайды болжау- перспективалық талдаудың негізгі міндеті. Талдаудың бұл түрі, шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижесін зерттеу негізінде, болашақ міндеттерін анықтау, стратегиялық басқару міндеттерін шешу үшін әкімшілікті ақпараттармен қамтамасыз етуі тиіс. Мақсатқа сәйкес талдауды жүргізу, орта мерзімді болашаққа(2-3 жыл) және ұзақ мерзімді болашаққа негізделуі керек. 

ҚОРЫТЫНДЫ 

Мен, Абиев Алмас Серікұлы, өзімнің өндірістік тәжірибемді Қазақстан Республикасы, Жамбыл облысы,Қарасай ауданы,Қаскелен қаласы ,Крымская көшесі 7 үй орналасқан «Тараз Құрылыс Проект» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде жеміс-жидек және көкөніс консервілеу комбинатында өттім.Мен бухгалтерлік есеп , аудит, қаржылық талдау пәндерінен теория жүзінде білгенімді тәжірбе жүзінде көріп үйрендім.Тәжірибе барысында кіріс кассалық,шығыс кассалық ордерлерімен,кассалық кітапппен, аванстық есеппен, штаттық кестемен, жұмысшыларды жұмысқа қабылдау және жұмыстан шығару бұйрықтарымен, шот – фактурамен, төлем тапсырмасымен, бухгалтерлік баланспен, кіріс және шығыс туралы есеп, ақша қаражаттарының қозғалысы, меншікті капиталдың өзгері туралы есептермен, кәсіпорынның салық органдарына және басқа да арнаулы органдарға есеп берулерімен және тағы басқа көптеген құжаттармен жұмыс істеп, олардың толтырылуын және «1С бухгалтерия» бағдарламасында жұмыс істеуді үйрендім.

Мен осы аталған жұмыстар мен құжаттардың негізінде өзімнің өндірістік тәжірибе жөніндегі есебімді жасадым.

Менің өндірістік тәжірибеден түйгенім, әр кәсіпорынның нарықта орнын нығайтып,келешекте жақсы табыстарға, жоғары жетістіктерге жетуі ең алдымен, шаруашылық құрылымының жақсы ұйымдастырылуы, бухгалтерлік есептің дұрыс жүргізілуі негізінде жүзеге асырылатынын және бухгалтерлік жұмыстың үлкен жауапкершілікті,тиянақтылықты және шыдамдылықты қажет ететініндігі 

Пайдаланған әдебиеттер:

I.Нормативті құқықтық актілер:

1. ҚР Азаматтық кодексі (өзгерістер мен толықтырулармен бірге) 07.08.2007. №269 2.ҚР-ң бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңы (28.02.07 №234) 3.ҚР Банкроттық туралы заңы (21.01.97)-67 4.Акционерлік қоғам туралы заң (31.01.2006 №124-3)

5. ҚР Салық кодексі

II.Оқулықтар және оқу әдістемелік нұсқасы:

1. «Бухгалтерлік есеп және Қаржылық есеп беру» туралы

2. Бухгалтерлік есеп стандарттары. Алматы, 2004 ж.  3. Кәсіпорындағы қаржылық есепті жүргізу. Кезмемтаев К.К, Алматы. Экономика, 2003 ж.  4. Бухгалтерлік есеп, 2-ші басылым қаржы және статистика. Радостовец В, Капайлов Г.З, 1994 ж.  5. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. . В.Л. Назарова. Оқулық:Алматы-«Экономика» баспасы. 2005ж.  6. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Л.А. Попова, М.Қ. Жұматов, Д.М. Нұрғалиев, А.Б.Омалиева. Оқу құралы.– Карағанды: ҚарМУ баспасы,1998ж.  7. Бухгалтерлік есеп принциптері: Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаева, Н.А. Құдайбергенов. Оқу құралы-Алматы: Экономик С, 2003 ж.  8. Бухгалтер бюллетені. №3 қаңтар, 2006 9. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. В.К. Радостовец, Т.Ғ. Ғабдуллин. В.В. Радостовец, О.И. Шмидт. Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002 ж.  10. Бухгалтерлік есеп принциптері О.М. Жакупова. 2. Оқу-тәжірибелік құралы.-Қарағанды, 2003. 153-183бет.  11. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері Ә. бдіманапов. (халықаралық стандарт) Алматы 2006 ж. 12. «Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары» ЦДБ Алматы 2009 ж. 13. Бухгалтерлік есеп. Оқу құралы – Алматы: қазақ университеті, 2001ж – 279 бет. Баймұханов С.Б., Балапанова Ә.Ж.

14. Аудит және бухгалтерлік есеп. Оқу құралы – Алматы: қазақ университеті 2000 ж – 167 бет.

15. Бухгалтерлік есеп: Оқулық/ Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д. профессор К.Ш.Дүйсембаев. Алматы: ИздатМаркет, 2005ж-312 бет, Баймұханова С.Б. 16. Қаржылық есеп: Баймұханова С.Б. – Алматы 2007 – 296 бет. 17. Ұйымдардағы бухгалтерлік есеп: Нұрсейітов Е.О. – Алматы, «Издательство LEM» ЖШС 2009 ж. 18. Аудит негіздері: Абленов Д.О. –Алматы: Экономика, 2005ж-400 бет. 19. «Кәсіпорын экономикасы». Р.Қ. Ниязбекова, Б.А. Рахметов, П.Т. Байнеева. Экономика баспасы, Алматы, 2008 20. «Бухгалетрлік есеп теориясы және тәжірибесі». Б.С. Мырзалиев, А.А. Сәтмырзаев, Р.С. Әбдішүкіров. Экономика баспасы. Алматы,2008