1.9. Қаржылық есеп

Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық-шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.

Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына потенциалды инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай-ақ мемелекеттік органдар кіреді.

Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және субъектінің ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық қызметтерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.

Есеп беру мәліметтерін кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, сондай-ақ шаруашылық қызметін талджау үшін сыртқы пайдаланушылар пайдаланады.

Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруашылық қызметін жедел басқару үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты база болып табылады.

Есеп беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің нәтижесін анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің сабақтастығын сақтау, әдістемелік және басқа да ережелерді сақтау болып табылады.

Бұрмаланған есеп бергені үшін кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері ҚР-ның әрекет етіп тұрған заңдарына сәйкес жауап береді. 

Қаржылық есеп берудің негізгі қағидалары болып:

Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негізінде жасалады, соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен бастап, олардың төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады, ал шығысы мен зияны орын алынған кезінен бастап танылады.

Толассыздық. Субъект өз қызметін жақын арада тоқтатпауды топшылайды және ондай ниеттің көз жетерлік болашақта пайда болуын да мақсат тұтпайды.

Түсініктілік. Қаржылық есеп беруде берілген ақпарат пайдаланушыларға түсінікті болуы тиіс.

Маңыздылық. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар ондағы мәліметтерге қанағаттануы тиіс, қаржылық, шаруашылық, жедел жағдайларын бағалаған кезде олардың қабылданған шешіміне алынған мәліметтер өз септігін тигізуі керек.

Мәнділік. Қаржылық есеп беру негізінде қабылданған экономикалық шешімдер олардың ұғымдарының дұрыстығына немесе дұрыс еместігіне әсер етуі мүмкін.

Дұрыстық. Есеп беру негізінен анық мәліметтердің көрсеткіштерінен құралады, егер де онда мәнді қателер немесе күні бұрын пішілген ойлар болмаса.

Шындық және алалықсыз ұсыну. Қаржылық есеп беру субъектінің ақша қаражатының қозғалысы, операцияның нәтижесі, қаржылық жағдайы туралы пайдаланушыларға шындық және алалықсыз мәліметтерді ұсыну керек.

Бейтараптылық. Қаржылық есеп беруде берілген ақпараттар күні бұрын ойластырылған мәліметтен алшақ болуы керек, яғни сенімді болжамы болғаны абзал.

Сақтық. Кез келген шешімді қабылдаған кезде сақтық деңгейін сақтаған жөн, белгісіз жағдайда активтер мен табысты, сондай-ақ міндеттемелер мен шығыстың қайта бағалануына барынша жол бермеу керек.

Аяқтау және салыстыру. Қаржылық есеп берудегі ақпараттардың анықтылығын қамтамасыз ету мақсатында ондағы мәліметтер толық болуы тиіс. Ақпараттардың пайдалылығы мен мазмұндылығын арттыру үшін бір есептік кезеңі екінші бір есептік кезеңмен салыстырылуы тиіс.

Жүйелілік. Пайдаланушы субъектінің қаржылық есеп беруін, оның әртүрлі есептік кезеңмен салыстыру мүмкіндігін қалыптастыру керек, өйткені оның көмегімен қаржылық жағдайдың тенденциялық өзгерістерін анықтай алады, демек қабылданатын шешімдердің жүйелілігін сақтау мүмкіндігі артады.

Есеп беруге қойылатын ең басты талап тазалығы (ашықтығы) болып табылады, яғни акционерлер мен инвесторларға есеп берудің мәліметі түсінікті болуы тиіс. Есеп беру берілген мәліметтердің мерзімінде жасалғаны жөн. Кәсіпорынның есеп беруі бухгалтерлік, статистикалық және жедел болып бөлінеді. 

Қаржылық есеп беруді жасау бойынша түгендеу және басқа да дайындық жұмыстары.

Жыл сайын нақты қолда бар құндылықтардың мәліметін есеп мәліметтерімен салыстырып отыру керек. Тексерудің мұндай түрін түгендеу деп айтамыз.

Түгендеу – бұл бухгалтерлік есеп әдісінің элементтерінің бірі, ол есеп айырысудың ақша қаражатарының, аяқталмаған өндірістің, ТМҚ-ның, материалдық емес активтердің, негізгі құралдардың нақты қолда барын тексеруін және оладың есеп мәліметтерімен салыстыруын көздейді. Меншік түріне, қызмет түріне және жұмыс істеу тәртібіне қарамастан, оны барлық кәсіпорын жүргізеді. Ол құжаттаудың міндетті қосымшасы болып табылады. Тек соның көмегімен шаруашылықта болатын әрі жасалатын барлық шаруашылық құбылыстар бухгалтерлік есепте көрініс табады. Ол өзінің қамту жағдайына қарап екіге бөлінеді: толық және ішінара.

Толық түгендеу – жылына бәр рет жылдық есеп берудің алдында жасалады, оның мақсаты кәсіпорынның барлық активтері мен пассивтерін баланста дұрыс көрсету болып табылады. Мұндай толық түгендеу бақылаушы органдардың талабы бойынша да жасалуы мүмкін.

Ішінара түгендеу – тек қана түгенделетін объектілердің кейбір бөлігін ғана қамтуы мүмкін, мысалға, кәсіпорынның кассадағы нақты ақша қаражаты, кәсіпорындағы негізгі құралдардың саны.

Түгендеу өз сипатына қарап жоспарлы және кезектен тыс жүргізілуі мүмкін:

• Жоспарлы – алдын ала белгіленген мерзімді қойған мақсатына және мүмкіндігіне сай етіп жүргізіледі.

• Кезектен тыс – бұл кәсіпорынның басшысының тапсырмасы бойынша, бақылаушы органдардың талабы бойынша материалды жауапты тұлғаның ауысқан кезінде, табиғи апаттардан кейін жүргізіледі.

Объектілерді түгендеу жұмыстары

Аяқталмаған құрылысты түгендеу барысында оны бар-жоқтығы және заттай көлемі тексеріледі,сонымен бірге оның құрамына құрал-сайман, құрастырылмай есептен шығарылған монтаж кіретінін немесе кірмейтінін анықтайтау, құрылс монтаж жұмыстарының құрамында – жоспарсыз жұмыстың бар-жоғы анықталуы керек, тоқтатылған және уақытша тоқтатылған құрылыс объектілерінің жағдайын анықтайды.

Аяқталмаған күрделі жөндеулерді түгендеу нақты өндірістің заттай жұмысын, онң көлемін және құнын белгілеуді білдіреді.

Кассадағы ақша қаражатын кассадағы қолда бар ақшаны белгілеу жолымен және қатаң есеп берумен бланктерді, сақтандыру куәлігін қайта есептеумен түгендейді. Түгендеу нәтижесін жеке «Қолда бар ақшаны түгендеу актісімен» ресімдейді.

Банктегі шот, несие бойынша, салық бойынша банкпен есеп айырысу бюджетпен, қызметкерлермен еңбекақы бойынша, жабдықтаушылармен, мердігерлермен және басқадай несие берушілермен бастапқы құжаттардың негізінде түгенделеді, мұнда қалдықтардың нақтылығы белгіленіп, бұл шотқа жататын соманы мұқият тексереді. Берешектің пайда болған мерзімін, оның нақтылығын, талап мерзімін өткізіп алған кінәліні анықтайды.

Тексеруге жататындар:

-есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу;

-кредиттерді алу және өтеу бойынша банкпен есеп айырысу;

-сатып алушылар және тапсырыс берушілермен, жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу

-Еңбекақы бойынша субъектінің қызметкереге берешегі;

-Алдағы кезең шығндары;

-Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу

Инвестицияны түгендеуде құнды қағаздарға жұмсалған шығынд растайтын құжаттар, олардың дұрыс ресімделуі, құнды қағаз балансында ескерілген құнның нақтылығы, уақыттылығы және құнды қағаз бойынша алынған табыстардың бухгалтерлік есепте толық көрініс табуы тексеріледі.

Материалдық емес активтерді түгендеуде олардың есепте дұрыс әрі уақтылы көрініс табуы, субъектінің оны пайдалану құқын растайтын құжаттардың (патент, лицензия, тауарлық таңба т.б.) құжаттардың қолда бар болуы тексеріледі. 

Қателерді түзету

Түгендеумен қатар қаржылық есеп беруді жасау үшін шындыққа жанасымды ақпаратты алу мақсатында таңдап алынған есептік саясатқа сәйкес барлық мүлік түрлері мен міндеттемелерге баға беруде субъект қолданатын бағалау тәртібінің шындыққа жанасымдылығын анықтау бойынша жұмыстар жүргізіледі.Есептік кезең үшін қаржылық есеп беруді жасау өткен кезеңдегі қаржылық есеп беруде кеткен барлық қателерді ескеру қажет. Қаржылық есеп беруді жасау кезіндегі барлық қателерді елеулі және елеусіз қателер деп бөлуге болады. Егер қате пайдаланушының экономикалық шешіміне әсерін тигізсе, онда ол елеулі қате деп саналады.

«Таза табыс немесе кезеңдегі залал, елеулі қателер және есептік саясаттағы өзгерістер» бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес елеулі қателер - өткен кезеңде кеткен қатенің есептік кезеңде табылуы, бұл қатенің елеулігі сондай, оны түзету күніне қарамастан өткен кезеңдегі қаржылық есеп беру шындыққа жанасымды деп есептелінбейді. 

Қаржылық есеп беруді жасау

Қаржылық есеп берудің мақсаты пайдаланушыларды есептік кезеідегі қызметінің нәтижесі мен қаржылық жағдайы туралы пайдалы, әрі мәнді және сенімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.

Қаржылық ақпаратты пайдаланушылар екі топқа бөлінеді:

-Ішкі;

-Сыртқы.

Сыртқы пайдаланушылар екі категорияға бөлінеді:

-Субъект қызметіне тікелей қаржылық мүддесі бар:

-Қазіргі және болуы ықтимал инвесторлар

-Қазіргі және болуы ықтимал кредиторлар.

-Субъект қызметіне жанама қаржылық мүддесі бар:

-Салық органдары;

-Реттеуші органдар;

-Статистикалық органдар;

Басқа топтар (аудиторлар, кеңесшілер, тұтынушылар топтары) 

Есеп беру түсінігі.

Қаржылық есеп беру дегеніміз- кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық жағдайлары, қызметтерінің нәтижелері мен қаржылық жағдайлары, қызметтерінің нәтижелері мен қаржылық жағдайларындағы өзгерістер туралы ақпараттар.

Қаржылық есеп беру Бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Республиксының Заңына сәйкес, мемлекеттік мекемелерінің есеп беруларін қоспағанда, мынадай есеп берулерден тұрады:

1. бухгалтерлік баланс

2. пайда мен залалдар туралы есеп

3. ақша қозғалысы туралы есеп

4. өз капиталындағы өзгерістер туралы есеп

5. есепке алу саясаты туралы ақпарат және түсіндірмен жазба.

Бухгалтерлік баланс -қаржылық есеп берудің ең басты нысандарының бірі болып табылады. Ұйымдар меншігіндегі активтер, меншікті капитал және міндеттемелерді белгілі бір мерзімге қарай жинақтап көрсетуді қамтамасыз етеді. Баланстық қорытынды немесе бухгалтерлік баланс ұйымның қаржылық жағдайының бейнесі тұрғысында қаралуы мүмкін. Қорытында есеп құрамындағы бухгалтерлік баланстың мәні қте жоғары. Осы құжат арқылы ұйымның қаржылық жағдайы жөніндегі анық және бұрмаланбаған көрсеткіштер жинақталып, мұның өзі пайдаланушылардың сұранысын қанағаттандырады.

Баланстың атқаратын міндеттерінің бірі – есепті жыл ішіндегі ұйымның қаржылық жағдайы жөніндегі өзгерістерді сипаттау болғандықтан, баланс екі бағаналы кестеден- жылдың басындағы және аяғындағы көрсеткіштерді ажыратып тұрады. 

Активтер	Пассивтер
Қысқа мерзімді активтер	Қысқа мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді активтер	Ұзақ мерзімді міндеттемелер
	Капитал

Есеп жүргізудің әлемдік тәжірибесінде бухгалтерлік баланстың 2 үлгісі: көлденең және тігінен жасалатын үлгі қолданылады. Көлденең жасалған үлгіде активтер баланстың сол жағында, пассивтер оң жағында орналасқан. Тігінен жасалған үлгіде баланстың тауарлары мен баптары белгіленген сабақтасқан әуелі активтерді сипаттаушы баптарға, бұдан соң пассивтерді сипаттаушы баптар бойынша орналасқан.

Пайда мен залал туралы қорытында есеп.

Қорытынды есептің бұл түрі қалыпты жағдайда шаруашылық қызметін атқарушы ұйымдардың таза пайдасы немесе шеккен зиянына қосылатын қосымша құндық бағалар өзгерісінің есебін жүргізуге арналған. Сыртқы пайдаланушылар үшін пайда мен залалдар жөніндегі қорытында есеп қысқа үлгіде жасалынады.Пайда мен залалдар жөніндегі қорытынды есеп сату (есептеу) қағидасына сай жасалады. Ұйымның ақша қаражатының қозғалысы және осы ұйымның өтеушілік қабілетінің мәліметтері қорытынды есептің бұл түрінде көрсетілмейді. Пайда мен залалдар сомасының өзгерісі «капитал» немесе бөлінбеген таза пайда есебіне арналған бухгалтерлік есеп шоттарын өзгеріске түсіреді.Қазақстан Республикасының Қаржы Министірінің Бухгалтерлік есеп және аудит әдіснамасы департаментінің ұсынған анықтамасы бойынша ұйымның табасы негізгі қызметтер атқарудың нәтижесінде пайда болу делінген. Негізгі қызметтен түскен табыстар- есептелінген ҚҚС , акциздер және осыған ұқсаса салықтар сомасын, міндетті төлемдерді, қайтарылған дайын өнімдер, тауарлар, сату және баға жеңілдігін кеміту сомаларын шегергеннен кейін дайын өнімдерді сатып алушыларға сатқаннан түскен табыстар сомасынан құралады. Негізгі қызметке жатпайтын қызметтен түскен табыстар - айналым сыртындағы активтерді басқаларға сатудан, биржа айналысына түскен құнды қағаздарды қайта бағалаудан т.б. құралады.

 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру.

Есеп беру 4 БЕС талаптары бойынша жасалады. Есепте негізгі (операциондық), инвестициялық және қаржы жөніндегі қызметін жүзеге асыру нәтижесінде алынған ақшалай қаражат ағыны туралы барлық деректері, қаржы қызметінде пайдаланатын таза ақшалай қаражаты, ақшалай қаражаттың және олардың эквиваленттерінің таза көбеюі, жылды басындағы және аяғындағы ақшалай қаражат пен оның эквиваленттері көрсетіледі.

4 БЕС стандартына сай субъекттер жасаған «Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беру» заңды тұлғаның қаржылық жағдайындағы өзгерісті бағалауға мүмкіндік береді, бұл оларды есептік кезең ішіндегі операциондық, инвестициялық және қаржы жөніндегі қызметі тұрғыдан алғанда қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы туралы хабарламамен қамтамасыз етеді. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп субъекттің есепті жылдың ішіндегі қаржылық есебінің құрамында беріледі. Ақша қаражаттарының қозғалысы операциондық, қаржылық, инвестициялық қызметі тұрғысынан алған мағлұматтардың мазмұнын ашу үшін керек, мұның өзі заңды тұлғаның қаржы жағдайын және қызмет түрлерін ықпалын бағалауға мүмкіндік береді. Инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражаттырының қозғалысын ашып көрсеткен кезде тура әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында ақшалай түсім қаражаттары мен төлемдерінің негізгі түрлері ашып көрсетіледі, не жанама әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында ақшалай түсім қаражаттары мен төлемдерінің негізгі түрлері ашылып көрсетіледі. 

Ұйымның жалпы ақша ағыны
Инвестициялық қызметтен түскен ақша ағыны	Операциялық қызметтен түскен ақша ағыны	Қаржылық қызметтен түскен ақша ағыны

Қаржылық қорытынды есеп жасау жөніндегі әдіснамалық ұсыныста- операциялық қызметтен түскен ұйымның өз ақшасының ағыны құқылы тұлғалардың инвестициялық және қаржылық қызметіне жатпайтын, табыс алуға және басқа әрекеттерге байланысты қызметі деп түсіндіріледі.

Инвестициялық қызмет- біздер ұйымдардың ұзақ мерзімді активтер алу мен сату, сатылатын, өтелетін займдарды алу мен беру жөніндегі қызметін айтамыз.

Қаржылық қызмет – біздер ұйымдардың меншікті капитал мөлшері мен құрамындағы және қарызға алынған қаражаттар өрісіндегі болған өзгерістердің нәтижесін айтамыз. 

Меншікті капитал өзгерісі жөніндегі қорытынды есеп. Ұйымдардың меншікті капиталының жағдайы мен қозғалысын, жарияланған жарғылық капитал, төленбеген және қосымша төленген капитал өзгерісін, сондай-ақ резервтік капитал мен бөлінбеген табыстың (зиян) қалыптасуы жөніндегі көрсеткіштерден тұрады.

Қаржылық қорытынды есеп құрамы және мұның жекелеген элементтерін тануға байланысты мәселелерді қарастыра отырып, біздер қорытынды есеп жасаудың кез-келген қолданбалы әдістері сабақтастық байланыстықты қамтамасыз ететін көптеген қосымша көрсеткіштерге ,балансқа, қаржы нәтижесіне байланысты қалыптасатындығын зерделеп отыруымыз керек. Негізгі қорытынды үлгісінде тән қосымша ақпараттарды қолдану халықаралық стандарттар талабына қайшы келмеуі керек. 

Қаржылық есеп беруге жасалған түсініктеме жазба.

Түсініктеме жазба – кәсіпорында жасалған негізгі аналитикалық құжат. Онда, бірінші кезекте, бизнес жоспарының барлық тауарлары бойынша негізгі себептермен қоса, орындалу жайына қысқаша баға беріледі және есептік кезеңде кәсіпорынның жұмысына оң және теріс әсер еткен жақтары да ашылады:

Түсініктеме жазба қаржылық есеп берудің бір бөлігі ретінде келесі негізгі мәселелерді ашуы керек:

1. Есеп бөлігіне қатысты субъекттің есеп саясатында қаралған негізгі ережелері:

• Материалдық емес активтер мен негізгі құралдар – бағалаудың тәсілдері мен амортизациясын есептеу;

• Субъекттің инвестициялық саясаты – қаржылық инвестицияның баланстық құнын анықтау және қайта бағалаған ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияның есептен шыққанын, қайта бағалаудан алынған табысын шығару, инвестицияны сатқаннан алынатын табысқа шектеулер қою, қайта бағалаудың кезеңділігін сақтау;

• ТМҚ - қорларды есепке алудың әдісі және оларды бағалау, сатып алынған тауарларды, аяқталмаған өндірісті және дайын өнімді бағалаудың әдісі;

• Тапсырыс берушілермен және сатып алуышлармен, дебиторлармен, еншілес, тәуелді, бірлесіп бақыланатын серіктестіктермен есеп айырысудың нысаны;

• Міндеттеме – несиелік саясатын, демалысқа шыққан еңбеккерлердің еңбекақысы;

• Меншік капиталы – жарғылық және резервтік капиталын қалыптастыру;

• Табыс және шығыс;

  2. Түсініктеме жазба баланс бойынша ұзақ және ағымдағы активтерді, меншік капиталын, ұзақ және ағымдағы міндеттемелерді ашып көрсетеді:

• Ұзақ мерзімді активтердің бөлігіне қатысты;

• Ағымдағы активтердің бөлігіне қатысты;

• Меншік капитылының бөлігіне қатысты;

• Ұзақ мерзімді міндеттемелерге қатысты;

• Қысқа мерзімді міндеттемелерге қатысты.

2. Қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру бойынша жазылған түсініктеме жазбада мыналар қамтылуы керек:

кәсіпорынның барлық қызмет түрінен алынатын табыстың төмендеуіне әсер ететін факторлар, сатылған өнімнің өзіндік құнына әсер ететін факторлар;

төтенше жағдайлардан алынатын табыстар мен шығыстар;

есепті кезеңде орын алған және қаржылық шаруашылық қызметіне мәнді әсер ететін немесе етпейтін шаруашылық операцияларын баяндау керек.

2. Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беру бойынша жазылған түсініктеме жазбада мыналар баяндалуы керек:

операциондық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысын ашу үшін кәсіпорын қандай әдісті пайдаланады;

түсетін ақша қаражаттары мен клиент атына төленетін ақша қаражаттары нетто негізінде ашыла ма, әсіресе кәсіпорынның өз ақша қаражаттарынан клиеттердің ақша қаражаттары асып кеткен жағдайда;