- •Вводный курс
- •Надо знать!!! Татарский алфавит
- •§1. Фонетика
- •Упражнения
- •Мәк, рәт, шәп, фән, бәлеш, тәртә, чәйнек, тәлинкә, эшләпә, кәбестә;
- •Упражнение
- •§ 2. Типологические особенности татарского и русского языков
- •Упражнения
- •§ 3. Имя существительное
- •Упражнение
- •Күзлек – күзлекләр – очки; капка – капкалар – ворота.
- •1. Присоедините нужные окончания и переведите (обращайте внимание на фонетические изменения):
- •2. Правильно присоедините аффиксы и переведите:
- •§ 5. Имена прилагательные. Наречия.
- •Яхшы машина. – Хорошая машина. Яхшы эшли. – Хорошо работает.
- •Упражнение
- •§ 6. Основа глагола. Глагол изъявительного наклонения
- •Эшлә – эшләгез (работайте); сана – санагыз (считайте);
- •Упражнения
- •1. Найдите основы глаголов и поставьте их во временные формы:
- •2. Скажите, какую форму прошедших или будущих времен Вы бы использовали в татарском языке в следующих предложениях:
- •3. Переведите глагольные формы (используйте дополнительные слова для передачи определенности-неопределенности):
- •Упражнение
- •§ 7. Другие формы глагола: желательный глагол, условный глагол, причастие, деепричастие. Вспомогательный глагол «иде»
- •Упражнения
- •Причастие будущего времени
- •3) Третья форма деепричастия образуется путем присоединения к основе глагола аффикса -гач/-гәч/-кач/-кәч.
- •Упражнение
- •Упражнение
- •Упражнение
- •§ 8. Вспомогательные глаголы. Категория залога
- •Модальные формы глаголов
- •Прошедшее время чаще образуется при помощи вспомогательного глагола иде: бармакчы иде.
- •Основной глагол ставится в первой форме деепричастия, и все изменения в подобных случаях берет на себя вспомогательный глагол.
- •Упражнение
- •Вот основные значения, которые передаются при помощи вспомогательных глаголов:
- •§ 9. Служебные части речи
- •1) Они более частотны в разговорной татарской речи, нежели в русской. При переводе Вы их можете опускать, теряя при этом лишь оттенки смысла:
- •2) Татарские частицы, как правило, имеют два фонетических варианта: твердый и мягкий: гына/генә; -мы/-ме и т.Д.
- •2) Требующие от впереди стоящего слова формы направительного падежа: ... Таба (к ...) – Казанга таба (к Казани, в сторону Казани); ... Каршы (против ...) – сугышка каршы (против войны).
- •3) Требующие от впереди стоящего слова формы исходного падежа: ... Бирле (с ...) – апрельдән бирле (с апреля); ... Соң (после ...) – эштән соң (после работы).
- •Как видим, аффикс -чы/-че присоединяется как к исконно татарским, так и к заимствованиям и новым словам. И в настоящее время процесс образования новых слов за счет этого аффикса продолжается:
- •Аффикс -лык/-лек может обозначать место, материал, прибор, приспособление, духовные качества человека или название объединения людей в зависимости от того, что указано в производящей основе:
- •Аффикс -лык/-лек, образуя существительные, присоединяется к прилагательным и глаголам. Главное для Вас: постараться уяснить смысловое отношение между производящей основой и производным словом:
- •Кунегуләр
- •Второй урок
- •Антонимнар: керә ↔ чыга; утыра ↔ басып тора; башлана ↔ бетә; бар ↔ юк; әйе ↔ юк; калын ↔ нечкә. Кунегуләр
- •1. Сузләрне куплек санда языгыз:
- •2. Тәрҗемә итегез:
- •3. Сузләрне ике баганага языгыз:
- •4. Тәрҗемә итегез:
- •5. Татар теленә тәрҗемә итегез:
- •1. Рус теленә тәрҗемә итегез (сүзлек кулланыгыз):
- •4. Сүзләрне үрнәк буенча килешләр белән төрләндерегез һәм тәрҗемә итегез:
- •5. Сүзләрне үрнәк буенча төрләндерегез һәм тәрҗемә итегез:
- •6. Нокталар урынына антонимнар куегыз:
- •Четвёртый урок Алмашлыклар
- •Пятый урок
- •1. Сүзләрне язып бетерегез:
- •2. Тәрҗемә итегез:
- •Шестой урок Фигыль
- •2. Өстәл сыйныфта тора. Укытучы аудиториядә басып тора. Монда кем басып тора.
- •3. Җөмлә сүзләрдән тора. Китап битләрдән тора. Хәзер без ничәнче биттә укыйбыз? 89 нчы биттә. Машина детальләрдән тора.
- •4. Син сәгать ничәдә торасың? Мин һәр көнне сәгать җидедә торам. Сез сәгать ничәдә ятасыз? Без сәгать унбердә ятабыз. Ул кайчан тора? Ул сәгать сигездә генә тора.
- •Фразеологизмнар
- •1. Җөмләләрне тутырыгыз:
- •Седьмой урок Ничек?
- •Диалоглар
- •Восьмой урок
- •Девятый урок Кабатлау
- •Десятый урок
- •1) Син эшеңне эшләдеңме инде? Эшләдем шул.
- •2) Кем эшләми, шул ашамый.
- •5. Татарчага тәрҗемә итегез:
- •Одиннадцатый урок
- •Алмашлыклар
- •Кунаклар
- •5. Татарчага тәрҗемә итегез:
- •Двенадцатый урок
- •Билгеле киләчәк заман
- •1. Нокталар урынына сүзләр языгыз:
- •2. Фигыльләрне билгеле киләчәк заман формасына куегыз:
- •Тринадцатый урок
- •Четырнадцатый урок Сыйфат
- •Пятнадцатый урок
- •Шестнадцатый урок
- •Семьнадцатый урок Кабатлау
- •Восемьнадцатый урок
- •Хәл фигыль
- •Девятнадцатый урок
- •Двадцатый урок
- •Двадцать первый урок
- •Казанга килгәч
- •1. Тәрҗемә итегез:
- •Двадцать вторй урок
- •Двадцать третий урок Диалоглар
- •Бәйлекләр (бәйләү – связывать)
- •Татар телендә бәйлекләр өч төрле булалар:
- •Двадцать шестой урок
- •Рецептлар
- •1) Яшел кыяр салаты
- •2) Тиз пешә торган гади аш
- •Двадцать седьмой урок Ярдәмче фигыльләр
- •Чыгарга
- •Бәхетле кеше
- •Двадцать восьмой урок Хуҗаның «акыллы» куяннары
- •Күрергә
- •Двадцать девятый урок
- •Кемнең нәрсә эшлисе бар?
- •Хуҗа ни өчен хат язып бирмәгән
- •Тридцать первое задание
- •1. Җөмләләр төзегез:
- •Тридцать второй урок
- •Фигыль юнәлешләре
- •1) Мин авырыйм, чөнки минембашым авырта.
- •Тридцать третий урок Кабатлау
- •Тридцать четвёртый урок Татар теле
- •1. Алексей: Кичә «Чаллы» биш туп кертте…
- •2. Марина семинарда бик авыр сөйләде. Аңа әйбәтрәк әзерләнәсе калган.
- •3. Искәндәрнең икенче лекциядә үк ашыйсы килгән. Аңа иртә белән күбрәк ашыйсы калган.
- •Тридцать шестой урок
- •Сүз турында сүз
- •Тридцать седьмой урок
- •1. Тәрҗемә итегез:
- •Тридцать восьмой урок Кабатлау
- •Шәһре Болгар
Фигыль юнәлешләре
1) Мин авырыйм, чөнки минембашым авырта.
Марат йөри, ә Таһир абый машина йөртә.
Бу форма фигыльнең йөкләтү юнәлеше була (понудительная форма глагола).
Хәбир гармунда уйный. = Хәбир гармунны уйната.
Диалоглар
* * *
– Исәнме, Хәбир!
– Исәнмесез, бу кем?
– Бу мин – Марат. Танымадың, баермын алайса… Хәлләрең ничек?
– Хәзер ярыйсы инде. Барыбер хәлсезләнеп торам, әлегә томау да бетмәде.
– Син күбрәк чәй эч, бал белән, кайнар итеп эч. Аннары тагын кайнар сөт тә ярый.
– Мин үләнле чәйләр эчтем инде. Тагын таблеткалар йоттым…
– Ә табиб кидеме соң?
– Юк, табиб чакырып тормадык. Температурам югары булса да, куркыныч түгел иде бит.
– Син берәр көн ятасыңдар әле?
– Белмим. Бүген кичкә кәефем әйбәтләнсә, иртәгә институтка бармакчы булам.
– Син ашыкма, Хәбир. Без сиңа институтта нәрсә булганын сөйләрбез, лекцияләрне бирербез. Син дәваланып беткәч кенә, институтка кил.
– Ярар.
– Ярый, Хәбир. Сау бул.
– Исән бул, Марат. Шалтыратуыңа бик зур рәхмәт…
* * *
– Исәнме, Искәндәр.
– Сәлам.
– Син кая шулай ашыгасың?
– Мине кызлар көтеп торалар…
– Ә кызлар белән кая барасыз соң?
– Хәбир авырый. Аның янына барасы бар иде. Мин менә авылдан алып килгән үләннәрне Хәбиргә алып бармакчы булам. Бәлки, файдасы булыр?
– Ә нинди үләннәр?
– Мәтрүшкә, сары мәтрүшкә, ак чәчәк… Дөресен әйткәндә, мин аларны яхшы белеп бетермими, миңа аларны әни җибәргән иде.
– Олы кешедәр белә инде. Ярар, хәерле булсын…
– Ярый, сау бул.
– Әлфиягә дә, Рәмзиягә дә, Хәбиргә дә сәламнәр әйт, исән бул!
* * *
– Исәнмесез.
– Исәнмесез.
– Сезнең баш авыртудан нәрсәләрегез бар?
– Сезгә үзегезгәме, әллә балагамы?
– Үземә булмаса да, олы кешегә кирәк иде.
– Алайса, мин сезгә «Анальгин», «Цитрамон» яки «Парацетамол» тәкъдим итә алам. Тагын безнең чит ил дарулары бар…
– Миңа «Анальгин» белән «Парацетамол» бирегезче. Ә аларны ничек һәм кайчан эчәргә кирәк?
– Икесен дә аш алдыннан берәр таблетка, көнгә өч тапкыр эчәләр…
– Рәхмәт сезгә, сау булыгыз.
– Исән булыгыз.
КҮНЕГҮЛӘР
1. Кулланылган фигыльләрдән сыйфат фигыль ясап, җөмләләр төзегез:
Үрнәк: Ул кызларны күрә.
Ул күргән кызлар көлеп торалар иде.
1) Марат институтка килгән.
2) Илһам инша яза.
3) Әлфия китап укый.
4) Алексей музыка тыңлый.
5) Рәмзия гөбәдия пешерә.
6) Сергей сыйныфтан чыга.
7) Күктә кояш елмая.
8) Көзен яңгырлар ява.
9) Автобус Мамадышка киткән.
10) Бу күнегү бетте.
2. Үрнәк буенча эшләгез һәм тәрҗемә итегез:
Үрнәк: Машина әйбәт йөри.
Ул машинаны әйбәт йөртә.
1) Чәйнектә чәй тиз кайный.
2) Марат мәзәкләр сөйли.
3) Әтәч иртә белән кычкыра.
4) Гармун матур уйный.
5) Марина татарча инша яза.
6) Алексей хикәя укый.
7) Эт тиз йөгерә.
8) Искәндәр яхшы чаба.
9) Хәбир дару эчә.
10) Мәче күп ашый.
3. Нокталар урынына кирәк булган сүзләрне куегыз:
1) «Юк, моңа … булмый, бүген үк … янына китәм», – дип уйладым гына, тешем … туктады.
2) «Иртәгә теш табибы янына барырга …», – дип уйлап ….
3) Ләкин … килгәч, минем таби кабинетына түгел, кабул … бүлмәсенә дә керергә … җитмәде.
4) «Әй, бүген монда … бигрәк озын икән», – уйладым һәм … кайтып киттем.
5) Бишенче көнне мин … итү бүлмәсенә авырып кердем, ләкин анда чиратта бер бик … кешене очраттым.
6) Без … икебез дә чиратыбызны … тормаска булдык.
7) Мин аңа үземнең … турында сөйләгәч, ул бик озак ….
8) Теш табибы мине үзенең … утыртты да, минем … укол ….
9) Беткәч, мин: «Атна буе авырып …, биш мину кына … була икән», – дип уйлап ….
10) Менә шул тешем миңа сезнең һәм бөтен табибларның … турында, сезнең авыруларны … турында … торыр.
4. Сорауларга җавап бирегез:
1) Нигә автор тешен атна буе дәваламаган.
2) Марат фикере буенча, нинди гөмбәләрне җыярга кирәк?
3) Салкын тимәсен өчен нишләргә кирәк?
4) Көз көне Рәис абыйның хәле әйбәтләнәме?
5) Марат, авторның сүзләрен тыңлагач, нишләгән?
6) Нигә автор тешен өенә алып киткән?
7) «Кайнар» сүзенең мәгънәсен ничек аңлатып була?
8) Кичә нинди көн булды? Һава торышы ничек булды?
9) Фигыль нинди сорауларга җавап бирә?
10) Ә сыйфат фигыль?