- •Вводный курс
- •Надо знать!!! Татарский алфавит
- •§1. Фонетика
- •Упражнения
- •Мәк, рәт, шәп, фән, бәлеш, тәртә, чәйнек, тәлинкә, эшләпә, кәбестә;
- •Упражнение
- •§ 2. Типологические особенности татарского и русского языков
- •Упражнения
- •§ 3. Имя существительное
- •Упражнение
- •Күзлек – күзлекләр – очки; капка – капкалар – ворота.
- •1. Присоедините нужные окончания и переведите (обращайте внимание на фонетические изменения):
- •2. Правильно присоедините аффиксы и переведите:
- •§ 5. Имена прилагательные. Наречия.
- •Яхшы машина. – Хорошая машина. Яхшы эшли. – Хорошо работает.
- •Упражнение
- •§ 6. Основа глагола. Глагол изъявительного наклонения
- •Эшлә – эшләгез (работайте); сана – санагыз (считайте);
- •Упражнения
- •1. Найдите основы глаголов и поставьте их во временные формы:
- •2. Скажите, какую форму прошедших или будущих времен Вы бы использовали в татарском языке в следующих предложениях:
- •3. Переведите глагольные формы (используйте дополнительные слова для передачи определенности-неопределенности):
- •Упражнение
- •§ 7. Другие формы глагола: желательный глагол, условный глагол, причастие, деепричастие. Вспомогательный глагол «иде»
- •Упражнения
- •Причастие будущего времени
- •3) Третья форма деепричастия образуется путем присоединения к основе глагола аффикса -гач/-гәч/-кач/-кәч.
- •Упражнение
- •Упражнение
- •Упражнение
- •§ 8. Вспомогательные глаголы. Категория залога
- •Модальные формы глаголов
- •Прошедшее время чаще образуется при помощи вспомогательного глагола иде: бармакчы иде.
- •Основной глагол ставится в первой форме деепричастия, и все изменения в подобных случаях берет на себя вспомогательный глагол.
- •Упражнение
- •Вот основные значения, которые передаются при помощи вспомогательных глаголов:
- •§ 9. Служебные части речи
- •1) Они более частотны в разговорной татарской речи, нежели в русской. При переводе Вы их можете опускать, теряя при этом лишь оттенки смысла:
- •2) Татарские частицы, как правило, имеют два фонетических варианта: твердый и мягкий: гына/генә; -мы/-ме и т.Д.
- •2) Требующие от впереди стоящего слова формы направительного падежа: ... Таба (к ...) – Казанга таба (к Казани, в сторону Казани); ... Каршы (против ...) – сугышка каршы (против войны).
- •3) Требующие от впереди стоящего слова формы исходного падежа: ... Бирле (с ...) – апрельдән бирле (с апреля); ... Соң (после ...) – эштән соң (после работы).
- •Как видим, аффикс -чы/-че присоединяется как к исконно татарским, так и к заимствованиям и новым словам. И в настоящее время процесс образования новых слов за счет этого аффикса продолжается:
- •Аффикс -лык/-лек может обозначать место, материал, прибор, приспособление, духовные качества человека или название объединения людей в зависимости от того, что указано в производящей основе:
- •Аффикс -лык/-лек, образуя существительные, присоединяется к прилагательным и глаголам. Главное для Вас: постараться уяснить смысловое отношение между производящей основой и производным словом:
- •Кунегуләр
- •Второй урок
- •Антонимнар: керә ↔ чыга; утыра ↔ басып тора; башлана ↔ бетә; бар ↔ юк; әйе ↔ юк; калын ↔ нечкә. Кунегуләр
- •1. Сузләрне куплек санда языгыз:
- •2. Тәрҗемә итегез:
- •3. Сузләрне ике баганага языгыз:
- •4. Тәрҗемә итегез:
- •5. Татар теленә тәрҗемә итегез:
- •1. Рус теленә тәрҗемә итегез (сүзлек кулланыгыз):
- •4. Сүзләрне үрнәк буенча килешләр белән төрләндерегез һәм тәрҗемә итегез:
- •5. Сүзләрне үрнәк буенча төрләндерегез һәм тәрҗемә итегез:
- •6. Нокталар урынына антонимнар куегыз:
- •Четвёртый урок Алмашлыклар
- •Пятый урок
- •1. Сүзләрне язып бетерегез:
- •2. Тәрҗемә итегез:
- •Шестой урок Фигыль
- •2. Өстәл сыйныфта тора. Укытучы аудиториядә басып тора. Монда кем басып тора.
- •3. Җөмлә сүзләрдән тора. Китап битләрдән тора. Хәзер без ничәнче биттә укыйбыз? 89 нчы биттә. Машина детальләрдән тора.
- •4. Син сәгать ничәдә торасың? Мин һәр көнне сәгать җидедә торам. Сез сәгать ничәдә ятасыз? Без сәгать унбердә ятабыз. Ул кайчан тора? Ул сәгать сигездә генә тора.
- •Фразеологизмнар
- •1. Җөмләләрне тутырыгыз:
- •Седьмой урок Ничек?
- •Диалоглар
- •Восьмой урок
- •Девятый урок Кабатлау
- •Десятый урок
- •1) Син эшеңне эшләдеңме инде? Эшләдем шул.
- •2) Кем эшләми, шул ашамый.
- •5. Татарчага тәрҗемә итегез:
- •Одиннадцатый урок
- •Алмашлыклар
- •Кунаклар
- •5. Татарчага тәрҗемә итегез:
- •Двенадцатый урок
- •Билгеле киләчәк заман
- •1. Нокталар урынына сүзләр языгыз:
- •2. Фигыльләрне билгеле киләчәк заман формасына куегыз:
- •Тринадцатый урок
- •Четырнадцатый урок Сыйфат
- •Пятнадцатый урок
- •Шестнадцатый урок
- •Семьнадцатый урок Кабатлау
- •Восемьнадцатый урок
- •Хәл фигыль
- •Девятнадцатый урок
- •Двадцатый урок
- •Двадцать первый урок
- •Казанга килгәч
- •1. Тәрҗемә итегез:
- •Двадцать вторй урок
- •Двадцать третий урок Диалоглар
- •Бәйлекләр (бәйләү – связывать)
- •Татар телендә бәйлекләр өч төрле булалар:
- •Двадцать шестой урок
- •Рецептлар
- •1) Яшел кыяр салаты
- •2) Тиз пешә торган гади аш
- •Двадцать седьмой урок Ярдәмче фигыльләр
- •Чыгарга
- •Бәхетле кеше
- •Двадцать восьмой урок Хуҗаның «акыллы» куяннары
- •Күрергә
- •Двадцать девятый урок
- •Кемнең нәрсә эшлисе бар?
- •Хуҗа ни өчен хат язып бирмәгән
- •Тридцать первое задание
- •1. Җөмләләр төзегез:
- •Тридцать второй урок
- •Фигыль юнәлешләре
- •1) Мин авырыйм, чөнки минембашым авырта.
- •Тридцать третий урок Кабатлау
- •Тридцать четвёртый урок Татар теле
- •1. Алексей: Кичә «Чаллы» биш туп кертте…
- •2. Марина семинарда бик авыр сөйләде. Аңа әйбәтрәк әзерләнәсе калган.
- •3. Искәндәрнең икенче лекциядә үк ашыйсы килгән. Аңа иртә белән күбрәк ашыйсы калган.
- •Тридцать шестой урок
- •Сүз турында сүз
- •Тридцать седьмой урок
- •1. Тәрҗемә итегез:
- •Тридцать восьмой урок Кабатлау
- •Шәһре Болгар
Пятнадцатый урок
Һөнәрләр
Дөньяда күп һөнәрләр бар: укытучы, сатучы, шофер, төзүче, язучы, рәссам һәм башкалар. Минем сеңлем – укучы. Абыем шофер булып эшли. Рәдиф – төзүче. Ул яңа биналар һәм зур йортлар төзи. Ә минем дустым Исмәгыйль – сәүдәгәр.
Сез нинди язучыларны беләсез? Толстой, Гюго, Ремарк, Диккенс һәм башка күп язучыларны сез укыгансыз дип уйлыйм. Алар нинди телдә язганнар? Толстой рус телендә, русча язган; Гюго французча, Ремарк немецча (алман телендә), ә Диккенс инглизчә язган. Ә сез нинди татар язучыларын беләсез? Г. Ибраһимов, Ф. Әмирхан, Г. Бәширов, Г. Кутуй, Г. Исхакый һәм башкаларны ишеткәнсез дип уйлыйм. Татар шагыйрьләре арасында Г. Тукай, М. җәлил, Һ. Такташ дигән исемнәрне ишеткәнсездер.
Рәссамнар нишли? Алар рәсем ясыйлар. Сез нинди бөек рәссамнарны беләсез? Бөтен дөньяга танылган Леонардо да Винчи, Эдгар Дега, Поль Гоген, Ван Гог, Пабло Пикассо, Сальвадор Дали кебек рәссамнарны белмәгән кеше юктыр. Ә сез нинди рус рәссәмнарын яратасыз? Ә татар рәссамнарын беләсезме? Миңа Б. Урманче, Л. Фәттахов рәсемнәре ошый.
Төзүче нишли? Ул биналар төзи.
Язучы нишли? Ул романнар, хикәяләр яза.
Ә шагыйрь шигырьләр яза.
Композитор музыка, җырлар иҗат итә.
Тегүче нишли? Тегүче безгә киемнәр тегә.
Табиб нишли? Ул кешеләрне дәвалый. Ул кайда эшли? Ул шифаханәдә эшли.
Сатучы нишли? Ул төле әйберләр сата. Ул кибеттә эшли.
Нефтьче нишли? Нефть табып чыгара.
Эшче нишли? Ул эшли. Нинди эшче һөнәрләре бар? Токарь, ташчы, тимерче һәм башкалар.
Программчы нишли? Ул компьютерда эшли. Ул кайда эшли? Ул хисаплау үзәгендә эшли.
Танышу
Мин Хәсән Фәсхетдинов. Мин Казан дәүләт педагогия институтында укыйм. Мин анда физика һәм математика өйрәнәм. Мин өйләнмәгән. Миңа 23 яшь. Мин шахмат уйнарга яратам. Һәр атна мин шахмат клубына йөрим. Минем әти-әниләрем Казаннан ерак түгел бер авылда торалар. Тагын минем бер сеңлем бар. Ул әле мәктәптә укый. Минем иң якын дустым – Фәрит. Без аның белән бергә тулай торакта яшибез.
Бу – Марат Исмәгыйлев. Ул татар, Арчада яши. Өйләнгән, аның ике баласы бар. Берсе – кыз. Исеме – Әлфия. Ул мәктәптә укый. Ә икенчесе – малай. Анысы әле балалар бакчасына йөри. Марат үзе – игенче. Ул комбайнда эшли. Аның хатыны Наилә – укытучы, мәктәптә математика дәресләрен алып бара.
Болар – Әлфия белән Илнур. Алар Чистайда яшиләр. Икесе дә сәгать заводында эшлиләр. Аларның өйләнгәннәренә әле ярты гына ел. Илнур – инженер, ә аның хатыны хисапчы булып эшли.
Бу – Гөлсем Әмирова. Ул тегүче булып эшли. Гөлсем кешеләргә кием тегә. Ул Казанда фабрикада эшли. Гөлсем үзенең эшен бик ярата. Эштән соң аның буш вакыты калмый. Гөлсем кияүдә, аның өч баласы бар. Алар өчесе дә мәктәптә укыйлар. Гөлсемнең ире – төзүче, ул биналар һәм йортлар төзи.
Әмир – программчы. Ул Чиләбедә яши, заводта эшли. Ул өйләнгән, аның ике кечкенә баласы бар. Олысы балалар бакчасына йөри, ә кечкенәсенә әле бер яшь тә юк. Әмирнең хатыны эшләми, ул бала белән өйдә утыра. Әмир телевизордан футбол карарга ярата. Тагын җәй көннәрендә ул балык тотарга ярата.
Бу – Мәликә. Ул – танылган язучы. Мәликә иреннән аерылган. Ул Әстерханда ялгыз яши. Аның балалары юк, аның буш вакыты да юк. Мәликә хикәяләр дә, шигырьләр дә яза. Аның әсәрләре газетларда һәм журналларда басылып чыга.
Бу – укытучы Асия Закирова. Ул Әлмәттә яши, мәктәптә инглиз теле укыта. Ул бик балаларны ярата. Аның үзенең дә биш баласы бар. Асиянең ире нефтьче булып эшли.
Мәрьям Сабирова Баулыдан. Ул укучы, тугызынчы чыйныфта укый. Аның әнисе хисапчы булып эшли, ә әтисе – шофер. Аның тагын сеңлесе белән энесе бар. Алар шулай ук мәктәптә укыйлар.
Минем танышлар арасында нинди генә һнәр кешеләре юк! Минем әтием инженер булып «КамАЗ» заводында эшли. Һәр көнне ул иртә белән сәгать җидедә эшкә китә һәм кич белән сәгать алтыда кайта. Фирая апа – әтинең сеңлесе – балалар бакчасында тәрбияче. Ул анда унбиш елдан артык эшли инде. Тәрбияче булыр өчен, балаларны яратырга һәм аларны аңлый белергә кирәк. Әтинең тагын бер сеңлесе авылда яши. Ул сыер савучы булып фермада эшли. Аның эше бик авыр. Аның ял көннәре бик аз, чөнки сыерларны ял көннәрендә дә, бәйрәмнәрдә дә саварга кирәк.
Минем әнием – укытучы. Ул мәктәптә югары сыйныфларда татар әдәбиятын һәм уртанчы сыйныфларда татар телен укыта. Һәр көнне әнинең дүрт-биш дәресе була. Тагын әле педагогик җыелышлар, сыйныфтан тыш эшләр… Шуңа күрә әни һәр көнне эштән арып кайта. Укытучы эше бик авыр.
Әнинең апасы чәчтарашханәдә чәч алучы (парикмахер) булып эшли. Чәч алучы булып эшләү дә җиңел түгел. Сания апа көннәр буе аяк өстендә эшли. Ә әнинең абыйсы Рәис абый – сәүдәгәр. Рәүф абыйның Казанда кечкенә генә кибете бар. Ул анда көне-төне эшли. Аның ял итәргә вакыты юк. Ул телевизор да сирәк кенә карый, ял көннәрен дә үзенең кибетендә уздыра. Ул башка шәһәрләргә еш йөри.
Ә мин үзем укытучы булырга телим. Мин тарих дәресләрен алып барачакмын.
Барлык һөнәрләр авыр, һәм, үз һөнәреңдә оста булыр өчен, бик күп эшләргә кирәк.
КҮНЕГҮЛӘР
1. Нокталар урыннарына сүзләр языгыз:
1) Минем … һәм … арасында нинди генә һөнә кешеләре юк!
2) Фирая апа – әтинең … – балалар … эшли.
3) Ул анда унбиш елдан … эшли инде.
4) Тәрбияче булыр …, балаларны яратырга һәм аларны … беләргә кирәк.
5) Фәридә апа сыер … булып … эшли.
6) Сыерларны … көннәрендә дә, … дә саварга кирәк.
7) Ул мәктәптә югары сыйныфларда татар … һәм … сыйныфларда татар телен укыта.
8) Тагын педагогик …, сыйныфтан … эшләр ….
9) Әнинең апасы чәчтарашханәдә … … булып эшли.
10) Чәч алучы булып эшләү дә … түгел.
11) Ә әнинең абыйсы Рәүф абый – ….
12) Ул анда …-… эшли.
13) Ул телевизор да … карый, ял көннәрен дә кибетендә ….
14) Ә мин укытучы булырга ….
15) Барлык һөнәрләр авыр, һәм, … һөнәреңдә … булыр өчен бик күп … кирәк.
2. Сорауларга җавап бирегез:
1) Сез нинди һөнәрләр беләсез?
2) Хәсән Фәсхетдиновка ничә яшь?
3) Ул һәр атна нинди клубка йөри?
4) Марат Исмәгыйлев кем булып эшли?
5) Аның ничә баласы бар? Аның балалары олымы?
6) Әлфия белән Илнур кайда яшиләр? Алар кайчан өйләнешкәннәр?
7) Гөлсем Әмированың ничә баласы бар?
8) Аның ире кем булып эшли?
9) Әмир өйләнгәнме?
10) Әмир буш вакытында нәрсәләр эшләргә ярата?
11) Мәликә кем булып эшли?
12) Мәликә кияүдәме?
13) Асия Закирова мәктәптә балаларга нәрсә укыта?
14) Мәрьям Сабированың әти-әниләре кем булып эшлиләр?
15) Сез кайсы язучыларны беләсез?
16) Сезгә кайсы язучылар ошый?
17) Сез нинди бөек рәссамнарны беләсез?
18) Сезгә кайсы рус рәссамнары ошый?
19) Сезгә нинди һөнәрләр ошый?
20) Сез кем булырга җыенасыз?
4. Курсив белән язылган сүзләргә сораулар куегыз:
1) Миңа егерме бер яшь.
2) Миңа егерме бер яшь.
3) Мин укытучы булып эшлим.
4) Син шофер булып эшлисең.
5) Кич белән ул китап укырга ярата.
6) Иртә белән Марат телевизордан яңалыклар карый.
7) Әйе, ул иртә белән чәй эчә.
8) Рәдиф иртә белән чәй эчә.
9) Марат иртә белән кофе эчә.
10) Төзүче йортлар һәм биналар төзи.
5. а) Сүзләргә -чы/-че кушымчаларын ялгагыз һәм тәрҗемә итегез:
Таш, нефть, җиңү, көрәш, комбайн, тимер, ау, Ленин, Стаханов, Дарвин, спорт, хоккей, куян, тел, балта, футбол.
б) Сүзләргә -лы/-ле кушымчалары ялгагыз һәм тәрҗемә итегез:
Әлмәт, Смоленск, Африка, Америка, Австралия, Архангельск, Өфе, Чиләбе, Мисыр (Египет), Томск, Чаллы, Алабуга, Түбән Кама, ай, кояш, кар, томан, йолдыз, яңгыр.
6. җөмләләне дүрт заман формаларында языгыз:
1) Ул кибеткә бара.
2) Мин компьютерда эшлим.
3) Син китап укыйсың.
4) Алар хат язалар.
5) Без кинога барабыз.
6) Сез самолетта очасыз.
7) Алар теплоходта йөзәләр.
8) Син Мәскәүгә китәсең.
9) Мин Чаллыдан кайтам.
10) Без Алабугадан кайтабыз.
7. Татарчага тәрҗемә итегез:
Мой отец работает инженером на большом заводе. Он рано утром уходит на работу и возвращается лишь поздно вечером. Его сестра тетя Фирая работает воспитательницей в детском саде. Тетя Фирая работает воспитательницей уже 15 с лишним лет. Другая сестра отца живет в деревне. Она работает дояркой на ферме. А мама работает учительницей в школе. Она ведет уроки татарской литературы в старших классах и уроки татарского языка в средних классах. Она очень любит свою работу. Мама сильно устает. А брат моей мамы дядя Рауф открыл свое дело. У него есть маленький магазин. Он работает там день и ночь. Дядя Рауф часто ездит в другие города. А сам я собираюсь стать учителем и преподавать в школе историю.
Чтобы стать мастером своей профессии, надо очень много работать.