Кемнең нәрсә эшлисе бар?

Искәңдәрнең йокыдан торгач, ашарга пешерәсе бар, аннары институтка соңга калмыйча лекцияләргә ашыгасы бар. Аның һәр көнне кибеткә керәсе бар: анда икмәк, сөт сатып аласы бар. Ә кич белән тагын семинарларга әзерланәсе бар.

Хәбирнең ашарга пешерәсе юк, ләкин аның һәр көнне эт белән урамга чыгасы бар.

Маратның һәр көнне иртә белән кофе эчәсе бар, ә кич белән телевизор карап йоклыйсы бар.

Ярдәмче фигыльләр

Сез «итәргә, чыгарга, бетәргә, куярга, алырга» кебек фигыльләрне ярдәмче фигыльләр булу алуын беләсез. Тагын башка фигыльләр дә ярдәмче фигыль булып килә алалар.

Килергә

1. «Искәндәр институтка килә» – бу җөмләдә килергә фигыле төп мәгънәдә тора.

2. «Маратның ашыйсы килә» – бу җөмләдә килергә фигыле ярдәмче фигыль булып килә, ул теләкне белдерә.

3. «Укытучы сыйныфтан чыгып килә» – бу җөмләдә килергә фигыле процессның әлегә баруын, дәвам итүен күрсәтә, һәм тагын хәрәкәтнең безгә таба юнәлүен белдерә.

Барырга

1. «Автобус Чаллыга бара» – бу җөмләдә барырга фигыле төп мәгънәдә.

2. «Укытучы сыйныфтан чыгып бара» – бу җөмләдә барырга фигыле ярдәмче фигыль булып килә, һәм процессның әлегә баруын һәм дәвам итүен күрсәтә.

Торырга

1. «Сергей Мәскәүдә тора» – монда торырга фигыле төп мәгънәдә тора.

2. «Сергей басып тора» – ә монда ул хәрәкәтнең дәвам итүен күрсәтә.

КҮНЕГҮЛӘР

1. Сорауларга җавап бирегез:

1) Этләр мыраулый беләме?

2) Нәрсәләр бәэлди белә?

3) Сезнең өйдә мәче яки эт бармы?

4) Булса, аның (аларның) исеме ничек?

5) Зөлфия апаның нинди эте булган?

6) Зөлфия апа этен сөйләшергә өйрәтер өчен, аңа нәрсәләр ашаткан?

7) Актырнак акыллы эт булганмы? Нигә?

8) Ә сезнең этегез (мәчегез) акыллымы? Ул сөйләшә беләме?

9) Искәндәр Марат сөйләгән хәлгә ышанганмы? Нигә?

10) Ә сез үзегез ничек уйлыйсыз: Марат чыннан да булган хәл турында сөйләдеме?

2. Курсив белән язылган сүзләргә сораулар куегыз:

1) Юк, сыерлар кешнәмиләр. Алар мөгриләр.

2) Зөлфия апаның эте спаниель булган.

3) Хәбирнең өендә тутый кош бар.

4) Чөнки Искәндәр сөйләшкән этне гомерендә күргәне юк.

5) Зөлфия апа җиденче катта яшәгән.

6) Золфия апа урындыкка менеп юган керне элгән.

7) Марат күп мәзәк хәлләр турында сөйли ала.

8) Ярар, мин синең белән кибеткә барырмын.

9) Искәндәрнең этен ашатасы бар.

10) Хәбирнең балалар бакчасына барасы бар.

3. җөмләләр төзегез:

А)

в)

1) Мәчебезне, ярата, минем, бик, әнием.

2) Балалар, барасы, Хәбирнең, бакчасына, бар, бүген.

3) Апа, үзе, Зөлфия, иде, шәһәрдә, яши, кечкенә генә.

4) Мәчегез, этегез, бармы сезнең, өегездә, яки?

5) Апага, бер, уй, Золфия, килде, бервакыт, яхшы.

6) Бар, пешерәсе, Искәндәрнең, торгач, йокыдан, ашарга.

7) Хәбирнең, көнне, белән, эт, чыгасы, бар, урамга, һәр.

8) җөмләдә, барырга, мәгънәдә, төп, фигыле, бу.

9) Марат, ышанмаган, сөйләгән, Искәндәр, хәлгә.

10) Күп, Марат, хәлләр, мәзәк, ала, сөйли, турында.

4. Татарчага тәрҗемә итегез:

1) Искандер в этом году был в деревне. И каждый день ему надо было кормить собаку.

2) Завтра Хабиру надо ехать в Бугульму. Там он будет давать концерт ы детском саду.

3) Алексей сегодня не поедет в Челны на футбол. Ему надо готовиться к семинару.

4) Марат может рассказать много смешных историй. Сегодня он рассказывал правдивую историю о тете Зульфие и ее собаке.

5) Вчера по телвизору показывали очень смешной фильм. Искандер его, конечно, не посмотрел. Марату надо будет рассказать ему этот фильм.

6) В этом году осень была холодная. Надо одеваться теплее.

7) Ходжа Насретдин взял у охотника двух живых зайцев. Одного он оставил у себя дома, а второго понем к баю. Ему надо было, обманув бая, взять у него побольше денег.

8) Кто оказался счастливым человеком во всей стране? Бедняк, который был доволен тем, что имел.

9) Лошадь ржет, корова мычит, собака радостно лает, а вот овца печально блеет. Почему? Потому что ее надо лучше кормить.

10) Глагол «идти» в этом предложенни стоит в основном значении.

5. Үзегезнең этегез (мәчегез) турында инша языгыз.

Тридцатый урок

Алексей белән Марина безгә таныш студентлар белән бергә укыйлар. Алар татар телен өйрәнәләр. Бүген алар Искәндер белән Марат янына килделәр. Аларның татар теле буенча бик күп сораулары бар. Ә Марат белән Искәндәр шул сорауларга җавап бирәләр.

Марат: Сезгә татар телен өйрәнергә бик кыен дип уйлыйм.

Алексей: Әйе, бик кыен шул…

Марина: Безнең сезгә бик күп сорауларыбыз бар.

Марат: Ә минемчә, татар теле – бик җиңел тел. Чөнки аны безнең өч-дүрт яшьлек балалар да белә.

Искәндер: Ә сез хәзер нәрсә өйрәнәсез?

Алексей: Ярдәмче фигыльләрне. Татар телендә иң авыры шул дип уйлыйм.

Искәндәр: Дөрес уйлыйсыз, чөнки ярдәмче фигыльләр газет мәкаләләрендә дә, матур әдәбиятта да еш очрыйлар. Аллар телгә байлык, мәгънәләргә нечкә төсмерләр кертәләр. Аларны белергә һәм кулланырга өйрәнергә кирәк. Шунсыз татар телен белеп булмый.

Марина: Менә без соңгы дәресләрдә Хуҗаның «акыллы» куяннары турында текст укыдык. Анда ярдәмче фигыльләрне очраттык та аңлап бетермәдек.

Алексей: Әйтик, «язып ала». Монда бит ярдәмче фигыль хәрәкәтнең тиз баруын һәм берлеген күрсәтә. Ә «яза ала» дигәндә «алырга» фигыле башка мәгънәдә алып килә.

Искәндәр: Дөрес. «Алырга» фигыле хәл фигыльгә ияреп килгәндә, мөмкинлекне күрсәтә. Менә карагыз:

Алексей: Мин аңладым. Мәсәлән, «Ул машина сатып ала ала» – «Он может купить машину» дип тәрҗемә ителә.

Марат: Хәл фигыльгә иярсә, «алырга» фигыле хәрәкәтнең ничек баруын гына күрсәтә, ә гади хикәя фигыльгә иярсә – русчага – может яки умеет сүзләре ярдәмендә тәрҗемә ителә.

Марат: Тагын шулай ук «язарга» һәм «карарга» дигән фигыльләрне дә аңлатасыз иде.

Искәндәр: «Язарга» фигыле ярдәмче булып хикәя фигыльгә генә ияреп килә ала һәм хәрәкәтнең чак кына булмый калуыне күрсәтә. Мәсәлән:

«Карарга» фигыле дә, икенче фигыльгә ияреп килгәндә, башка мәгънәне белдерә. Тәрҗемә иткәндә, попробовать фигыле ярдәмендә тәрҗемә ителә. Менә шундый мисаллар китереп була:

Алексей: Алайса «язып карады», «карый яздым», «карап яздым» аерым өч мәгънә белдерәләр. Хәзер тәрҗемә итәм: беренчесе – попробовал написать, икенчесе – чуть не взглянул, һәм соңгысы – написал, глядя … Шулаймы?

Марат: Сез бигрәк акыллы студентлар икән. Тагын нинди сорауларыгыз бар? Сорагыз. Искәндәр сезнең бу сорауларыгызга шунда ук җавап бирер.

Марина: Тагын бер соравым бар иде минем. Менә, мәсәлән, рус телендә собака – кто? соравына җавап бирә. Ә татарча эт – нәрсә? соравына җавап бирә.

Марат: Әйе, татар телендә «кем» дип кешеләргә генә әйтәләр. Тагын, кешеләргә якынлаштырып, гаилә дусты булган этләрне, мәчеләрне атыйлар.

КЕМ: Искәндәр, Марина, укытучы, студент, бабай;

НӘРСӘ: өстәл, мәче, сыер, балык, бүре;

КЕМ: Зөлфия апа, Актырнак (чөнки Зөлфия апа аны иң якын дусты итеп күрә).

Марина: Бу инглиз телендә кебекме?

Марат: Нәкъ шулай. Шуңа күрә сезгә моңа ияләшергә кыен булмас дип уйлыйм.

Марина: Мин әйткән идем инде: без Хуҗаның «акыллы» куяннары турында хикәя укыган идек. Ә кем соң ул – Хуҗа Насретдин? Мин сүзлек буенча карадым: Хуҗа хозяин итеп тәрҗемә ителә икән…

Искәндәр: Хуҗа Насретдин – ул төрки халыкларның җыелма образы. Ул Урта Азия төрки халыкларына билгеле һәм шуннан татар халкына да килгән. Һәр халык аны үзенеке дип саный. Аның турында бик күп хикәяләр һәм мәзәкләр бар. Ул мәзәкче генә түгел, ә халыкның акыл иясе дә.

Марат: Безнең өйдә «Хуҗа Насретдин мәзәкләре» дигән китап бар. Кызыксынсагыз, мин сезгә аны алып килә алам.

Марина: Тәрҗемә итәргә дә булышсагыз…

Марат: Бераз булышырбыз, шулай бит, Искәндәр. Ләкин сез үзегез аңларга тырышыгыз.

Марина: Ә сез үзегез дә безгә булышырга тиеш…

Ә хәзер Маратның «Хуҗа Насретдин мәзәкләре» китабыннан мәзәкләр укыгыз: