- •Вводный курс
- •Надо знать!!! Татарский алфавит
- •§1. Фонетика
- •Упражнения
- •Мәк, рәт, шәп, фән, бәлеш, тәртә, чәйнек, тәлинкә, эшләпә, кәбестә;
- •Упражнение
- •§ 2. Типологические особенности татарского и русского языков
- •Упражнения
- •§ 3. Имя существительное
- •Упражнение
- •Күзлек – күзлекләр – очки; капка – капкалар – ворота.
- •1. Присоедините нужные окончания и переведите (обращайте внимание на фонетические изменения):
- •2. Правильно присоедините аффиксы и переведите:
- •§ 5. Имена прилагательные. Наречия.
- •Яхшы машина. – Хорошая машина. Яхшы эшли. – Хорошо работает.
- •Упражнение
- •§ 6. Основа глагола. Глагол изъявительного наклонения
- •Эшлә – эшләгез (работайте); сана – санагыз (считайте);
- •Упражнения
- •1. Найдите основы глаголов и поставьте их во временные формы:
- •2. Скажите, какую форму прошедших или будущих времен Вы бы использовали в татарском языке в следующих предложениях:
- •3. Переведите глагольные формы (используйте дополнительные слова для передачи определенности-неопределенности):
- •Упражнение
- •§ 7. Другие формы глагола: желательный глагол, условный глагол, причастие, деепричастие. Вспомогательный глагол «иде»
- •Упражнения
- •Причастие будущего времени
- •3) Третья форма деепричастия образуется путем присоединения к основе глагола аффикса -гач/-гәч/-кач/-кәч.
- •Упражнение
- •Упражнение
- •Упражнение
- •§ 8. Вспомогательные глаголы. Категория залога
- •Модальные формы глаголов
- •Прошедшее время чаще образуется при помощи вспомогательного глагола иде: бармакчы иде.
- •Основной глагол ставится в первой форме деепричастия, и все изменения в подобных случаях берет на себя вспомогательный глагол.
- •Упражнение
- •Вот основные значения, которые передаются при помощи вспомогательных глаголов:
- •§ 9. Служебные части речи
- •1) Они более частотны в разговорной татарской речи, нежели в русской. При переводе Вы их можете опускать, теряя при этом лишь оттенки смысла:
- •2) Татарские частицы, как правило, имеют два фонетических варианта: твердый и мягкий: гына/генә; -мы/-ме и т.Д.
- •2) Требующие от впереди стоящего слова формы направительного падежа: ... Таба (к ...) – Казанга таба (к Казани, в сторону Казани); ... Каршы (против ...) – сугышка каршы (против войны).
- •3) Требующие от впереди стоящего слова формы исходного падежа: ... Бирле (с ...) – апрельдән бирле (с апреля); ... Соң (после ...) – эштән соң (после работы).
- •Как видим, аффикс -чы/-че присоединяется как к исконно татарским, так и к заимствованиям и новым словам. И в настоящее время процесс образования новых слов за счет этого аффикса продолжается:
- •Аффикс -лык/-лек может обозначать место, материал, прибор, приспособление, духовные качества человека или название объединения людей в зависимости от того, что указано в производящей основе:
- •Аффикс -лык/-лек, образуя существительные, присоединяется к прилагательным и глаголам. Главное для Вас: постараться уяснить смысловое отношение между производящей основой и производным словом:
- •Кунегуләр
- •Второй урок
- •Антонимнар: керә ↔ чыга; утыра ↔ басып тора; башлана ↔ бетә; бар ↔ юк; әйе ↔ юк; калын ↔ нечкә. Кунегуләр
- •1. Сузләрне куплек санда языгыз:
- •2. Тәрҗемә итегез:
- •3. Сузләрне ике баганага языгыз:
- •4. Тәрҗемә итегез:
- •5. Татар теленә тәрҗемә итегез:
- •1. Рус теленә тәрҗемә итегез (сүзлек кулланыгыз):
- •4. Сүзләрне үрнәк буенча килешләр белән төрләндерегез һәм тәрҗемә итегез:
- •5. Сүзләрне үрнәк буенча төрләндерегез һәм тәрҗемә итегез:
- •6. Нокталар урынына антонимнар куегыз:
- •Четвёртый урок Алмашлыклар
- •Пятый урок
- •1. Сүзләрне язып бетерегез:
- •2. Тәрҗемә итегез:
- •Шестой урок Фигыль
- •2. Өстәл сыйныфта тора. Укытучы аудиториядә басып тора. Монда кем басып тора.
- •3. Җөмлә сүзләрдән тора. Китап битләрдән тора. Хәзер без ничәнче биттә укыйбыз? 89 нчы биттә. Машина детальләрдән тора.
- •4. Син сәгать ничәдә торасың? Мин һәр көнне сәгать җидедә торам. Сез сәгать ничәдә ятасыз? Без сәгать унбердә ятабыз. Ул кайчан тора? Ул сәгать сигездә генә тора.
- •Фразеологизмнар
- •1. Җөмләләрне тутырыгыз:
- •Седьмой урок Ничек?
- •Диалоглар
- •Восьмой урок
- •Девятый урок Кабатлау
- •Десятый урок
- •1) Син эшеңне эшләдеңме инде? Эшләдем шул.
- •2) Кем эшләми, шул ашамый.
- •5. Татарчага тәрҗемә итегез:
- •Одиннадцатый урок
- •Алмашлыклар
- •Кунаклар
- •5. Татарчага тәрҗемә итегез:
- •Двенадцатый урок
- •Билгеле киләчәк заман
- •1. Нокталар урынына сүзләр языгыз:
- •2. Фигыльләрне билгеле киләчәк заман формасына куегыз:
- •Тринадцатый урок
- •Четырнадцатый урок Сыйфат
- •Пятнадцатый урок
- •Шестнадцатый урок
- •Семьнадцатый урок Кабатлау
- •Восемьнадцатый урок
- •Хәл фигыль
- •Девятнадцатый урок
- •Двадцатый урок
- •Двадцать первый урок
- •Казанга килгәч
- •1. Тәрҗемә итегез:
- •Двадцать вторй урок
- •Двадцать третий урок Диалоглар
- •Бәйлекләр (бәйләү – связывать)
- •Татар телендә бәйлекләр өч төрле булалар:
- •Двадцать шестой урок
- •Рецептлар
- •1) Яшел кыяр салаты
- •2) Тиз пешә торган гади аш
- •Двадцать седьмой урок Ярдәмче фигыльләр
- •Чыгарга
- •Бәхетле кеше
- •Двадцать восьмой урок Хуҗаның «акыллы» куяннары
- •Күрергә
- •Двадцать девятый урок
- •Кемнең нәрсә эшлисе бар?
- •Хуҗа ни өчен хат язып бирмәгән
- •Тридцать первое задание
- •1. Җөмләләр төзегез:
- •Тридцать второй урок
- •Фигыль юнәлешләре
- •1) Мин авырыйм, чөнки минембашым авырта.
- •Тридцать третий урок Кабатлау
- •Тридцать четвёртый урок Татар теле
- •1. Алексей: Кичә «Чаллы» биш туп кертте…
- •2. Марина семинарда бик авыр сөйләде. Аңа әйбәтрәк әзерләнәсе калган.
- •3. Искәндәрнең икенче лекциядә үк ашыйсы килгән. Аңа иртә белән күбрәк ашыйсы калган.
- •Тридцать шестой урок
- •Сүз турында сүз
- •Тридцать седьмой урок
- •1. Тәрҗемә итегез:
- •Тридцать восьмой урок Кабатлау
- •Шәһре Болгар
Двадцать седьмой урок Ярдәмче фигыльләр
Ярдәмче фигыльләр (вспомогательные глаголы): итәргә, иде, чыгарга, бетәргә, куярга, алырга …
Итәргә
Исем + итәргә (совершение действия)
Ял итәргә: Бүген якшәмбе, ял көне. Бүген без эшләмибез, ял итәбез.
Бүләк итәргә: Китап – иң яхшы бүләк. Хәбир Әлфиягә туган көненә чәчәк бүләк итте.
Гомер итәргә: Һәр кешенең үз гомере. Гомерең озын булсын! Таһир абый белән Зөһрә апа матур гомер итәләр.
Бәйрәм итәргә: Сабан туе – җәйнең иң зур бәйрәме. Ә Яңа ел – минем иң яраткан бәйрәмем. Кичә без Алексейның туган көнен бәйрәм иттек.
Тәрҗемә итәргә: Габдулла Тукайның русчага тәрҗемәсе әйбәтме? Бу җөмләне инглизчәгә тәрҗемә итегез.
Чыгарга
Фигыль -п + чыгарга (завершенность действия) |
Язып чыгарга: Марат күп язарга яратмый. Ләкин ул, блокнотын югалткач, бөтен телефон номерларын яңадан язып чыкты.
Йөрек чыгарга: Ире бөтен урманны йөреп чыкач, бик ачыгып өенә кайткан.
Кисеп чыгарырга: Искәндәр агачны биш минутта кисеп чыгарды.
Әйләнеп чыгарга: Беренче көннәрдә үк Хәбир Казанның бөтен китап кибетләрен әйләнеп чыкты.
Бетәргә, бетерергә
Фигыль -п + бетәргә, бетерергә (завершенность действия) |
Арып бетәргә: Искәндәр тыган авылында эшләп арып беткән. Ә менә Марат, Чаллыга футболга йөреп, бер дә армаган.
Ачыгып бетәргә: Искәндәр лекциядә ачыккан, аның килә икән. Искәндәр лекциядә утырып ачыгып беткән.
Укып бетерергә: Син Ахуновның «Хәзинә» романын укып чыктыңмы әле? Әйе, мин аны кичә кич белән укып бетердем.
Куярга
Фигыль -п + куярга (однокартность и быстрое завершение действия) |
Әйтеп куярга: Искәндәр Маратка: «Туктамасаң, хәзер үзеңне ашыйм», – дип әйтеп куйды.
Көлеп куярга: Хәбир Әлфияне театрга чакырды, ә Әлфия моңа көлеп кенә куйды.
Кабып куярга: Маратның ашыйсы килми иде, ул ашын кабып кына куйды.
Алырга
Фигыль -п + алырга (действие в сравнительно короткий промежуток времени) |
Ашап алырга: Искәндәр лекциягә бик ашыга иде. Ул тиз генә ашап алды да чыгып китте.
Карап алырга: Әлфия самолетка карап алды да хатын-кызларның күлмәкләренә карый башлады.
Язып алырга: Марат, семинарда булмагач, өйдә нәрсә эшләргә икәнен белмәде. Ул, Әлфиягә шалтыратып, тиз генә өй эшен язып алды.
Бәхетле кеше
Бервакыт бер илдә патша авырый башлаган. Бер табиб та аны терелтә алмаган. Соңыннан бер бик атаклы табиб әйткән:
– Патшаны терелтер өчен, аңа бәхетле кеше күлмәген кидертергә кирәк. Шуннан соң гына ул терелер.
Патшаның вәзирләре бәхетле, кайгысыз кешене эзли башлаганнар. Беренчедән, алар баш министр янына барганнар:
– Син зур хакимият кешесе. Синең һәр сүзең бөтен илдәге кешегә закон. Бу илдә иң бәхетле кешедер? – дип сораганнар.
– Булмаганны сөйлисез. Сез аны белмисездер, әфәнделәр: минем бөтен гомерем кайгыда үтә. Илдә булган бөтен мәсьәләләр – минем кайгы. Мәсәлән, хәзер мине күрше илләр белән мөнәсәбәтләр борчый. Сез мине бәхетле кеше дип саныйсыз, ә мин үземне бик тә бәхетсез дип саныйм.
Шуннан вәзирләр башкаладагы һәм бөтен илдәге иң бай кеше янына киттеләр.
– Син безнең илебездә иң бай кеше. Син бәхетлеме?
– Сез, әфәнделәр, ялгышып килгәнсез. Бик бай булсам да, иң бәхетле түгел. Минем башым кайгыдан чыкмый. Я корабым бата, я караклар борчый. Мине ничек инде бәхетле булыйм?!
Вәзирләр бөтен илне әйләнеп чыкканнар, ләкин бер кеше дә үзен бәхетле дип санамаган. Шулай кайгырып кайтып барган вакытта, вәзирләр урманнан җырлап чыккан кешене очратканнар.
– Син шундый күңелле җырлыйсың. Бәлки син үзеңне бәхетле дип саныйсыңдыр? – дип сораганнар бу фәкыйрь киенгән кешедән вәзирләр.
– Әйе, мин үземне бәхетле дип саныйм. Минем зур кайгыларым юк. Нәрсәм бар, мин шуңа канәгать, – дип җавап биргән теге кеше.
– Алай булса, безгә синең күлмәгең кирәк.
– Гафу итегез, әфәнделәр, кызганычка каршы, минем күлмәгем юк. Мин гомерем буе күлмәк кимичә йөрим, – дигән бәхетле кеше.
КҮНЕГҮЛӘР
1. Нокталар урыннарына сүзләр куегыз:
1) Патшаны терелтү өчен, аңа бәхетле кешенең күлмәген … кирәк.
2) Син зур … кешесе.
3) Сез мине … кеше дип саныйсыз, ә мин … бик бәхетсез дип саныйм.
4) Шуннан соң вәзирләр башкаладагы һәм бөтен … иң … кеше янына киткәннәр.
5) Минем башым … чыкмый: я корабым …, я … борчый.
6) Вәзирләр бөтен илне … чыкканнар, ләкин бер кеше дә … … дип санамаган.
7) Син шулай … җырлыйсың.
8) … булса, безгә минең күлмәгең ….
9) Гафу …, …, кызганычка …, минем күлмәгем юк.
10) Мин гомерем … күлмәк … йөрим, – дигән … кеше.
2. Тәрҗемә итегез:
1) Искәндәр ике көндә бөтен эшләрен эшләп чыкты.
2) «Син иртәгә минем белән футболга барасыңмы?» – дип сорады Марат Искәндәрдән.
3) Әлфиянең туган көне җиткәндә, Хәбир чәчәкләр эзләп бөтен Әлмәтне әйләнеп чыкты.
4) Марат белән Искәндәр урманга гөмбәгә барганнар иде. Алар көне буе йөреп бер ашарлык гөмбә дә җыймадылар. Аның каравы, алар арып һәм ачыгып беттеләр.
5) Кичә Казанда Бөтендөнья татар конгрессы башланды. Аның турында телевизордан «җиһан» тапшыруында хәбәр иттеләр.
6) Илдарга Нурихан Фәттахның яңа романы шулкадәр ошады: ул аны ике төндә укып чыкты.
7) Мин Казанда урамнан барганда, кемдер арттан кычкырып куйды. Әйләнеп карасам, бу Зөфәр булып чыкты. Мин Зөфәрне майдан бирле күргәнем юк иде.
8) Гади аш пешерер өчен, бөтен нәрсә дә ярый. Мәсәлән, бүген ашка яшел банан һәм ике зур лимон салыйк.
9) Кич буе Искәндәр семинарга әзерләнеп утырды. Ул төнлә сәгать икедә генә йокларга ятты. Иртә белән торгач, ул институтка йөгерде. Аның ашап алырга вакыты да булмады.
10) Вәзирләр иң бай кеше дә бәхетсез булгач, сәудәгәр йортыннан бик борчылып чыгып киттеләр.
3. Үрнәкләр буенча эшләгез:
а) Үрнәк: Алдагы лекциягә бармаска.
Әйдәгез, алдагы лекциягә бармыйк.
1) Матур күлмәк бүлә итәргә.
2) Тиз генә повестьне укып чыгарга.
3) Бу өстәлне алып куярга.
4) Ботканы ашап бетерергә.
5) Теге зур тактаны кисеп чыгарырга.
б) Үрнәк: Искәндәр лекция вакытында ашарга.
Искәндәрнең лекция вакытында ашыйсы килә.
6) Мин ул өстәлне алып куярга.
7) Ул урманда йөреп арып бетәргә.
8) Марат иртә белән торгач кофе эчәргә.
9) Әлфия яңа күлмәк сатып алырга.
10) Ярлы кеше дөгеле ботка ашарга.
4. җөмләләр төзегез:
1) Илдә, бервакыт, патша, башлаган, бер, авырый.
2) Синең, закон, бөтен, кешегә, илдәге, сүзең, һәр.
3) Мин, бай, бик, түгел, бәхетле, булсам, да.
4) Бар. Шуңа, нәрсә, канәгать, мин.
5) Гомере, йөрим, кимичә, күлмәк, буе, мин.
6) Әлфиягә, туган, чәчәк, көненә, бүләк, Хәбир, итте.
7) җәйнең, зур, иң, Сабан, бәйрәме, туе.
8) җөмләне, инглизчәгә, итегез, бу, тәрҗемә.
9) Агачны, чыгарды, биш, кисеп, минутта, Искәндәр.
10) Эшли-эшли, туган, арып, беткән, авылында, Искәндәр.
5. Курсив белән язылган сүзләргә сораулар куегыз:
1) Патшаны терелтер өчен, аңа бәхетле кешенең күлмәген кидертергә кирәк.
2) Патшаның вәзирләре бәхетле кешене эзли башлаганнар.
3) Алар баш министрдан: «Безнең илдә син иң бәхетле кешедер», – дип сораганнар.
4) Вәзирләр урманнан җырлап чыккан кешене очратканнар.
5) Әйе, мин үземне бәхетле дип саныйм.
6) Марат белән Искәндәр урманга гөмбәгә барганнар.
7) Хәбир, чәчәкләр эзләп, бөтен Әлмәтне әйләнеп чыккан.
8) Мин Казан урамыннан барганда, кемдер артымнан кычкырып куйды.
9) Гади аш пешерер өчен, бәрәңге, ит һәм суган кирәк.
10) Искәндәр ике көндә бөтен эшләрен эшләп чыккан.