8. Лекция. Фирма теориясы

1 Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі формалары

Фирма нарықтық экономиканың негізгі экономикалық агенті. Бір немесе бірнеше кәсіпорыннан тұратын, пайда табу үшін тауар мен қызметтер жасап шығаруға ресурстарды пайдаланатын ұйымды фирма деп атайды. Фирмаларды жіктеу үшін әр түрлі көрсеткіштер қолданылады, олардың маңыздысына меншіктің формалары мен фирманың көлемі жатады. Меншіктің формасына сәйкес фирмалардың немесе кәсіпкерліктің үш түрін атап кетуге болады:

-индивидуалдық немесе жеке кәсіпкерлік;

- серіктестік немесе партнерлік;

- корпорация (акционерлік қоғам).

Фирма теориясында фирмалар тік және көлденең интеграцияланған фирмалар болып бөлінеді. Тік интеграция деп өндірістік процестің ең төменінен оның ең жоғарғы сатысына дейін (мысалы, мұнайды өндіруден бастап одан шығарылған өнімдерді сатуға дейін) айналысатын фирмалар бірлестігін атайды.

Көлденең интеграция- бір түрлі бизнеспен айналысатын фирмалардың бірлестігі. Көлденең интеграцияның бір түрі- диверсификация ( ағылшынша – саналуан, көптүрлілік). Бұл бір-бірімен технологиялық байланысы болмайтын, саналуан фирмалардың бірлестігі. Мысалы, химиялық концерн «Дюпон-де Немур» химиялық тал жіп, дәрі дәрмек, рефрижераторлар, ұшақтар өндірісін біріктіріп отыр.

Меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкi бар және сол мүлiкпен өз мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, өз атынан мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтар мен мiндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады. Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиiс. Заңды тұлғаның өз атауы жазылған мөрi болады.

2. Менеджмент – фирманы басқару теориясы

Менеджмент (ағылшынша “managment”- басқару) шешімдер қабылдап,оларды орындауға бағытталған жүйе.Материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын пайдалану варианттарының мүмкіндігінше ең жақсы оптималдығын жүзеге асыру көзделеді. Фирманың мүліктерін басқару қызметі меншік иесінің өкіліне – менеджерлерге көшеді.

Менеджер акционерлердің пайда алуын мақсат ететін, ақы алып фирма қызметтерін ұйымдастыратын жалдама жұмыcшылар.

Менеджмент ХХ ғасырдың басында қалыптасқан.

Негізін қалаушылар – американдық инженер Тэйлор, франциялық А. Файоль.

Осы заманда менеджмент-тің төрт қызметі аталады:

Жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау, мотивациялау.

Бизнес-жоспар 3-5 жылға жасалады. Ол мына бөлімдерден тұрады:

• 1) нарыққа талдау жүргізу;

• 2) өнімдік стратегия;

• 3) өндірістік стратегия;

• 4) фирманы басқару жүйесінің

• және меншіктің дамуы;

• 5) қаржылық стратегия.

Жоспарлау фирманың іс-әрекеттерінің мақсаттарын, оларға жетудің басты бағыттары мен құралдарын анықтауды (белгілеуді) тілейді. Бизнес-жоспар - жоспарлаудың негізгі элементі.Есеп беру құжаты мен инвестициялардың басты дәлелі болатын осы бизнес- жоспар, фирма дамуының кешендік жоспарын жасаудың мақсаты- басқарушыларға фирманың жағдайы туралы толық мәлімдеме беру болады.

2. Ұйымдастырушыға фирманың құрылымын құру және көзделген мақсаттарға жету үшін оның бөлімдерінің өзара әсері мен үйлесімділігін қамтамасыз ету жатады.

3. Мотивацияға жұмыскерлердің еңбекке деген ішкі ынтасын оятып жандандыру жатады. Осы бөлімде экономикалық ғана емес, психологиялық аспект орын алады.

4. Бақылауға жоспарланған нәтижелер мен нақты қол жеткен нәтижелердің сәйкестігін анықтау және фирма қызметтеріне түзету енгізу жатады.

1. Өндірістік менеджмент белгілі көлемде, белгіленген сапада, келісімді мерзімдежәне шығындарды барынша төмен жұмсап, тауар өндірумен айналысатын басқарушы қосалқы жүйе болып табылады.

2. Қаржы менеджменті фирманың қаржы құралдарының қалыптасуын, табыстардың барынша мол болуын және шығындардың барынша аз болуын қамтамасыз ететін қосалқы жүйе.

3. Нарықтық менеджмент - маркетинг - бұл нарыққа бағытталған фирманың коммерциялық қызметтерін басқару болады.

Маркетинг (ағылшынша “market” – нарық ) нарықтарды таңдау үшін, жаңа өнім жасалуы үшін, тауардың нарықтағы жылжуы үшін, баға саясаты үшін жауапты болады.

Пайдалануға ұсынылатын әдебиеттер:

1. Әкімбеков С., Баймухаметова А.С., Жанайдарова У.А. Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана; 2002. – 464 б.

2. Бердалиев К.Б. Менеджмент. Курс лекций. Алматы, 2005

3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі

4. Макконелл К.Р., Брю С.Л., Экономикс: Принципы, проблемы и политика. Пер. с англ. М., «Республика», 2001.