Сильченко Н.В "Агульная тэорыя права"
.pdfрэгуляванні грамадскіх адносін. Фармаванне самастойнага, асобнага прававога рэжыму сведчыць аб з’яўленні новай галіны права, бо, як слушна падкрэслівалася ў юрыдычнай літаратуры, існуе столькі галінаў права, сколькі рэальна адасобілася асобных прававых рэжымаў.
Безумоўна, змяненні ў галіновай структуры права адбываюцца пастаянна. З узнікненнем новых грамадскіх адносін, якія патрабуюць прававога рэгулявання, складваюцца і новыя нормы права, мяняецца якасны і колькасны склад асобных інстытутаў і галінаў права, у склад якіх уключаюцца новыя нормы права. Узнікаюць (складваюцца) новыя інстытуты права, а разам з імі адбываюцца перамены ва ўнутрыгаліновых сувязях паміж асобнымі інстытутамі, якія вядуць часта і да пераменаў (праўда, нязначных) паміж галінамі норм права. Аднак да таго часу, пакуль гэтыя і іншыя перамены назіраюцца ў нетрах існуючых галінаў права, ніякага развіцця ў галіновай структуры норм права не адбываецца, бо развіццё структуры – гэта перш-наперш перамены ва ўстойлівых сувязях паміж яе асноўнымі (вядучымі) часткамі (структурнымі падраздзяленнямі).
Фармаванне самастойных галінаў права адбываецца рознымі шляхамі, але найбольш тыповымі з’яўляюцца наступныя два.
Адзін з іх пачынаецца са з’яўлення нейкіх якасна новых грамадскіх адносін, якія маюць прававую прыроду і патрабуюць уздзеяння з боку заканадаўцы. Затым натуральна фармуецца, адасабляецца група норм права. Працэс адасаблення норм права суправаджаецца складваннем спецыфічнага метаду і асобнага рэжыму прававога рэгулявання. Кадыфікацыя нарматыўна-прававых актаў завяршае станаўленне самастойнай галіны норм права і галіны заканадаўства. Такі шлях станаўлення прайшлі айчыннае працоўнае, калгаснае права, права сацыяльнага забеспячэння. Для яго, як бачна, характэрна фармаванне новай галіны як бы па-за межамі існуючых галінаў норм права, на чыстым, так сказаць, «неапрацаваным полі» грамадскіх адносін.
Другі шлях звязаны з тым, што пачынаюць бурна развівацца, пашырацца і памнажацца маючыя прававую прыроду грамадскія адносіны, якія ўваходзяць у склад прадмета прававога рэгулявання ўжо існуючых галінаў права. Паступова назапашваецца значны аб’ём нарматыўнага матэрыялу, фармуюцца адметныя метад і рэжым прававога рэгулявання. Кадыфікацыя нарматыўна-прававых актаў «высякае» з нетраў існуючай галіны норм права новую. Так узніклі сямейнае права і жыллёвае права. Першапачаткова ў скла-
461
дзе цывільнага права існавалі інстытуты сямейнага і жыллёвага права. Затым яны развіліся да статусу падгалінаў права і, нарэшце, адасобіліся ў самастойныя галіны норм права.
Такім чынам, галіна права – асноўнае структурнае падраздзяленне галіновай структуры права. Галіна права ўяўляе групу норм права, якая аб’ектыўна склалася і адасобілася ўнутры адзінай сукупнасці (сістэмы). Нормы права аб’ядноўваюцца паміж сабой агульнасцю прадмету, метаду і рэжыму прававога рэгулявання. Нормы права, якія ўваходзяць у склад нейкай галіны норм права, складаюць арганічную цэласнасць, г. зн. яны выступаюць у адносінах з іншымі галінамі права ў якасці непадзельнага цэлага. Гэтая абставіна складае структурна-функцыянальную прымету галіны норм права.
Як сведчыць вопыт развіцця галіновай структуры, асобныя галіны права ўключаюць у сябе адну ці нават некалькі падгалінаў права. Характэрнай асаблівасцю падгалінаў права з’яўляецца тое, што яны рэгулююць нейкую частку той групы грамадскіх адносін, якія ўладкоўваюцца нормамі права асобнай галіны. Прыкладамі падгалінаў права ў дзеючай сістэме права Рэспублікі Беларусь з’яўляюцца, напрыклад, права інтэлектуальнай уласнасці ў цывільным (грамадзянскім) праве. Падгаліна права мае сваю спецыфічную агульную частку, у склад якой уваходзяць нормы права, што замацоўваюць нейкія агульныя палажэнні для ўсёй падгаліны права. Гэтыя агульныя палажэнні змяшчаюцца, як правіла, у асобных главах, падраздзелах галіновых кадыфіцыраваных нарматыў- на-прававых актаў. Так, у Цывільным кодэксе Рэспублікі Беларусь знаходзім асобны раздзел, у якім змяшчаюцца агульныя палажэнні абавязацельственнага права – падгаліны цывільнага права Рэспублікі Беларусь.
Праўда, Агульная частка той ці іншай падгаліны права абапіраецца на Агульную частку адпаведнай галіны норм права. І гэта з’яўляецца прынцыпова важным момантам. Такая супадначаленасць сведчыць аб тым, што ў сваіх асноўных параметрах прававы рэжым нейкай падгаліны права з’яўляецца тым самым, што і ў галіны, у склад якой яна ўваходзіць. А тыя асаблівасці ў прававым рэжыме, механізме прававога рэгулявання, якія ўласцівы падгаліне права, недастатковыя для таго, каб падгаліна права адпавядала пэўным параметрам асноўнага структурнага падраздзялення галіновай структуры права. Аднак пры пэўных умовах (актыўнае развіццё грамадскіх адносін і, адпаведна, інтэнсіўная нарматворчасць дзяржавы) падгаліна права можа «перарасці» ў самастойную струк-
462
турную адзінку галіновай структуры. Так было, напрыклад, з сямейным правам, якое доўгі час знаходзілася ў нетрах цывільнага права ў якасці падгаліны права. Са складу крымінальнага права ў самастойную галіну права вырасла крымінальна-выканаўчае права, існаваўшае ў нетрах крымінальнага права на «правах» падгаліны права.
Галіна (ці падгаліна) права падзяляецца на прававыя інстытуты, пад якімі можна разумець групу норм права, што рэгулюе пэўны від (падвід) грамадскіх адносін альбо нейкі ўчастак адносін нейкага віду ці роду. Галоўная прымета прававога інстытута заключаецца ў тым, што ён забяспечвае самастойнае рэгулятыўнае ўздзеянне на пэўны ўчастак грамадскіх адносін, пры гэтым у межах свайго ўчастка прававы інстытут забяспечвае цэласнае, адносна завершанае рэгуляванне. Для прававога інстытута ўласцівы адметны інтэлектуальна-валявы змест, які выкладаецца ў роднаснай групе паняццяў, агульных палажэнняў, тэрмінаў. У прававога інстытута маецца свая структура і свая адметная юрыдычная канструкцыя.
У сістэме права Рэспублікі Беларусь склалася некалькі відаў прававых інстытутаў. У асобныя групы яны выдзяляюцца па характару рэгулюемых грамадскіх адносін, па функцыях, што даводзіцца ім выконваць у сістэме норм права, і па іншых параметрах. Агульнай тэорыі права добра вядомы рэгулятыўныя і праваахоўныя, прадметныя і функцыянальныя, агульныя, асноўныя, генеральныя інстытуты. Выдзяляюцца таксама комплексныя інстытуты, аб’яднанні інстытутаў, субінстытуты і г. д.
3.АгульнаяхарактарыстыкагалінправаРэспублікіБеларусь
Калі ўявіць сабе, што ўсе дзеючыя ў нацыянальнай прававой сістэме нормы права размешчаны на адной гарызантальнай лініі адносна рэгламентуемых імі грамадскіх адносін, то выявіцца, што любая з існуючых норм права ўключаецца толькі ў адну галіну права, бо яна ўдзельнічае ў рэгламентацыі нейкай аднароднай групы грамадскіх адносін, забяспечваючы пры гэтым існаванне спецыфічнага метаду і асобнага рэжыму прававога рэгулявання. І менавіта ў якасці «асобнай прылады», што забяспечвае існасць асобнага рэжыму і спецыфічнага метаду прававога рэгулявання, норма права ўключаецца ў склад той ці іншай галіны норм права. У сістэме норм права няма ніводнай нейтральнай, так сказаць, «безгаспадарчай» нормы права. Адносна той ці іншай нормы права нельга
463
сказаць, што яе галіновая прыналежнасць не зусім дакладная. Такое сцвярджэнне можа існаваць у суадносінах да нашых ведаў аб сістэме права. Нават адносна апісанай сітуацыі, калі фармаванне новай галіны права пачынаецца на «неапрацаваным полі», захоўвае сваю моц сцвярджэнне аб прыналежнасці нормы права толькі да нейкай адной, пэўнай галіны права. Справа ў тым, што нормы права, якія рэгулююць пры гэтым новыя грамадскія адносіны, якія раней не ўваходзілі ў сферу ўздзеяння з боку заканадаўцы, да набыцця ўсіх якасных параметраў новай галіны знаходзяцца ў «сілавым полі» ўжо існуючых галіновых рэжымаў.
Асобнае месца сярод галін права займаюць канстытуцыйнае, адміністрацыйнае, цывільнае, крымінальнае права, а таксама тры працэсуальныя галіны права – адміністрацыйнае працэсуальнае, цывільнае працэсуальнае і крымінальнае працэсуальнае права. Пералічаныя галіны права з’яўляюцца прафілюючымі, г. зн. першаснымі, фундаментальнымі.
На думку С.С. Аляксеева, намаганнямі якога было ў асноўным распрацавана вучэнне аб класіфікацыі галін права, іх відах, прафілюючыя (фундаментальныя) галіны норм права рэгулююць такія віды грамадскіх адносін, якія па свайму глыбіннаму эканамічнаму і сацыяльна-палітычнаму зместу патрабуюць своеасаблівага, зыходнага па спецыфіцы прававога рэгулявання і таму прадвызначаюць асноўныя, тыповыя асаблівасці юрыдычнага інструментарыя: 1) канцэнтруюць у сабе генеральныя юрыдычныя рэжымы, групавыя метады прававога рэгулявання; 2) адрозніваюцца юрыдычнай «чысцінёй», яркай кантрастнасцю, юрыдычнай несумяшчальнасцю, што выключае магчымасць узаемнага субсідзіярнага прымянення норм права, якія ўваходзяць у дадзеныя галіны; 3) з’яўляюцца юрыдычна першаснымі, г. зн. утрымліваюць зыходны прававы матэрыял, які выкарыстоўваецца пры фармаванні прававых рэжымаў іншых галінаў; 4) у сваёй сукупнасці маюць завершаную архітэктоніку, звязаны яснымі заканамернымі залежнасцямі і іерархічнымі сувязямі.
Канстытуцыйнае права з’яўляецца асноватворнай галіной права, бо ў яго нормах фармулююцца адпраўныя палажэнні ўсёй прававой сістэмы грамадства. У кантынентальнай (рамана-герман- скай) прававой сям’і гэтую галіну права называюць канстытуцыйным правам, таму што пісаная канстытуцыя – асноўная крыніца права гэтай сям’і – утрымлівае асноватворныя палажэнні ўсіх без выключэння прафілюючых (фундаментальных) галін права. Без палажэнняў такога кшталту немагчыма скаардынаваць у адзінае цэ-
464
лае ўвесь комплекс прафілюючых галін, акрэсліць сферы, мэты і задачы прававога рэгулявання, усталяваць іерархічныя і іншыя структураўтваральныя сувязі паміж асобнымі нормамі права і іх разнастайнымі аб’яднаннямі. Такім чынам, канстытуцыйнае права – гэта своеасаблівы цэнтр усёй галіновай структуры права.
Да канстытуцыйнага права вельмі шчыльна прымыкаюць усе прафілюючыя (фундаментальныя) галіны права. Прычым прафілюючыя галіны аб’ядноўваюцца паміж сабой такім чынам, што ўтвараюцца тры пары галін пэўнага кірунку (цыклу): крымінальнае і крымінальнае працэсуальнае права ўтвараюць крымінальны цыкл; цывільнае і цывільнае працэсуальнае права – цывілістычны кірунак; адміністрацыйнае і адміністрацыйнае працэсуальнае – адміністрацыйны (альбо ўпраўленчы) цыкл. Фундаментальныя галіны пэўнага кірунку звязаны паміж сабой генетычнымі, функцыянальнымі і структурнымі сувязямі, складаюць нейкае непарыўнае адзінства. У акрэсленых цыклах (кірунках) галін права выкрышталізоўваюцца і захоўваюцца ў класічным выглядзе першасныя, зыходныя элементы юрыдычнага інструментарыя – рэгулятыўныя і ахоўныя, матэрыяльныя і працэсуальныя, цэнтралізаваныя і дыспазітыўныя.
Усе астатнія галіны права знаходзяцца ў полі дзеяння «прававога рэжыму» фундаментальных галін, грунтуюцца непасрэдна на іх юрыдычных канструкцыях, выкарыстоўваюць прававы інструментарый прафілюючых галін права.
Акрэсленыя суадносіны паміж асноватворнай галіной, фундаментальнымі (прафілюючымі) галінамі права і астатнімі асноўнымі структурнымі падраздзяленнямі галіновай структуры права ні ў якім разе не азначаюць, што ў сістэме ёсць больш важныя і менш важныя галіны права. Сапраўды, у генетычных, функцыянальных, юрыдычна-структурных стасунках асобныя галіны права займаюць рознае становішча адносна адна другой. Але ў плане ўздзеяння на грамадскія адносіны паміж галінамі права (як, дарэчы, і паміж асобнымі нормамі права) не можа існаваць падзелу на больш ці менш важныя. Усе яны, Узятыя разам, без ніякага выключэння, у стане вырашаць задачы і мэты прававога рэгулявання грамадскіх адносін.
У айчыннай юрыдычнай навуцы доўгі час абмяркоўвалася канцэпцыя «комплексных галін» права. Пры разнастайнасці аўтарскіх падыходаў, якія былі сфармуляваны пры абмеркаванні гэтай ідэі, квінтэсэнцыя азначанай канструкцыі зводзіцца да таго, што ў сістэме права побач з іх асноўным дзеяннем на галіны права,
465
якія адасабляюцца ў самастойныя структурныя падраздзяленні згодна з асобным прававым рэжымам, прадметам, метадам прававога рэгулявання, у сістэме права існуюць такія падраздзяленні права, якія не звязаны адзіным прававым рэжымам, прадметам і метадам прававога рэгулявання.
Што тычыцца аўтарскага стаўлення да тэорыі комплексных галін права, то яно адмоўнае. Справа ў тым, што няма акрэсленых, дакладных, вывераных (як гэта, напрыклад, назіраецца ў сітуацыі з галінамі права) параметраў (крытэрыяў), якія б дазвалялі станоўча ці адмоўна сцвярджаць, з’яўляецца ці не з’яўляецца нейкая сукупнасць норм права «комплекснай галіной» права. Па сутнасці, адзіным значным доказам існавання комплексных (другасных) утварэнняў застаюцца рэальна існуючыя комплексныя кадыфікаваныя нарматыўныя прававыя акты. Але ў гэтым выпадку больш правільна весці размову аб існаванні комплексных галін заканадаўства, а не комплексных галін права.
4.Прыватна-публічная,матэрыяльна-працэсуальная ірэгулятыўна-ахоўнаяструктурыправа
Падзел права на права прыватнае і права публічнае вядомы даўно. З літаратурных крыніц вядома, што рымскі юрыст Ульпіян падзяляў усё рымскае права ў залежнасці ад карысці, якую яно прыносіць асобным людзям ці рымскай дзяржаве цалкам, на права прыватнае і права публічнае. За шматвекавую гісторыю развіцця юрыдычнай навукі яна не выпрацавала аднастайнага падыходу да падзелу права на права публічнае і права прыватнае. Найбольш абгрунтаванай нам падаецца пазіцыя, згодна з якой да публічнага права можна аднесці тыя нормы права, якія рэгламентуюць самыя розныя бакі ўладных адносін. Прычым гэта не абавязкова павінны быць, як уяўляецца, дзяржаўныя ўладныя адносіны.
Дзяржаўная ўлада з’яўляецца асобнай публічнай уладай, побач з якой існуюць і іншыя віды сацыяльнай (палітычнай) улады. Як вядома, асобная публічная ўлада выступае ад імя ўсяго грамадства і забяспечвае яго агульныя інтарэсы. Іншыя віды сацыяльнай улады выступаюць ад імя часткі грамадства, але таксама забяспечваюць агульныя інтарэсы гэтай яго часткі. Такім чынам, як у першым, так і ў другім выпадку ўлада забяспечвае агульныя інтарэсы. Зразумела, што забеспячэнне агульных інтарэсаў можа ажыццяўляцца рознымі прававымі прыёмамі і сродкамі. Зразумела таксама, што забеспячэнне агульных інтарэсаў не можа зводзіцца да падаў-
466
лення інтарэсаў прыватных. У сферы ўладных адносін не існуе прыватных інтарэсаў.
Прыватныя інтарэсы могуць быць нейкім чынам спалучаны з агульнымі інтарэсамі, абумоўлены імі ці звязаны з агульнымі інтарэсамі нейкім іншым чынам. У сферы ўладных адносін існуе агульны інтарэс, які заўсёды аб’ядноўвае ў адзінае цэлае два бакі – органы ўлады і адрасатаў уладных вяленняў. Адрасатамі ўладных вяленняў могуць быць іншыя органы ўлады, службовыя асобы альбо фізічныя асобы. Натуральна, змест і характар норм права, якія рэгламентуюць гэтыя адносіны ў залежнасці найперш ад адрасатаў уладных вяленняў, будуць рознымі, але гэта будуць нормы права з аднолькавай скіраванасцю на забеспячэнне агульнага інтарэсу. Калі ў сферы ажыццяўлення ўладных адносін з’яўляецца прыватны інтарэс, то ён, адпаведна, рэгламентуецца з дапамогай іншых прававых метадаў і сродкаў, якія характэрны для прыватнага права.
У адрозненне ад права публічнага, якое аб’ядноўвае ў адзінае цэлае нормы права, якія скіраваны на забеспячэнне агульнага інтарэсу, права прыватнае ўключае нормы права, якія скіраваны галоўным чынам на забеспячэнне самых розных інтарэсаў фізічных асоб, створаных імі органаў і арганізацый, якія не знаходзяцца паміж сабой ва ўладных стасунках і ўзаемаадносінах. Умоўна кажучы, для прыватнага права найбольш характэрнымі з’яўляюцца адносіны «па гарызанталі», у той час, як для публічнага – адносіны «па вертыкалі».
Уяўляецца, што падзел права на дзве акрэсленыя структурныя часткі не можа быць зведзены да падзелу асобных галін права на тыя, што адносяцца да права публічнага, і тыя, якія можна лічыць прыватнымі.
Падзел права на публічнае і прыватнае – гэта зусім іншы зрэз сістэмы права, гэта самастойная структура права, у якой існуюць дзве самастойныя структурныя часткі – права публічнае і права прыватнае. Той самы аб’ём норм права, які ў выпадку з галіновай структурай права падзяляўся на асобныя галіны права, у публічнапрыватнай структуры падзяляецца на дзве часткі – права публічнае і права прыватнае. Увогуле не існуе такіх галін права, усе нормы якіх можна было б аднастайна аднесці да права публічнага ці права прыватнага. Нават у крымінальным праве, якое часта адносяць да публічнага права, шмат норм права, якія можна аднесці да права прыватнага.
Зузім з іншым зрэзам у сістэме права мы сустракаемся, калі ўся сукупнасць (сістэма) норм права падзяляецца на права матэры-
467
яльнае і права працэсуальнае. Незалежна ад таго, які інтарэс забяспечваецца і рэгулюецца нормамі права (агульны ці прыватны), важна таксама высветліць, што ўяўляе гэты інтарэс па зместу: нейкую магчымасць прававых паводзін, ці нейкі абавязак па ажыццяўленню паводзін альбо ўстрыманне ад пэўных паводзін. Не менш важна высветліць і прававыя механізмы, працэдуры і сродкі ажыццяўлення інтарэсаў. Замацаванне мер магчымых, дазволеных прававых паводзін, мер патрэбных паводзін з боку удзельнікаў грамадскіх адносін адбываецца ў нормах матэрыяльнага права. А замацаванне механізмаў, працэдур і сродкаў ажыццяўлення інтарэсаў адбываецца ў нормах працэсуальнага права.
Матэрыяльным правам часта называюць тую частку дзеючых норм права, у якой суб’екты грамадскіх адносін надзяляюцца пэўнымі юрыдычнымі правамі і юрыдычнымі свабодамі. Працэсуальным правам абазначаюць тую частку норм права, у якой замацоўваецца працэдура ажыццяўлення, узнаўлення і абароны парушаных юрыдычных праў і свабод. Можна сказаць і так: да працэсуальнага права адносяцца нормы права, у якіх устанаўліваецца парадак ажыццяўлення матэрыяльных норм права, а таксама працэдура разгляду разнастайных прававых спрэчак.
Важнай адметнай рысай матэрыяльна-працэсуальнай структуры права з’яўляецца тое, што паміж матэрыяльным і працэсуальным правам павінна быць не толькі адпаведнасць, але і карэляцыя. Адпаведнасць у тым, што змест інтарэсу, які замацаваны ў нормах матэрыяльнага права, павінен быць суразмерным і адэкватным тым механізмам, сродкам і прыёмам яго рэалізацыі і забеспячэння, якія замацаваны ў нормах працэсуальнага права, як, дарэчы, і наадварот. Карэляцыя паміж матэрыяльным і працэсуальным правам зводзіцца да таго, што не могуць існаваць нормы матэрыяльнага права, для ажыццяўлення якіх не існуе адпаведных норм працэсуальнага права. І, наадварот, не маюць сэнсу працэсуальныя нормы, з дапамогай якіх не ажыццяўляюцца нормы матэрыяльнага права.
Праўда, суадносіны паміж матэрыяльным і працэсуальным правам у розных прававых сем’ях істотна розняцца. Калі ў раманагерманскай прававой сям’і перавага застаецца за матэрыяльным правам, якое і вызначае змест і характар права працэсуальнага, то, наадварот, у сям’і англа-амерыканскага права перавагу мае права працэсуальнае, таму што захаванне працэдуры абароны і ажыццяўлення інтарэсаў суб’екта права заўсёды прывядзе да вырашэння разглядаемай справы па сутнасці.
468
Асобную структуру права складае рэгулятыўна-ахоўнае права. Права рэгулятыўна ўяўляе сукупнасць норм права, якія скіраваны на тое, каб замацаваць існуючыя грамадскія адносіны ці спрыяць узнікненню і развіццю якасна новых сацыяльных сувязей і грамадскіх адносін. Праз гэтыя нормы права і з іх дапамогай ажыццяўляюцца рэгулятыўная статычная і рэгулятўна дынамічная функцыі права. Ахоўныя нормы права скіраваны на тое, каб захаваць і забяспечыць належнае развіццё грамадскіх адносін шляхам усталявання разнастайных мер юрыдычнай адказнасці і сродкаў юрыдычнага прымусу.
5.Нацыянальнаеіміжнароднаеправа– самастойныясістэмыправа
Міжнароднае права як асобная сацыяльна-прававая рэальнасць сфармавалася адначасова з фармаваннем нацыянальнага (унутрыдзяржаўнага) права. Развіццё рэгулярнага тавараабмену і таварнаграшовых адносін заканамерна абумовіла фармаванне такіх эквівалентаў, з дапамогай якіх можна было аднастайна рэгуляваць грамадскія адносіны на тэрыторыі розных дзяржаўных утварэнняў. Разам з тым міжнароднае права з’яўляецца якасна самастойнай сістэмай права, таму што ствараецца ў выніку ўзаемаўзгодненых дзеянняў і ўзаемадзеянняў па меншай меры дзвюх суверэнных дзяржаўных воль. Без згоды суверэннай волі, якая можа быць выражана ў рознай форме, на тэрыторыі дзяржавы не можа дзейнічаць ніякі «іншародны» прававы эквівалент. Пад міжнародным правам можна разумець сукупнасць (сістэму) прававых эквівалентаў (норм права), якія рэгламентуюць тыя грамадскія адносіны, што складваюцца паміж дзяржавамі, міжнароднымі арганізацыямі, а таксама паміж фізічнымі і юрыдычнымі асобамі, якія з’яўляюцца грамадзянамі розных дзяржаўных утварэнняў ці створаны згодна з правам нейкай дзяржавы.
Усё міжнароднае права падзяляецца на міжнароднае публічнае і міжнароднае прыватнае права.
Міжнароднае публічнае права – сістэма норм права, якія рэгламентуюць міжнародныя палітычныя адносіны, г. зн. адносіны, якія складваюцца паміж асобнымі дзяржавамі і міжнароднымі арганізацыямі, якія створаны дзяржавамі падчас іх супрацоўніцтва і барацьбы. Міжнароднае прыватнае права рэгламентуе тыя грамадскія адносіны міжнароднага характару, удзельнікамі якіх з’яўляюцца фізічныя і юрыдычныя асобы (напрыклад, грамадзяне
469
Польшчы і Беларусі, прадпрыемства, створанае на падставе беларускага права, і прадпрыемства, створанае на падставе польскага права). Міжнароднае прыватнае права ў юрыдычнай літаратуры вельмі часта называецца канфліктным правам, таму што яно дазваляе вырашаць прававыя супярэчнасці, якія аб’ектыўна ўзнікаюць у выніку сутыкнення розных нацыянальных прававых сістэм.
Асноўнай і галоўнай крыніцай міжнароднага права з’яўляецца дагавор нарматыўнага зместу, разнавіднасцямі якога выступаюць статуты міжнародных арганізацый (напрыклад, Статут ААН, Статут Міжнароднай арганізацыі працы), пакты, канвенцыі і дэкларацыі (Пакт аб грамадзянскіх і палітычных правах, Дэкларацыя правоў асобы і грамадзяніна), іншыя шматбаковыя і двухбаковыя дагаворы. Сярод пашыраных крыніц міжнароднага права можна адзначыць таксама прававыя звычаі і прававыя прэцэдэнты, прававую дактрыну. Агульнапрызнаныя нормы міжнароднага права, якія згодна з паняційна-тэрміналагічнай традыцыяй, якая склалася ў міжнародным праве, адносяцца да крыніц міжнароднага права, існуюць звычайна ў форме прававога звычая.
Гэта самае адносіцца і да агульнапрызнаных прынцыпаў міжнароднага права. Агульнапрызнаныя прынцыпы таму і лічацца агульнапрызнанымі, што знайшлі сваё ўвасабленне альбо ў форме дагавораў (статутаў, пактаў, дэкларацый), альбо ў форме дактрынальных палажэнняў. А таму не існуе нейкага «паветранага» агульнапрызнанага прынцыпу міжнароднага права. Само агульнае прызнанне павінна быць нейкім чынам, у нейкай форме выказана. Вось гэтая форма і з’яўляецца па сутнасці крыніцай міжнароднага права ў тым сэнсе, у якім увогуле крыніца права разглядалася намі вышэй. Не можа і не павінна існаваць розных падыходаў да разумення крыніц права ў праве міжнародным і праве нацыянальным (унутрыдзяржаўным).
У юрыдычнай навуцы не існуе аднастайнага разумення як сутнасці, прыроды міжнароднага права, так і яго ўзаемаадносін з нацыянальным (унутрыдзяржаўным) правам. Маністычны падыход заснаваны на тым, што міжнароднае і нацыянальнае права ўтвараюць нейкае адзінае цэлае, але пры гэтым альбо нацыянальнае, альбо міжнароднае права валодаюць прыярытэтам (першынством). Дуалістычны падыход грунтуецца на тым, што адначасова суіснуюць і ўзаемадзейнічаюць міжнародная і нацыянальная прававыя сістэмы. Кожная з іх мае адносна самастойны характар, яны ўздзейнічаюць адна на другую і ўзаемадзейнічаюць паміж сабой. Ніводная з іх не можа існаваць у адрыве ад другой, але яны не падпарад-
470