Сильченко Н.В "Агульная тэорыя права"
.pdfства. У гэтых умовах толькі права можа быць інтэгратыўным рэгулятарам, які забяспечвае аднолькавае і аднастайнае рэгуляванне грамадскіх адносін.
Па-трэцяе, падобна таму як дзяржава (дзяржаўная ўлада) у грамадстве мае такую якасць, як суверэнітэт, права мае ўласцівасць, якая падобна на суверэнітэт дзяржавы – вяршэнства (прыярытэт) над іншымі відамі нарматыўных рэгулятараў. Адзінства нарматыўнага рэгулявання, яго агульнаабавязковасць і універсальны характар забяспечваюцца пры ўмове, калі права мае перавагу пры рэгуляванні адных і тых самых адносін над іншымі відамі нарматыўных рэгулятараў.
Па-чацвёртае, толькі права мае самыя шчыльныя ўзаемасувязі і ўзаемадачыненні з дзяржавай. Гэтыя сувязі маюць для права істотнае значэнне, таму што без іх права губляе сваю агульную значнасць, свой універсальны характар. Дзяржава забяспечвае адзінства ў разуменні і рэалізацыі права ва ўсім грамадстве і на ўсёй тэрыторыі дзяржавы.
3.Развіццёправа,пераемнасць,абнаўленнеірэцэпцыяўправе
Права – адвечны спадарожнік грамадства, якое ўзнікла ва ўмовах якаснай і колькаснай маёмаснай няроўнасці ў грамадстве, у выніку развіцця рэгулярнага тавараабмену, таварна-грашовых адносін. Таварна-грашовыя адносіны з’яўляюцца той сферай грамадства, якая абумоўлівае ўсе працэсы, якія адбываюцца ў праве. Усе перамены, зрухі ў праве, якія тычацца пераменаў у змесце і формах існавання права, абазначаюцца паняццем «развіццё права».
Распаўсюджанне таварна-грашовых адносін у грамадстве, а таксама тых сацыяльных сувязей, якія абумоўлены таварна-грашо- вымі адносінамі, заканамерна азначае і пашырэнне сферы (поля) дзеяння права, і, наадварот, звужэнне таварна-грашовых пачаткаў у пэўнай сферы існавання грамадства азначае, што менавіта там звужаецца, змяншаецца сфера (поле) дзеяння права. Пашырэнне і звужэнне сферы дзеяння права з’яўляюцца асноўнымі формамі, праявамі развіцця права. Гісторыя развіцця права сведчыць, аднак, аб тым, што асноўным накірункам (асноўнай формай) развіцця права з’яўляецца пашырэнне сферы яго дзеяння.
Павелічэнне колькасці самастойных відаў таварна-грашовых і шчыльна звязаных з імі грамадскіх адносін, якія для свайго належнага рэгулявання, патрабуюць адэкватных і суразмерных свайму зместу прававых эквівалентаў. Дадзеныя эквіваленты, безумоў-
361
на, ствараюцца ў грамадстве, асэнсоўваюцца ў форме прававой свядомасці і замацоўваюцца ў нормах права. Натуральна, што ў гэтых умовах заканамерна адбываецца павелічэнне колькасці прававых эквівалентаў і адпаведна ўзрастае колькасць норм права. Павелічэнне аб’ёму дзеючага пазітыўнага права, такім чынам, уяўляе адну з заканамернасцей развіцця права. Натуральна, што другой заканамернасцю развіцця права, якая лагічна выцякае са звужэння сферы дзеяння права, з’яўляецца змяншэнне аб’ёму дзеючых норм права.
Але аб багацці прававой сістэмы, яе дасканаласці і ўзроўні развіцця сведчыць не колькасць і не аб’ём норм права, а разнастайнасць прававых эквівалентаў, з дапамогай якіх права ўздзейнічае на грамадскія адносіны. Чым большы і разнастайны спектр прававых эквівалентаў выкарыстоўваецца ў прававой сістэме, тым больш дасканалым з’яўляецца права. Дасканаласць права – гэта магчымасць з дапамогай прававой формы, сістэмы прававых эквівалентаў найбольш адэкватна ўздзейнічаць на грамадскія адносіны.
З’яўленне новых відаў таварна-грашовых адносін і адпаведных іх зместу прававых эквівалентаў абумоўлівае не толькі павелічэнне аб’ёму дзеючых норм права, але заканамерна суправаджаецца дыферэнцыяцыяй прававога рэгулявання і спецыялізацыяй паміж нормамі права, у якіх замацоўваюцца якасна новыя прававыя эквіваленты. Разам з тым, паміж асобнымі відамі таварна-гра- шовых адносін існуюць сувязі каардынацыі і інтэграцыі, якія абумоўлены адзінствам практычнай дзейнасці людзей. Гэта заканамерна патрабуе інтэграцыі прававога рэгулявання, абагульнення асобных прававых эквівалентаў і стварэння агульных прававых палажэнняў і норм права.
Таварна-грашовыя пачаткі пранізваюць практычна ўсе праявы чалавечага існавання, а следам за імі ў тыя самыя праявы жыцця чалавека пранікае і права. Пранікненне права ў новыя сферы існавання грамадства суправаджаецца тым, што права пачынае там дамінаваць, яно займае ў гэтых сферах сацыяльнага рэгулявання вяршэнства, прыярытэт першынства над іншымі відамі сацыяльнага рэгулявання. Іншыя правілы паводзін альбо выцясняюцца з гэтых сфераў існавання грамадства, альбо вымушаны падпарадкоўвацца прававым пачаткам, саступаючы першынство праву. Падпарадкаванне праву азначае, што яны не павінны разыходзіцца з правам у накірунках рэгулятыўнага ўздзеяння на грамадскія адносіны. Калі іншыя віды сацыяльнага рэгулявання супярэчаць прававым патрабаванням, то яны забараняюцца. Іншыя віды сацыяльна-
362
га рэгулявання могуць уздзейнічаць на тыя самыя пласты грамадскіх адносін іншымі сродкамі і ў гэтым плане садзейнічаць праву, узмацняць яго рэгулятыўны патэнцыял. Але яны могуць таксама ўздзейнічаць на іншыя пласты адных і тых самых грамадскіх адносін і арганічна дапаўняць права.
Калі аналізаваць развіццё права ў гістарычным ракурсе, то можна адзначыць наступнае. Грамадства развіваецца такім чынам, што ў ім, па-першае, з’яўляюцца якасна новыя віды таварна-гра- шовых адносін, па-другое, з жыцця грамадства знікаюць тыя віды таварна-грашовых адносін, якія страчваюць сваю значнасць для грамадства, і, нарэшце, па-трэцяе, доўгі час захоўваюцца практычна ў нязменным выглядзе і форме асобныя віды таварна-грашовых адносін. З’яўленне ў праве невядомых раней прававых эквівалентаў і адпаведна норм права ў мэтах адэкватнага ўздзеяння на якасна новыя віды грамадскіх адносін можна аднесці да працэсаў абнаўлення права. Захаванне ў праве доўгі час раней вынайдзеных эквівалентаў і норм пазітыўнага права для рэгулявання тых тавар- на-грашовых адносінаў, якія існуюць доўгі час, а таксама іх выкарыстанне для ўздзеяння на іншыя грамадскія адносіны, можна характарызаваць паняццем пераемнасці ў праве.
Права мае універсальны характар, але развіваецца пераважна ў нацыянальных формах. Разам з тым, паколькі таварна-грашовыя адносіны не абмяжоўваюцца межамі нацыянальных дзяржаўных утварэнняў, а маюць транснацыянальны, міжнародны характар, то транснацыянальныя, міжнародныя па сваёй прыродзе таварна-гра- шовыя адносіны з непазбежнасцю прыводзяць да неабходнасці стварэння універсальных прававых стандартаў, да збліжэння нацыянальных прававых эквівалентаў, нацыянальных прававых сістэм. Гэта суправаджаецца працэсамі гарманізацыі і уніфікацыі ў праве.
Для развіцця права характэрна і такая з’ява, як рэцэпцыя (запазычанне) права. З рэцэпцыяй у праве мы сутыкаемся, калі адна нацыянальная прававая сістэма запазычвае не проста вопыт развіцця прававых сістэм мінулага і іншых паралельна існуючых нацыянальных прававых сістэм, а зусім дакладныя і канкрэтныя прававыя эквіваленты (нормы права), асобныя прававыя інстытуты і нават галіны права.
Адначасова адзначым, што прававыя эквіваленты ў межах нацыянальных прававых сістэм, г. зн у межах нацыянальнай прававой прасторы, фіксуюцца, замацоўваюцца і выкладаюцца ў разнастайных крыніцах норм права, а агульныя для некалькіх нацыянальных прававых сістэм прававыя эквіваленты (нормы права)
363
фіксуюцца, замацоўваюцца і выкладаюцца ў двух- і шматбаковых пагадненнях – дагаворах, пактах, канвенцыях і г. д.
Пры гэтым у прававых эквівалентах, якія фармулюцца ў нормах права, замацоўваецца і выкладаецца далёка не ўся «прававая матэрыя», а толькі самая істотная, самая сутнасная, самая значная яе частка, тая частка, без якой немагчыма забяспечыць эквівалентную прыроду таварна-грашовых адносін. Астатняя частка, можна сказаць, «аб’ём прававой матэрыі», існуе і функцыянуе ў іншых формах – у форме правасвядомасці, прававой навукі, прававой культуры і г. д. Можна лічыць, што зафіксаваная і замацаваная ў нормах права частка «прававой матэрыі» складае своеасаблівае «прававое поле». Можна таксама сцвярджаць, што «прававое поле» ўяўляе сабой асвоеную нацыянальнымі суб’ектамі праватворчасці ў межах нацыянальнай прававой прасторы, а таксама дзяржавамі ў межах рэгіянальнай і сусветнай прававой прасторы частку нацыянальнай, рэгіянальнай і сусветнай прававой прасторы, г. зн. пэўны зрэз (пэўную частку) усёй «прававой матэрыі».
У межах прававога поля асобнай нацыянальнай дзяржавы можа ўстанаўлівацца, стварацца асобны прававы рэжым ці на частцы тэрыторыі дзяржавы, ці адносна асобных відаў грамадскіх адносін, ці адносна асобных удзельнікаў (суб’ектаў) грамадскіх адносін. У гэтым выпадку, як уяўляецца, можна гаварыць пра своеасаблівыя «прававыя зоны», якія праяўляюцца ў форме асобных (ці свабодных) эканамічных зон і існуюць у выглядзе нейкіх прававых ільгот, прававых выключэнняў, прававых прэферэнцый і г. д.
Шляхам самых разнастайных пагадненняў асобныя дзяржавы на сваіх тэрыторыях могуць устанаўліваць, замацоўваць агульныя толькі для іх прававыя эквіваленты (нормы права). Такім шляхам была створана Еўрапейская супольнасць, а таксама права Еўрапейскай супольнасці, ствараецца права Садружнасці Незалежных Дзяржаў і г. д. Добра вядома, што права Еўрапейскай супольнасці было сфармавана на падставе прызнання шэрагам еўрапейскіх краін агульных для іх стандартаў (прававых эквівалентаў) дзеля рэгулявання працэсаў перамяшчэння тавараў, капіталаў і працоўнай сілы на тэрыторыях дадзеных дзяржаў. Такім чынам, дадзеныя дзяржавы як бы прызналі сваю нацыянальную тэрыторыю часткай агульнай тэрыторыі Еўрапейскай супольнасці дзеля перамяшчэння па ёй тавараў, капіталаў і працоўнай сілы, распаўсюдзіўшы на яе агульныя для Еўрапейскай супольнасці прававыя эквіваленты ў выглядзе прававых стандартаў. Пры гэтым агульнай для супольнасці тэрыторыя нацыянальных дзяржаў з’яўляецца толькі ў той частцы і
364
ўтой меры, у якіх яна неабходна дзеля дзеяння на ёй агульных прававых стандартаў Еўрапейскай супольнасці.
Дадзеныя і да іх падобныя прававыя ўтварэнні, якія створаны на падставе ўзаемадзеяння, збліжэння і інтэграцыі нацыянальных прававых сістэм, можна разглядаць з прававога пункту гледжання
ўякасці асобных рэгіянальных «прававых зон». Пашырэнне гэтага віду «прававых зон» адбываецца шляхам прызнання іншымі дзяржавамі ва ўстаноўленым парадку і са згоды іх стваральнікаў абавязковымі для сябе агульных (універсальных) прававых эквівалентаў у форме прававых стандартаў. Паглыбленне дадзеных «прававых зон» ажыццяўляецца шляхам выпрацоўкі ўсё новых і новых, агульных для іх стваральнікаў прававых эквівалентаў, г. зн. шляхам адмовы ад права на стварэнне ўласна нацыянальных прававых эквівалентаў, ці, што адно і тое самае, ад суверэнных праў на іх стварэнне.
4.Прынцыпыіаксіёмыправа
Прынцыпы права – фундаментальныя, асноватворчыя, вядучыя ідэі, у якіх адлюстроўваюцца самыя значныя, найбольш істотныя ўласцівасці, якасці права і праз якія канкрэтызуецца і «разгортваецца» сутнасць права. Праз сістэму такіх ідэй адбываецца дэталізацыя эквівалентнай прыроды права. У гэтым плане нельга адносіць да прынцыпаў права ідэі і ўяўленні, якія не маюць сваіх каранёў у праве, якія сфармуляваны ў межах іншых форм грамадскай свядомасці і характарызуюць сутнасць і змест іншых відаў сацыяльных рэгулятараў.
У прынцыпах (ідэях) права як бы сінтэзуецца сусветны вопыт развіцця права. Прынцыпы права з’яўляюцца своеасаблівым «сухім асадкам» прававой матэрыі, гэта яе шкілет, яе сутнасць, вызваленая ад канкрэтыкі і дробязей. Паколькі сутнасць права ва ўсе часы існавання і развіцця права заставалася нязменнай, то і да прынцыпаў права трэба адносіць такія фундаментальныя ідэі аб праве, якія здатны ахарактарызаваць права незалежна ад гістарычнага этапа яго развіцця. Праўда, прынцыпы могуць напаўняцца розным канк- рэтна-гістарычным прававым зместам і ўключаць розныя па форме, але аднолькавыя па сутнасці прававыя эквіваленты.
Ёсць розніца паміж прынцыпамі права і прынцыпамі закону. Апошнія ўяўляюць ідэі, у тым ліку і прававога характару, якія замацоўваюцца ў выдаваемых дзяржавай нарматыўна-прававых актах (законах), іншых крыніцах права. Паколькі ў законах могуць
365
знайсці адлюстраванне не толькі прававыя ідэі, але і маральныя, палітычныя, рэлігійныя, іншага кшталту ідэі, то далёка не кожны прынцып закону з’яўляецца прынцыпам права. Уласна кажучы, прынцыпы права з’яўляюцца стабільнымі, нязменнымі. Прынцыпы закона больш рухомыя, яны могуць мяняцца. З другога боку, здараецца і так, што не ўсе прынцыпы права замацоўваюцца ў законе альбо замацоўваюцца не ў поўным аб’ёме. І тады яны не атрымліваюць абароны з боку дзяржавы.
1. Прынцып адзінства правоў і абавязкаў. У гэтым прынцыпе найбольш грунтоўна адлюстроўваецца эквівалентная сутнасць права. Суразмернасць у абмене матэрыяльнымі і духоўнымі каштоўнасцямі можа быць захавана толькі пры ўмове, калі кожны з сацыяльных суб’ектаў і грамадства цалкам захоўвае свае абавязкі на прадстаўленне пэўнай меры каштоўнасцей узамен на атрыманыя ў карыстанне, ва ўласнасць каштоўнасці ў іншай форме. Няма праў без абавязкаў, як не можа быць і абавязкаў без праў – так скарочана гучыць гэты прынцып. Ніхто не мае права прэтэндаваць на нейкую меру каштоўнасцей, калі сам не перадае ва ўласнасць ці карыстанне іншым суб’ектам грамадскіх адносін пэўныя каштоўнасці. Сувязь праў і абавязкаў мае розныя формы праяўлення, якія абумоўлены характарам і зместам абменьваемых каштоўнасцей. Яна можа праяўляцца ў спалучэнні права аднаго суб’екта з абавязкам другога альбо ў форме, калі кожны з суб’ектаў мае нейкія правы і адначасова выконвае нейкія абавязкі.
2. Прынцып фармальнай роўнасці суб’ектаў права. Ён азна-
чае, што, уступаючы ў адносіны маёмаснага характару, сацыяльныя суб’екты натуральна вымушаны прызнаваць адзін аднаго фармальна роўным сабе. Пры гэтым кожны з сацыяльных суб’ектаў павінен мець свабоду волі. Толькі пры такіх умовах можа быць захаваны эквівалентны (суразмерны) характар рэгулюемых правам грамадскіх адносін. Выпрацаваны эквівалент (мера, норма) з’яўляецца адзіным для ўсіх суб’ектаў права маштабам паводзін. Гэты адзіны маштаб накладваецца, прымяняецца да розных па сваіх здольнасцях, маёмаснаму становішчу, узросту, сямейнаму стану і г. д. суб’ектаў, а гэта натуральна прыводзіць да няроўнасці ў грамадстве. Але гэта няроўнасць з’яўляецца справядлівай, заканамернай і прававой, бо вынікае з права, абумоўлена ім.
Такім чынам, справядлівасць у праве зводзіцца да прымянення роўнага, аднолькавага маштабу да розных людзей, што прыводзіць да фактычнай няроўнасці. Права па сваёй сутнасці не ведае іншай справядлівасці, акрамя той, якая вынікае з фармальнай
366
роўнасці ўдзельнікаў грамадскіх адносін і заканамерна вядзе да фактычнай няроўнасці. Фактычная няроўнасць і ёсць справядлівасць у прававым сэнсе слова. Таму ў праве не існуе асобнага прынцыпу справядлівасці. Справядлівасць у праве з’яўляецца лагічнай і заканамернай праявай прынцыпу фармальнай роўнасці бакоў. Нельга прыкладваць да права меру і шкалу маральнай справядлівасці і вылучаць сярод прынцыпаў права ў якасці асобнага прынцыпу прынцып справядлівасці і фармуляваць яго ў якасці нейкага універсальнага патрабавання да права.
3.Прынцып усеагульнай фармальнай роўнасці суб’ектаў пра-
ва. Яго змест у тым, што выпрацаваныя аднойчы ў грамадстве эквівалент, мера, норма рэгулявання павінны быць прыкладзены абсалютна да ўсіх грамадскіх адносін аднаго і таго роду і віду. Для характару дадзенага прынцыпу права не мае значэння знешняя форма існавання эквівалента (прававыя адносіны, прававая свядомасць ці нормы права) і той від крыніцы права, у якой будзе замацаваны прававы эквівалент (закон, прававы прэцэдэнт і г. д.) Дадзены прынцып «выраўноўвае» ўсіх суб’ектаў права, забяспечвае ім роўныя магчымасці (правы) і роўныя абавязкі. Таму як патрабаванне законнасці, так і патрабаванне раўнапраўнасці, якія вылучаюцца асобнымі аўтарамі ў якасці самастойных прынцыпаў права, з’яўляюцца толькі праявамі прынцыпу ўсеагульнай фармальнай роўнасці суб’ектаў права.
Разам з тым неад’емнымі складанымі часткамі гэтага прынцыпу з’яўляюцца разнастайныя прававыя льготы і выключэнні рознага кшталту. Справа ў тым, што шэраг суб’ектаў права па прычыне сваіх псіхафізічных асаблівасцяў (інваліды, хворыя і г. д.) і па іншых абставінах не могуць аб’ектыўна ўдзельнічаць у эквівалентных грамадскіх адносінах на прынцыпе фармальнай роўнасці, а гэта, у сваю чаргу, прыводзіць да парушэння адзінства правоў і абавязкаў. Менавіта для забеспячэння фармальнай роўнасці суб’ектаў права і прадугледжваюцца разнастайныя прававыя выключэнні і льготы.
Можна выказаць меркаванне, што наяўнасць многіх выключэнняў у праве абумоўлена моцным уплывам, ціскам на права такога універсальнага сацыяльнага рэгулятара, як мараль. Маральныя перакананні грамадства патрабуюць усталявання перашкодаў для забеспячэння прававой справядлівасці і фактычнай няроўнасці.
4.Прынцып усеагульнай сацыяльнай кантралюемасці. Па-
колькі вытворчасць каштоўнасцей мае непасрэдна грамадскі характар, то грамадства мае непасрэдны, можна сказаць, «прававы» інтарэс у кантролі за іх абменам і размеркаваннем.
367
Удзельнікі грамадскіх адносін зацікаўлены ў тым, каб пры перамяшчэнні, пры абмене каштоўнасцей адной формы на каштоўнасці іншай формы не парушаліся суразмерныя пачаткі, эквівалентнасць у грамадскіх адносінах, бо гэта, у сваю чаргу, парушае нармальнае, прававое існаванне соцыума. Суразмернасць у грамадскіх адносінах можа быць рэальна забяспечана, калі працэсы размеркання і пераразмеркавання каштоўнасцей знаходзяцца пад непасрэдным кантролем з боку грамадства і яго афіцыйнага прадстаўніка – дзяржавы. Грамадства і дзяржава зацікаўлены ў тым, каб паставіць пад свой кантроль усе матэрыяльна-фінансавыя патокі ў грамадстве з тым, каб кожны ўдзельнік прававых адносін атрымаў ад грамадства, ад іншых суб’ектаў права тое, што эквівалентна, суразмерна яго ўкладу ў скарбонку грамадства і дзяржавы. У грамадства і дзяржавы не існуе іншага сродку забеспячэння эквівалентнасці ў грамадскіх адносінах, акрамя сродкаў сацыяльна-пра- вавога і дзяржаўна-прававога кантролю.
Прынцып усеагульнай сацыяльнай кантралюемасці дазваляе таксама абгрунтаваць неабходнасць умяшальніцтва дзяржавы ў грамадскія адносіны, якія заснаваны на эквівалентных, суразмерных пачатках. Дзяржава не можа пакінуць па-за ўвагай працэсы размеркавання і перазмеркавання матэрыяльна-фінансавых каштоўнасцей, таму што яна з’яўляецца афіцыйным прадстаўніком грамадства і вымушана забяспечыць усеагульны сацыяльны інтарэс. А ў сацыяльнай кантралюемасці прававых адносін закладзена і магчымасць дзяржаўнага прымусу.
5.Прынцып спалучэння пераканання і прымусу. Эквівалент-
насць у грамадскіх адносінах можа быць захавана пры ўмове, калі парушаная суразмернасць узнаўляецца альбо кампенсуецца. Ужо на ранніх этапах існавання права былі выпрацаваны два універсальныя сродкі захавання суразмернасці ў грамадскіх адносінах – перакананне і прымус. Калі першапачаткова выкарыстоўваліся «варварскія» прыёмы прымусу, то затым паступова фармуюцца цывілізаваныя органы і ўстановы, напрыклад, суд. Існаванне суда як спецыфічнага інстытута грамадства абумоўлена, такім чынам, неабходнасцю абароны і захавання права.
6.Прынцып адказнасці за віну. Існаванне права, магчымасць яго парушэння абумоўліваюць існаванне ў грамадстве інстытута юрыдычнай адказнасці. Прынцып адказнасці за віну азначае, што непажаданыя наступствы, г. зн. юрыдычная адказнасць, наступаюць толькі ў тым выпадку, калі парушэнне права, невыкананне абавязкаў з’яўляюцца лагічным вынікам віны парушальніка.
368
Вобразна кажучы, прынцыпы права – гэта душа права. Яны пранізваюць усе прававыя з’явы, усю прававую сістэму. Яны маюць вялікае значэнне ў праватворчасці (заканатворчасці) і правапрымяненні. Менавіта прынцыпы права забяспечваюць сістэмнасць у заканатворчасці, сістэмнасць заканадаўства і ўсіх іншых крыніц права. У правапрымяненні да прынцыпаў права звяртаюцца, калі ў сістэме заканадаўства выяўляюцца прабелы і іх трэба запоўніць. Актыўна выкарыстоўваюцца прынцыпы права ў прававым выхаванні і ў падрыхтоўцы спецыялістаў-юрыстаў (пры выкладанні права на юрыдычных факультэтах універсітэтаў і ў юрыдычных інстытутах, акадэміях у кантынентальнай прававой сістэме).
Адны прынцыпы знаходзяць прамое замацаванне ў нормах закона, іншых крыніцах права (напрыклад, прынцып адказнасці за віну). Іншыя прынцыпы, наадварот, не фармулююцца ў канкрэтных нормах, але адлюстроўваюцца ў іх шэрагу. Ва ўсе часы заканадаўцы розных народаў імкнуліся дакладна і адназначна сфармуляваць сутнасць права, раскрыць яго змест праз фармулёўку прынцыпаў права. Свядома сфармуляваны і замацаваны прынцып права змяншае аб’ём, колькасць неабходных для прававой сістэмы норм права.
У адрозненне ад прынцыпаў права, якія ўяўляюць сабой фундаментальныя ідэі аб праве і маюць найбольш агульны, універсальны характар і ў якіх адлюстроўваюцца самыя істотныя якасці права, у прававой сістэме існуюць больш канкрэтныя паняцці і ідэі, з дапамогай якіх адбываюцца канкрэтызацыя і дэталізацыя прынцыпаў права. Гэта прававыя аксіёмы. У адрозненне ад прынцыпаў права, якія ствараюцца шляхам вывучэння заканамернасцей фармавання, функцыянавання і развіцця права і складаюцца з абагульненняў з высокай ступенню абстракцыі, прававыя аксіёмы ствараліся ў ходзе практычнага прававога вопыту, яны, умоўна кажучы, «арганічна вырасталі» з паўсядзённых патрэбаў у прававых зносінах.
Людзі ў сваёй практычнай дзейнасці мільёны разоў сутыкаюцца з неабходнасцю паўтора нейкіх мадэляў паводзін, пасля чаго гэтыя мадэлі фактычна пераўтвараюцца ў агульнапрызнаваемыя і абавязковыя для выканання нормы права, калі гэта тычыцца грамадскіх адносін, заснаваных альбо абумоўленых маёмаснай няроўнасцю, тавараабменам і таварна-грашовымі адносінамі. У гэтым сэнсе аксіёмы права – гэта «першацаглінкі» права, яго самыя простыя, элементарныя нормы. Фармулюючы новыя правілы паводзін, любы заканадавец заўсёды так альбо інакш зыходзіць з найбольш вядомых, простых правілаў, выпрацаваных ягонымі папярэднікамі
369
ці прававой практыкай. Часцей за ўсё аксіёмы знаходзяць замацаванне ў законах альбо іншых крыніцах права. Але адметнай уласцівасцю менавіта аксіём права з’яўляецца тое, што яны фактычна існуюць і дзейнічаюць у прававых сістэмах нават тады, калі не знаходзяць афіцыйнага выражэння. Іншымі словамі, прававыя аксіёмы з’яўляюцца прававымі звычаямі ці нормамі звычаёвага характару. У міжнародным праве існуе паняцце агульнапрызнаных норм міжнароднага права, пад якімі разумеюцца прававыя палажэнні, што былі выпрацаваны на працягу стагоддзяў у практыцы міжнародных зносінаў і якія ўжываюцца і выкарыстоўваюцца без дадатковых аргументаў толькі таму, што іх карыснасць не патрабуе гэтага.
Праз аксіёмы права адбываецца пераемнасць у праве. У розных прававых сістэмах яны набываюць іншы славесны выраз, але захоўваюць пры гэтым свой змест. Вядома, што ў Кодэксе Напалеона, які быў выдадзены ў буржуазнай Францыі, былі замацаваны многія палажэнні рымскага права, якія вытрымалі выпрабаванне часам. Сярод іх мы знаходзім амаль усе сфармуляваныя рымлянамі аксіёмы. Прававыя аксіёмы з’яўдяюцца свайго роду «залатым фондам» прававых норм, якія склаліся ў ходзе развіцця чалавецтва. Адмова ад іх выкарыстання, невыкананне аксіём можа прывесці да таго, што права страціць сваю сацыяльную значнасць, не зможа забяспечыць у поўнай меры ўстойлівасць, парадак і арганізаванасць у грамадскіх адносінах. Вось некаторыя аксіёмы права: ніхто не можа быць суддзёй у сваёй уласнай справе; ніхто не абавязаны сябе абвінавачваць; няхай будзе выслуханы і іншы бок; асабістая карысць адступае перад грамадскай.
5.Функцыііэфектыўнасцьправа
Падобна прынцыпам права, яго функцыі таксама «высвечваюць» сутнасць права, асноўныя ўласцівасці і якасці яго зместу. Але, у адрозненне ад прынцыпаў права, якія адлюстроўваюць сутнасць права ў яе, так сказаць, «статычным плане», функцыі раскрываюць яго сутнасць у «дынаміцы», у ходзе ўздзеяння права на грамадскія адносіны.
Пад функцыямі права можна разумець азначаемыя яго сутнасцю асноўныя напрамкі ўздзеяння на грамадскія адносіны і паводзіны людзей. У функцыях права праяўляюцца яго адметныя, спецыфічныя ўласцівасці, якія вынікаюць з яго якаснай самастойнасці і праяўляюцца пры ўздзеянні на грамадскія адносіны. Гэта такія напрамкі ўздзеяння права, якія ажыццяўляюцца кожнай з форм існа-
370