Сильченко Н.В "Агульная тэорыя права"

тыя грамадскія адносіны, якія рэгулююцца нарматыўнымі прававымі актамі, якія скіраваны на рэгуляванне грамадскіх адносін, што ўключаюцца ў прадмет прававога рэгулявання іншых галін норм права. І толькі ў некаторых выпадках (напрыклад, пры наяўнасці прабелаў у праве) дапускаецца так званае субсідзіярнае дзеянне тых ці іншых норм (і актаў) права за межамі сваёй сферы рэгулявання.

Разам з тым адной з асаблівасцей развіцця сістэмы нарматыў- на-прававых актаў (у шырокім сэнсе слова – сістэмы заканадаўства) з’яўляецца тое, што нарматыўных прававых актаў «аднагаліновай» арыентацыі вельмі мала. У абсалютнай большасці нарматыўных прававых актаў змяшчаюцца нормы права, якія адносяцца да розных галін права. З гэтага пункту гледжання ўсе нарматыўныя прававыя акты падзяляюцца на дзве вялікія групы – галіновыя і комплексныя. Адсюль вынікае, што для правільнага разумення сэнсу і зместу норм права, вызначэння сферы іх дзеяння, кола суб’ектаў права, на якіх яны распаўсюджваюць сваё дзеянне, вельмі важна ўстанавіць структурна-функцыянальныя сувязі кожнага нарматыўнага прававога акта ў сістэме заканадаўства і найперш з галоўнымі кадыфікаванымі нарматыўнымі прававымі актамі, напрыклад, Грамадзянскім, Працоўным, Крымінальным і іншымі кодэксамі, якія ўзначальваюць пэўную галіну заканадаўства. Устанаўленне «сілавых» залежнасцей кожнага нарматыўнага прававога акта дазваляе праватворцам і правапрымяняльнікам правільна арыентавацца ў сістэме норм права і сістэме заканадаўства пры выбары неабходных для іх норм права, правільна іх разумець і прымяняць.

Вядома, што нацыянальная сістэма права ўмоўна падзяляецца на права публічнае і права прыватнае. Пры гэтым кожная з гэтых сфер адрозніваецца асобным суб’ектным складам грамадскіх адносін, своеасаблівым наборам прававых сродкаў і метадаў, якія выкарыстоўваюцца для іх рэгулявання. Таму для правільнага і адэкватнага разумення зместу нарматыўных прававых актаў, вызначэння сферы іх дзеяння і кола суб’ектаў, адносна якіх яны маюць абавязковае значэнне, вельмі важна вызначыць,, да якой сферы прававога рэгулявання – публічнай ці прыватнай – адносіцца той ці іншы нарматыўны прававы акт.

501

6.Асаблівасцідзеянняміжнароднагаправаіміжнародных дагавораўнатэрыторыіРэспублікіБеларусь

Вядома, што прававая сістэма Рэспублікі Беларусь функцыянуе і развіваецца ў шчыльнай узаемасувязі з іншымі нацыянальнымі прававымі сістэмамі, а таксама з міжнародным правам. У артыкуле 8 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь замацавана правіла, згодна з якім Рэспубліка Беларусь прымае прыярытэт агульнапрызнаных прынцыпаў міжнароднага права і забяспечвае адпаведнасць ім заканадаўства. У гэтай сувязі ўзнікаюць пытанні аб тым, як трансфармуюцца агульнапрызнаныя прынцыпы міжнароднага права ў сістэму крыніц права Рэспублікі Беларусь і найперш у сістэму заканадаўства, якім чынам уплываюць міжнародныя дагаворы, што заключаюцца Рэспублікай Беларусь, на дзеянне нарматыўных прававых актаў.

Найперш трэба адзначыць, што агульнапрызнаныя прынцыпы міжнароднага права дзейнічаюць на ўсёй тэрыторыі Рэспублікі Беларусь і маюць абавязковае значэнне для ўсіх асобаў, яны пранізваюць усю прававую сістэму Рэспублікі Беларусь, склаўшуюся гістарычна ў Беларусі сістэму крыніц права ўвогуле і сістэму заканадаўства ў прыватнасці. Прычым дзейнічаюць яны бестэрмінова. Што тычыцца міжнародных дагавораў, то трэба падкрэсліць, што згодна з часткай 3 артыкула 8 Канстытуцыі, па-першае, не дапускаецца заключэння такіх міжнародных дагавораў, якія супярэчаць Канстытуцыі, а, па-другое, для іх дзеяння на тэрыторыі Беларусі неабходна ажыццявіць цэлы шэраг юрыдычна абавязковых дзеянняў і працэдур.

У артыкуле 12 Закону «Аб міжнародных дагаворах Рэспублікі Беларусь» сфармулявана агульнае правіла, паводле якога міжнародныя дагаворы ўступаюць у сілу для Рэспублікі Беларусь толькі пасля таго, як будзе выражана згода Рэспублікі Беларусь на абавязковасць для яе міжнароднага дагавору ў адпаведнасці з дадзеным законам у парадку і тэрміны, якія прадугледжаны ў дагаворы, ці іншым шляхам узгоднены паміж бакамі, якія дамаўляюцца.

Згодна з часткай 2 артыкула 3 Закона «Аб міжнародных дагаворах Рэспублікі Беларусь» рашэнне аб згодзе на абавязковасць для Рэспублікі Беларусь міжнародных дагавораў прымаецца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь, Нацыянальным сходам Рэспублікі Беларусь і Саветам Міністраў Рэспублікі Беларусь у адпаведнасці з іх кампетэнцыяй, а сама згода Рэспублікі Беларусь на абавязковасць для яе міжнародных дагавораў можа быць выражана шляхам пад-

502

пісання дагавору, абмену дакументамі, пісьмамі ці нотамі, якія ўтвараюць дагавор, ратыфікацыі дагавору, далучэння да дагавору ці любым іншым шляхам, пра які дамовіліся бакі. Разгледзім гэтыя шляхі больш падрабязна.

Практыка функцыянавання беларускай прававой сістэмы сведчыць аб тым, што толькі нейкая ў колькасных адносінах невялікая частка міжнародных дагавораў пасля падпісання набывае абавязковае значэнне і пачынае дзейнічаць на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь. Але абсалютная большасць міжнародных дагавораў для набыцця юрыдычнай сілы і непасрэднай дзейнасці на тэрыторыі нашай дзяржавы патрабуе ажыццяўлення шэрагу ўнутрыдзяржаўных працэдур, якія неабходны для выражэння згоды Рэспублікі Беларусь на абавязковасць для яе міжнародных дагавораў.

Адной з такіх унутрыдзяржаўных працэдур з’яўляецца ратыфікацыя міжнародных дагавораў, якая ажыццяўляецца Нацыянальным сходам Рэспублікі Беларусь. Пры гэтым абавязковай ратыфікацыі падлягаюць міжнародныя дагаворы: аб удзеле Рэспублікі Беларусь у міждзяржаўных утварэннях; аб тэрытарыяльным размежаванні Рэспублікі Беларусь з іншымі дзяржавамі; міжнародныя дагаворы, прадметам якіх з’яўляюцца пытанні, што адносяцца толькі да сферы заканадаўчага рэгулявання, але па нейкіх прычынах не ўрэгуляваны законамі Рэспублікі Беларусь, дэкрэтамі і ўказамі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь; іншыя міжнародныя дагаворы, пры падпісанні якіх бакі дамовіліся аб ратыфікацыі.

Тыя міжнародныя дагаворы, якія не падлягаюць ратыфікацыі і не ўступаюць у дзеянне пасля падпісання, набываюць юрыдычную сілу пасля іх зацвярджэння. Пры гэтым міждзяржаўныя дагаворы зацвярджаюцца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь, а міжурадавыя дагаворы – Саветам Міністраў Рэспублікі Беларусь.

Яшчэ адзін шлях да набыцця міжнародным дагаворам юрыдычнай сілы на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь – далучэнне Рэспублікі Беларусь да міжнародных дагавораў у адпаведнасці з умовамі міжнароднага дагавору ці ў іншых выпадках, якія прадугледжаны міжнародным правам. Пры гэтым рашэнне аб далучэнні Рэспублікі Беларусь да міждзяржаўнага і міжурадавага дагавору, які падлягае ратыфікацыі Нацыянальным сходам Рэспублікі Беларусь, прымаецца ў форме закону Рэспублікі Беларусь аб далучэнні да міжнароднага дагавору, а міждзяржаўных дагавораў, якія не падлягаюць ратыфікацыі, – Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь у форме ўказа Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Рашэнне аб далучэнні да міжурадавых дагавораў, якія не падлягаюць ратыфікацыі, прыма-

503

ецца Саветам Міністраў Рэспублікі Беларусь у форме пастаноў Савета Міністраў.

Агульнапрызнаныя прынцыпы міжнароднага права і міжнародныя дагаворы, якія ўступілі ў сілу, з’яўляюцца неад’емнай часткай права і заканадаўства Рэспублікі Беларусь і падлягаюць непасрэднаму прымяненню. Яны маюць юрыдычную сілу таго акта, якім выражана згода Рэспублікі Беларусь на абавязковасць для яе адпаведнага міжнароднага дагавору. Калі з тэкста міжнароднага дагавору вынікае, што для яго рэалізацыі патрабуецца прыняцце ўнутрыдзяржаўнага нарматыўнага прававога акта, то ў гэтым выпадку кампетэнтны орган дзяржаўнай улады абавязаны прыняць такі нарматыўны прававы акт. Разам з тым можа высветліцца, што асобныя нарматыўныя прававыя акты нацыянальнага заканадаўства ці іх асобныя часткі не адпавядаюць уступіўшаму ў законную сілу міжнароднаму дагавору. У гэтых выпадках кампетэнтныя органы дзяржаўнай улады павінны прывесці выдадзеныя імі нарматыўныя прававыя акты ў адпаведнасць з міжнароднымі дагаворамі.

Важнымі момантамі дзеяння міжнародных дагавораў на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь з’яўляюцца спыненне дзеяння, у тым ліку дэнансацыя, а таксама прыпыненне іх дзеяння. Пры гэтым адзначаныя юрыдычныя працэдуры ажыццяўляюцца ў адпаведнасці з умовамі самога міжнароднага дагавору і нормамі міжнароднага права тым органам дзяржавы, у кампетэнцыю якога ўваходзіць прыняцце рашэння аб згодзе на абавязковасць міжнароднага дагавору для Рэспублікі Беларусь і ў форме тых самых нарматыўных прававых актаў, якімі была дадзена згода на абавязковасць – у форме закону, указа Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, пастановы Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь.

Пытанні для самаправеркі

1. Раскрыйце змест паняццяў «дзеянне права» і «дзеянне крыніц права».

2.Ці можна сфармуляваць адзінае паняцце для вызначэння дзеяння ўсіх праяў (форм) права?

3.У якой з старажытных прававых сістэм былі добра распрацаваны правілы вызначэння межаў дзеяння крыніц права?

4.Чаму праз вызначэнне межаў дзеяння нарматыўных прававых актаў можна вызначаць і межы дзеяння ўсіх крыніц права?

5.Раскрыйце змест спосабаў набыцця нарматыўным прававым актам юрыдычнай сілы, якія ўжываюцца ў прававой сістэме Рэспублікі Беларусь.

504

6.Раскрыйце змест спосабаў страты нарматыўным прававым актам юрыдычнай сілы, якія ўжываюцца ў прававой сістэме Рэспублікі Беларусь.

7.Што ўяўляюць сабой паняцце «зваротная сіла нарматыўнага прававога акта» і паняцце «перажыванне нарматыўнага прававога акта»?

8.Раскрыйце змест паняцця «прастора і парадак дзеяння нарматыўных прававых актаў у прасторы».

9.Як дзейнічаюць нарматыўныя прававыя акты па колу асобаў?

10. Ці маюцца нейкія асобныя правілы дзеяння ў прасторы, па часе, па колу асобаў, па прадмету (сферы рэгулявання) у іншых крыніцах норм права ў кантынентальнай прававой сям’і?

11. Ці ёсць адрозненні ў дзеянні нарматыўных прававых актаў у прасторы, у часе, па колу асобаў, па прадмету (сферы рэгулявання) у іншых прававых сем’ях у параўнанні з кантынентальнай прававой сям’ёй. Калі ёсць, то чым яны абумоўлены?

12. Ці можна ў прынцыпе выпрацаваць агульныя правілы дзеяння нарматыўных прававых актаў і іншых крыніц норм права для ўсіх прававых сем’яў?

13. Ці можна ў прынцыпе выпрацаваць аднолькавыя правілы для дзеяння крыніц міжнароднага права і крыніц нацыянальнага права?

14. Чаму не ўсе сфармуляваныя ў тэорыі права спосабы страты нарматыўным прававым актам юрыдычнай сілы былі дакладна замацаваны ў Законе Рэспублікі Беларусь «Аб нарматыўных прававых актах Рэспублікі Беларусь»?

Тэма15.ПРАВАЎТВАРЭННЕ,ПРАВАТВОРЧАСЦЬ, НАРМАТВОРЧАСЦЬІСІСТЭМАТЫЗАЦЫЯКРЫНІЦПРАВА

1. Праваўтварэнне, фармаванне і стварэнне права. Праватворчасць, нарматворчасць і заканатворчасць.

2.Віды праваўтварэння (стварэння права), праватворчасці і нарматворчасці.

3.Дзяржаўная сістэма прававой інфармацыі. Адзіны прававы класіфікатар. Апублікаванне крыніц права.

4.Паняцце і віды сістэматызацыі крыніц права.

1.Праваўтварэнне,фармаваннеістварэннеправа. Праватворчасць,нарматворчасцьізаканатворчасць

У сучаснай юрыдычнай літаратуры ўжываюцца розныя паняцці і тэрміны для азначэння працэсаў, якія ляжаць у падмурку стварэння і развіцця права – праваўтварэнне, фармаванне права,

505

стварэнне права, праватворчасць, нарматворчасць, заканатворчасць і г. д. Розныя падыходы да вызначэння аб’ёму і зместу вышэйакрэсленых паняццяў і тэрмінаў у даследаваннях аўтараў, якія маюць сваё адметнае сістэмнае ўяўленне аб праве, яго сутнасці, праявах і іншых прававых рэальнасцях, як правіла, абапіраюцца на папярэдне зробленыя высновы, а таму з’яўляюцца лагічнымі і паслядоўнымі.

Як вядома, права першапачаткова зараджаецца ў таварна-гра- шовых адносінах. Удзельнікі гэтых адносін вымушаны ствараць пэўныя трафарэты, стандарты, правілы, нормы, з дапамогай якіх можна ўрэгуляваць сацыяльныя сувязі. Працэс гэты можа адбывацца стыхійна, але часцей за ўсё знаходзіцца пад кантролем грамадства і кожнага ўдзельніка грамадскіх адносін. Але ў любым выпадку пэўны трафарэт, пэўнае правіла паводзін будзе абавязкова створана, бо без яго існаваць і нармальна развівацца існуючыя ў грамадстве таварна-грашовыя адносіны не ў стане. Так ствараецца першасная форма існавання права – прававыя адносіны.

Сістэма створаных грамадствам прававых эквівалентаў затым асэнсоўваецца ўдзельнікамі грамадскіх адносін у якасці справядлівых, заканамерных, патрэбных грамадству правіл паводзін. Складваецца асобная форма грамадскай свядомасці – прававая свядомасць, якая і ўяўляе сабой другую форму існавання права. Уяўленні аб праве замацоўваюцца на ўзроўні ўсяго грамадства, ім надаецца агульнаабавязковае значэнне. Без гэтага створанае ў грамадстве права не будзе мець завершанай формы. Прававыя эквіваленты замацоўваюцца ў сістэме афіцыйна ўсталяваных крыніц права. Афіцыйна замацаванае ў грамадстве права называецца пазітыўным правам і складае трэцюю форму існавання права.

Кожная з адзначаных форм існавання права ўзнікае сваім адметным непаўторным шляхам, мае свой механізм фармавання і разам з тым з’яўляецца самастойным этапам у станаўленні права. Без існавання першасных прававых адносін не можа сфармавацца развітая прававая свядомасць, а без прававой свядомасці, без асэнсавання прававых эквівалентаў, якія склаліся ў першасных правааадносінах, не ўзнікае пазітыўнае права ў самых розных яго формах (крыніцах). Вядома, што права можа ўзнікаць і шляхам «звер- ху–уніз». Пры такім варыянце да механізмаў стварэння кожнай з форм існавання права дадаюцца новыя элементы, новыя прыёмы, невядомыя метады. У выніку мы атрымліваем даволі поўнае ўяўленне аб стварэнні кожнай з форм (іпастасяў) права.

506

Для апісання ўсяго працэсу станаўлення права цалкам, калі права існуе ў разгорнутай, поўнай форме і ўключае ў сябе тры іпастасі (прававыя адносіны, прававую свядомасць і пазітыўнае права), найбольш адэкватным будзе паняцце (тэрмін) праваўтварэння («правообразование»). Паняцце (тэрмін) праваўтварэння ўключае як асэнсаваныя, так і стыхійныя моманты, якія заўсёды прысутнічаюць на ўсіх этапах станаўлення права, і найлепшым чынам апісвае працэс станаўлення права, складвання ўсіх яго форм (іпастасяў). Паняцце праваўтварэння права апісвае паслядоўнасць і дынамізм у станаўленні права, паслядоўнасць у разгортванні і ўтварэнні ўсіх яго форм. Не менш важна і тое, што дадзенае паняцце скіравана на апісанне механізмаў пераходу ад адной формы існавання права да другой яго іпастасі (формы). Нарэшце, паняцце праваўтварэння ўключае не толькі стварэнне прававых эквівалентаў (суразмернасцей), але і іншых элементаў прававой матэрыі, якія суправаджаюць станаўленне прававых эквівалентаў на кожным этапе стварэння права.

Паняцце ж стварэння права будзе тоесным па аб’ёму паняццю праваўтварэння, але яно найлепшым чынам апісвае працэс праваўтварэння ў варыянце, калі станаўленне права адбываецца шляхам «зверху–уніз». Такім чынам, паняцці праваўтварэння і стварэння права з’яўляюцца найбольш агульнымі паняццямі, з дапамогай якіх апісваюцца ўсе магчымыя шляхі яго станаўлення. Гэтыя паняцці можна выкарыстоўваць і ў якасці ўзаемазамяняемых, але калі яны выкарыстоўваюцца побач, для апісання станаўлення права, то кожнае з іх будзе мець свае адметныя якасці і ўласцівасці. Паміж акрэсленымі паняццямі існуе і розніца, якая зводзіцца да наступнага. Праваўтварэнне заўсёды прыводзіць да стварэння права ва ўсіх ці некалькіх яго формах. Стварэнне ж права, якое пачынаецца «зверху–уніз», можа і не быць завершана вынікова. Можа так здарыцца, што правілы паводзін, якія створаны, напрыклад, дзяржаўнымі органамі, не будуць успрыняты грамадствам і не пераўтворацца ў прававыя эквіваленты.

Фармаванне права – паняцце (тэрмін), якое найбольш адэкватна апісвае складванне прававых эквівалентаў на самай першаснай стадыі станаўлення права, калі яно ствараецца ў ходзе разнастайных сацыяльных сувязей усіх удзельнікаў грамадскіх адносін. Дадзены тэрмін, як уяўляецца, найбольш адэкватна апісвае шмат у чым стыхійны характар складвання права ў рэальных грамадскіх адносінах. Прававыя эквіваленты тут менавіта фармуюцца, паступова «выспяваюць», эксперыментальна выпрабоўваюцца і правя-

507

раюцца на адпаведнасць сістэмным уяўленням аб прававой справядлівасці. Тэрмін «фармаванне» выкарыстоўваецца і ў дачыненнях да складвання правасвядомасці, а таксама ў адносінах да пазітыўнага права. Такім чынам, тэрмін «фармаванне» найбольш адэкватна апісвае складванне нейкай асобнай формы (іпастасі права) і найчасцей у спалучэнні з тэрмінам «права» выкарыстоўваецца для абазначэння і адлюстравання такой формы права, як прававыя адносіны.

На гэтай самай стадыі, асабліва на заключных яе фазах, там, дзе бярэ свой пачатак «правасвядомасць», г. зн. пачынае фармавацца правасвядомасць і пачынаецца мэтанакіраваная дзейнасць па наданню створаным прававым эквівалентам якасці пазітыўнага права, пачынаецца (ці заканчваецца) той від сацыяльна-карыснай дзейнасці, якая называецца праватворчасцю і якая ўяўляе ўсвядомленую, мэтанакіраваную дзейнасць сацыяльных суб’ектаў, а таксама ўпаўнаважаных органаў, устаноў і арганізацый, скіраваную менавіта на стварэнне права, а дакладней, на паспяховае завяршэнне працэсаў праваўтварэння. І пры гэтым не мае значэння шлях стварэння права. Праватворчасць альбо пачынаецца на заключных этапах фармавання права, у грамадскіх адносінах, альбо завяршаецца пасля таго, як створаныя і замацаваныя ў пазітыўным праве прававыя эквіваленты асэнсаваны і ўсвядомлены сацыяльнымі суб’ектамі (адрасатамі, удзельнікамі грамадскіх адносін) у якасці прававых эквівалентаў (суразмернасцей). Праватворчасць суправаджаецца элементамі планавасці і арганізаванасці, у сучасных развітых дзяржавах яна мае сістэмны характар і прагнозную падтрымку. Але для праватворчасці важна і тое, што яна скіравана не толькі на стварэнне нормы права, але і іншых яго праяў.

Паняцце ж нарматворчасці скіравана на тое, каб адлюстраваць працэс стварэння і замацавання сэрцавіны ўсіх трох форм існавання права – прававых эквівалентаў (норм права). Яно з’яўляецца больш вузкім у параўнанні з паняццем праваўтварэння, таму што апошняе ахоплівае стварэнне і іншых прававых рэалій. У юрыдычнай навуцы паняцце нарматворчасці выкарыстоўваецца таксама і ў іншым, больш шырокім плане. Паняццем нарматворчасці ў шырокім сэнсе слова называюць працэс стварэння самых розных па зместу і характару норм права – норм маралі, норм этыкету і г. д. і нават працэс стварэння тэхнічных норм.

У дадзенай тэме вучэбнага курса па агульнай тэорыі права паняцце нарматворчасці выкарыстоўваецца ў больш вузкім сэнсе слова, яно ўжываецца для абазначэння працэсаў стварэння права-

508

вых эквівалентаў (норм права). Такі падыход да азначэння нарматворчасці цалкам адпавядае разуменню нормы права, якое было сфармулявана намі ў папярэдніх тэмах. Разам з тым такое разуменне паняцця нарматворчасці адрозніваецца ад паняцця нарматворчасці, якое замацавана ў Законе аб нарматыўных прававых актах. Пад нарматворчай дзейнасцю ў адзначаным Законе разумеецца навуковая і арганізацыйная дзейнасць па падрыхтоўцы, экспертызе, змяненню, дапаўненню, прыняццю (выданню), тлумачэнню, прыпыненню дзеяння, прызнанню страціўшымі сілу ці адмене нарматыўных прававых актаў. Як бачна, нарматыўна замацаванае азначэнне нарматворчасці прывязваецца ў Законе «Аб нарматыўных прававых актах Рэспублікі Беларусь» да аднаго з відаў крыніц права – нарматыўных прававых актаў.

Такім чынам, праватворчасць ахоплівае працэс стварэння дзвюх форм існавання права – прававой свядомасці і ўсяго аб’ёму пазітыўнага права, а нарматворчасць уключае ў сябе працэс стварэння норм права на ўсіх этапах станаўлення права – як на этапе яго фармавання, так і на стадыі праватворчасці. Паміж паняццямі праватворчасці і нарматворчасці назіраецца несупадзенне. Несупадзенне існуе і паміж паняццямі праваўтварэння і нарматворчасці. Але гэта несупадзенне іншага характару. Нарматворчасць можна лічыць у пэўным сэнсе слова стрыжнем праваўтварэння, якое ўключае ў сябе працэс стварэння і іншых прававых рэалій.

2.Відыправаўтварэння(стварэнняправа), праватворчасціінарматворчасці

Вышэйакрэсленыя паняцці (тэрміны), якія характарызуюць працэсы станаўлення права, уплываюць на вызначэнне відаў праваўтварэння (стварэння права), праватворчасці і нарматворчасці. Пры гэтым патрэбна зыходзіць з таго, што ў стварэнні права прымаюць удзел усе сацыяльныя суб’екты (фізічныя асобы) і самыя розныя іх аб’яднанні – працоўныя і тэрытарыяльныя калектывы, народ, нацыі, а таксама самыя розныя арганізацыі – дзяржава цалкам, яе асобныя органы, установы (службовыя асобы), кааператыўныя, прафсаюзныя і іншыя арганізацыі. Дзяржава цалкам, як вядома, выступае ад імя ўсяго грамадства, а кааператыўныя, прафсаюзныя і іншыя арганізацыі выяўляюць і прадстаўляюць інтарэсы часткі насельніцтва.

На вызначэнне відаў праваўтварэння (стварэння права), праватворчасці і нарматворчасці значны ўплыў аказвае сістэма дзею-

509